ФАРҒОНА ВОДИЙСИ ШАРОИТИДА ОЧИҚ УРУҒЛИ ДАРАХТ
ВА БУТАЛАРНИНГ СЎРУВЧИ ФИТОФАГЛАРИ (LACHNIDAE,
DIASPIDIDAE): ФАУНАСИ ВА ЭКОЛОГИЯСИ
Зокиров Ислом Илхомович
1
, Капизова Дилафруз Рахмонжоновна
2
, Зокирова Гулнора Мамаджоновна
3
,
Рахмонов Равшан Рахимбердиевич
4
, Қодиров Обид Зокиржонович
5
1. Фарғона давлат университети, Илмий-ишлар ва инновациялар бўйича проректор,б.ф.д, доцент.
2. Андижон Давлат Тиббиёт Институти, Тиббий биология ва гистология кафедраси асиссенти.
3. Фарғона давлат университети, Зоология кафедраси асиссенти
4. Андижон давлат тиббиёт институти, Тиббий биология ва гистология кафедраси кафедра мудири,доцент
5. Андижон давлат тиббиёт институти, Тиббий биология ва гистология кафедраси доценти
Аннотация.
Мақолада Фарғона водийси шароитида очиқ уруғли ўсимликларда яшовчи сўрувчи ҳашаротлар эколо
-
гик-фаунистик жиҳатдан таҳлил этилган. Очиқ уруғли дарахт ва буталарда шираларнинг 7 тури ва қалқондорлар
-
нинг 2 тури учраши қайд этилган. Улардан Cinara pinicola Каlt., қалқондорлардан Carulaspis visci (Schrank, 1781) ва
Carulaspis minima (Targioni–Tozzetti, 1868) турлари Фарғона водийси шароитида илк марта қайд этилган.
Сўрувчи ҳашаротларнинг озуқа ўсимликларига боғланиш даражасига кўра бир поғонали озуқа спектрига
эга бўлган турлар (Cinara picea, Eulachnus alticola, E.tauricus, Carulaspis minima, C.visci), икки поғонали озуқа
спектрига эга бўлган турлар (Cinara tujafilina) экологик қаторига ажратилган. Cinara tujafilina, Eulachnus alticola,
E.tauricus ширалари миқдор зичликларидаги мавсумий ўзгаришлар Фишернинг “Z” усули бўйича таҳлил этилиб,
ишончлилик даражалари аниқланган.
Ширалар ва қалқондорларнинг барча турлари биологияси ва экологик хусусиятлари бўйича ўрганишлар
асосида қалқондорларнинг энтомофагларига доир махсус тадқиқотлар олиб борилган ва дастлабки натижалар
олинган.
КИРИШ.
Очиқ уруғли дарахт ва бутазорлар энто
-
мокомплексида ўсимлик сўрувчи ҳашаротла
-
ри вакиллари муҳим ўрин тутади. Уларнинг
аксарияти примитив тузилишга эга бўлган
ҳашаротлар саналади. Хусусан, ляхнида ои
-
ласи ширалари қадимда ҳозирги очиқ уруғли
ўсимликлар ёки уларнинг аждодида озиқлан
-
ган бўлса-да, кейинчалик минтақамиз фау
-
насининг эволюцион ривожланиши жараёни
-
да рўй берган ўзгаришлар туфайли оиланинг
бир қанча турлари очиқ уруғли ўсимликлар
– қарағайдошлар (Pinaceae) ва арчадошлар
(Cupressaceae) билан боғлиқлиги сақланиб
қолган, бошқалари эса толдошлар (Salicaceae)
ва раъногулдошлар (Rosaceae) оилалари ва
-
килларига ихтисослашиб, бута ва дарахтлар
энтомокопмлексида ўз ўрнини топган [17].
Кейинги йилларда Фарғона водийсида
ҳиёбонлар, дарахт ва бутазорларнинг кенгай
-
иб бориши минтақада адвентив турларнинг
пайдо бўлиши ҳамда афидофаунанинг ўзга
-
ришига сабаб бўлмоқда [4].
Калит сўзлар:
Очиқ уруғли, дарахт, бута, фитофаг, ширалар, қалқондорлар, фауна, экология, таксономия,
миқдор зичлик, корреляция, Фарғона водийси.
Article
published: 30
august
2022
2022 / Issue 01 / Article 04
16
Medical science of Uzbekistan
Тадқиқотларнинг кўрсатишича, Ўзбе
-
кистон шароитида очиқ уруғли дарахт ва бу
-
таларда яшовчи ширалар ҳақида бир қатор
олимларнинг ишларида маълумотлар келти
-
рилган. Бу йўналишда алоҳида гуруҳлар ёки
турлар кесимида тадқиқотлар олиб борилган
бўлса-да, М.Ахмедов, М.Мансурхўжаева, А.
Хусанов, И.Зокировларнинг тадқиқотларидаги
очиқ уруғлиларда яшовчи ляхниналарга оид
айрим маълумотларни ҳисобга олмаганда,
очиқ уруғли ўсимликлар ширалари алоҳида
тадқиқот объекти бўлмаган [1, 6, ]. Шу билан
бир қаторда, очиқ уруғли дарахт ва буталар
-
нинг қалқондорларини ўрганиш бир мунча че
-
гараланган.
Шу мақсадда очиқ уруғли ўсимликлар
-
нинг сўрувчи ҳашаротлари ривожланиши, био
-
логияси, экологик хусусиятлари, ҳаётий цикл
-
лари, тарқалишига оид кузатишлар Фарғона
водийси ҳудудидадаги ҳиёбонлар ҳамда дала
ҳудудларида олиб борилди. Турли экологик
шароитларда ўсаётган арча, туя, қрим қа
-
рағайи ва бошқа очиқ уруғли ўсимликлардаги
ширалар ва қалқондорларнинг морфология
-
Received:
15 august 2022
Accepted:
22 august 2022
Published:
30 august 2022
published: 30
august
2022
Medical science of Uzbekistan
2022 / Issue 01 / Article 04
17
си, экологиясидаги ўзгаришларга эътибор қа
-
ратилди.
МАТЕРИАЛ ВА ТАДҚИҚОТ УСЛУБЛА
-
РИ.
Ҳашаротлар мавсумнинг маълум бир
вақтларида ҳамда маршрут йўналишларда
йиғилди ва ўрганилди. Очиқ уруғли ўсимли
-
кларнинг аксарияти йил давомида яшил бўл
-
ганлиги туфайли, уларда ҳашаротларнинг уч
-
раши йилнинг барча фаслларида кузатилди.
Энтомологик тадқиқотлар сунъий ва табиий
биоценозлардан умумий қабул қилинган ус
-
лублар асосида олиб борилди. Жумладан,
кокцидларнинг морфологик ва таснифий бел
-
гилари соҳага оид классик аниқлагич ва ката
-
логлар [2] асосида ўрганилди.
Ширалар материаллари А.К.Мордвил
-
ко [6], Г.Х.Шапошников [2], М.Ҳ.Аҳмедов,
Ж.Қўшоқов, И.Зокировлар [2] таклиф этган
услублар асосида йиғилди ва қайта ишлан
-
ди. Тадқиқотлар давомида ҳашаротларнинг
юздан ортиқ намуналари йиғилди. Ўлчам ва
морфометрик белгилари жиҳатдан зарур бўл
-
ган индивидлардан лаборатория шароитида
доимий препаратлар тайёрланди.
Зарур ҳолларда ўсимлик ва ҳашаротлар
-
нинг фотосуратлари олинди.
Ҳашаротларнинг учраш даражаси, попу
-
ляция миқдор зичлиги ва доминантлиги К.К.
Фасулати услубида аниқланди [3].
Ҳашаротлар миқдорий зичлигининг мав
-
сумий ўзгаришидаги дисперсион фарқлар қуй
-
идаги формула асосида ҳисоблаб чиқилди [6]:
1
)
(
2
2
−
−
=
∑
n
x
x
S
i
x
Формуладаги - дисперсия, - ўрта
арифметик қиймат кўрсаткичи, n - намуна (ёки
тажриба) сони.
Дисперсиялар оралиғидаги фарқларнинг
аниқлик даражалари (Fф) Фишер усули орқа
-
ли текширилди.
2
2
2
1
S
S
F
ô
=
Ҳашаротларнинг йиллик бўғинлари бар
-
ча мавсумларда кузатилиб, 10 см. новдадаги
миқдор зичлиги ўрганилди.
ОЛИНГАН НАТИЖАЛАР ВА УЛАРНИНГ
МУҲОКАМАСИ.
Тадқиқотлар давомида Фарғона водийси
шароитида шираларнинг 7 тури, қалқондор
-
ларнинг эса 2 тури очиқ уруғли ўсимликларда
учраши ва уларни зарарлаши аниқланди. Қуй
-
ида уларнинг таксономик рўйхати ва биоэко
-
логик хусусиятлари келтирилган.
Homoptera: Lachnidae
Eulachnus Guercio, 1909 авлоди
1. Eulachnus alticola Borner, 1940
Тор (узкий) олигофаг. E.alticola қарағай
-
дошларда учрайди. Фарғона водийси шаро
-
итида қрим қарағайи (Pinus pallasiana), эль
-
дар қарағайи (Pinus brutia var. eldarica), оддий
қарағай (Pinus sylvestris)нинг шохларида
тарқалиб, нинабарглар, ёш таналар ва барг
қўлтиқлари бўйлаб янги колонияларни ҳо
-
сил қилади. Колониядаги ширалар ўта ҳара
-
катчанлиги билан характерланади. Аксарият
ҳолатда улар тўқ яшил рангда учрайди. Май
-
нинг охири ҳамда сентябрь-октябрь ойлари
ўрталарида ширалар ўзидан жадал суюқлик
ажратади. Фарғона водийси шароитида бар
-
ча фаслларда қайд этилди. Қишлаётган тирик
индивидлар 2022 йилнинг январь ойида ҳам
кузатилди. Бироқ ҳароратнинг пасайиши би
-
лан шу йилнинг февраль ойида уларнинг ту
-
хумлари пайдо бўлди.
Тарқалиши: Европа ва Марказий Осиё
мамлакатлари, жумладан Ўзбекистон.
2. Eulachnus tauricus Bozhko, 1961.
Тор (узкий) олигофаг. E.tauricus қрим қа
-
рағайининг (Pinus pallasiana) нинабарглари,
барг қўлтиғи ва шохларида кичик колониялар
ҳосил қилиб яшайди. Баъзан эльдар қарағайи
(Pinus brutia var. eldarica) ва оддий қарағай
(Pinus sylvestris)да ҳам аниқланди. Мазкур
ширалар тез ва тартибсиз ҳаракатланиш хусу
-
сиятига эга. Колонияси жуда катталашиб кет
-
майди.
Тарқалиши. Европа ва Марказий Осиё
мамлакатлари, жумладан Ўзбекистон.
Cinara Curtis, 1835 авлоди
3. Cinara piceae (Panzer, 1801) = Cinara
grossa (Kaltenbach, 1846)
Тор (узкий) олигофаг. C.piceae шираси
ҳаракатчан бўлиб, тўдаларида 5-6, айрим ҳол
-
ларда 10 тага қадар етук индивидлар ва улар
-
нинг личинкаларидан ташкил топади. Тўда
-
лар, асосан, қарағайларнинг (Pinus pallasiana,
published: 30
august
2022
Medical science of Uzbekistan
2022 / Issue 01 / Article 04
18
Picea schrenkiana, Picea koraiensis) йўғон та
-
насида, баъзан эса кўп йиллик шохларнинг
қуёшга тескари томонида учрайди. Шунингдек
Френк арчаси (Picea Schrenkiana) танасининг
асосида ва йўғон шохларида ҳам яшайди.
Ранги қўнғир-қора, хира ялтироқликка эга, та
-
наси довомий-овал шаклида, калта ва сийрак
тукчалар билан қопланган. Колонияларда до
-
имо чумолилар кузатилади. Марказий Осиё
шароитида турнинг биологияси ўрганилмаган.
Тарқалиши. Ғарбий Европа марказий
қисми, Марказий Осиё мамлакатлари: Қирғи
-
зистонда Чотқол тоғ тизмасида (Саричелак
ўрмон хўжалиги, Сари-Челак кўли атрофлари
-
да) денгиз сатҳидан 2000 метр баландликда
тарқалган [1].
4. Cinara tujafilina (del Guercio, 1909).
Кенг олигофаг. Космополит. C.tujafilina
шираси арча, саур ва туялар (Juniperus
seravshanica, Juniperus turkestanica, Juniperus
communis, Biota orientalis, Thuja occidentalis)
нинг новдалари бўйлаб чизиқли колониялар
-
ни ҳосил қилиб яшайди. Мазкур турнинг бошқа
ширалардан фарқи озуқа ўсимлигида эгалла
-
ган яшаш жойига мос равишда рангининг ўзга
-
рувчан бўлишидадир. Жумладан, кўп йиллик
новдаларда оч-жигарранг ширалар озиқлан
-
са, бир йиллик ёш новдаларда тўқ яшил шира
-
лар учрайди. Июнь ойининг биринчи ярмида
ширалар тўдалари қанотсиз тирик туғувчилар
ва уларнинг сиркаларидан ташкил топганлиги
кузатилди.
5. Cinara pseudosabinae (Nevsky, 1929)
Тор (узкий) олигофаг. Ширалар Juniperus
pseudosabina, J. polycarpos, J. semiglobosa ва
J. Seravchanica арчаларининг тана пўстлоғи
ёриқлари ва ёш новдаларида яшаб, катта
колониялар ҳосил қилади. М.Н.Нарзиқулов
ушбу турни Cupressobium Воrn. уруғининг
Cupressobium pseudosabinae (Nevs.) кўрини
-
шида ифода этган [3]. Турнинг тавсифи тўлиқ
ўрганилмаган. Биологияси ўрганилмаган.
Тарқалиши. Тур арчалар билан бирга
шимолга томонга қараб тарқалиб борган. За
-
рафшон тоғ тизмасидан тортиб Қозоғистонда
-
ги Коржон Тоғ ва Жабоғлитоғ тоғ тизмалари
-
гача тарқалган. Ўзбекистонда Шоҳимардонда
(Фарғона) ва Самарқанд (Ургут, Тахта қалъа)
атрофларида учраган. Тожикистонда Кусав
-
ли-Сой ҳудудларидаги арчаларда учрайди [4].
6. Cinara pinicola Каlt.
Тор (узкий) олигофаг. Френк арчаси тана
-
сининг ассосида ва йўғон шохларида яшайди.
Бу турни М.Н.Нарзиқулов Тожикистон шарои
-
тида Тяншан арчаси ёш вакилларида ва бо
-
шқа игнабарглиларда учрашини таъкидлаган
[4]. Фарғона водийсида биринчи бор учратил
-
ди.
Тарқалиши. Марказий Осиё: Чотқол тиз
-
маси, Қозоғистон, Ғарбий Европа.
7. Cupressobium mediterraneum Narz.
Ширалар Biota orientalis, Thuja occidentalis
ларнинг шох ва танасида яшайди, баъзида
катта колониялар ҳосил қилади. Шохларда
шира колониялари бир чизиққа терилган ҳол
-
да учрайди. Дархстнинг пўстлоғи ёки илдизи
-
га яқин жойларда ширалар тўпланади. Бунда
ширалар ёриқларга, кесиқ ва пўстлоқ йўқ жой
-
ларга тўпланади [2].
Тарқалиши: мазкур тур Тошкент, Фарғо
-
на, Бухорода тарқалган.
Hemiptera: Diaspididae
Carulaspis Mas Gillivray, 1921
8. Carulaspis minima (Targioni–Tozzetti,
1868)
Қалқондор туя ўсимлигининг барг ва ме
-
валарида озиқланиб, зарар келтиради. Кенг
тарқалган турлардан. Сарғиш-жигарранг, 1.8
мм катталикдаги ҳашарот ўсимликнинг барг
-
лари ва меваларига мустаҳкам ўрнашиб
озиқланади. Вояга етган урғочи дарахт тана
-
сига қишловчи тухумларини қўяди. Улардан
ҳаракатчан нимфалар пайдо бўлиб, ўсим
-
ликнинг озиқланиш қулай бўлган қисмларига
ҳаракат қилади. Биринчи марта тулагандан
кейин ўсимликка мустаҳка ўрнашиб олади
ва озиқланишни давом эттиради. Вояга етгач
жуфтлашиб, эркаклар нобуд бўлиб кетади.
Тарқалиши. Ғарбий Европа, Кавказ, Кав
-
казорти, Қрим, Украина, Озарбайжон. Фарғона
водийсининг Андижон вилояти ҳудудида илк
бор қайд этилди [9].
9. Carulaspis visci (Schrank, 1781)
Кипарис ва туя ўсимлигида яшайди. Бу
тур хўжайин ўсимликда галлар ҳосил қилиб
яшайди. Зарарланган ўсимликда физиологик
ўзгаришлар рўй беради. Биологияси тўлиқ ўр
-
ганилмаган. Фарғона водийсида биринчи мар
-
та қайд этилди.
Тарқалиши. Марказий Осиё, Ғарби Евро
-
published: 30
august
2022
Medical science of Uzbekistan
2022 / Issue 01 / Article 04
19
па, Озарбайжон, Шимолий Америка [3].
Очиқ уруғли ўсимликларда яшовчи ҳа
-
шаротларнинг ҳаёт тарзи бошқа гуруҳ шира
-
лардан кескин фарқ қилади. Улар дарахт ва
буталарнинг танаси, шох ва новдаларида
озиқланиб, айниқса ёзнинг иккинчи ярми ва
куз ойларида жуда катта колонияларни ҳосил
қилиши билан ажралиб туради.
И.Зокиров 2005-2009 йилларда
олиб борган тадқиқотлари асосида ляхнина
ширалари Ўзбекистон шароитида ўсимли
-
кларнинг қарағайдошлар (Pinaceae), арчадо
-
шлар (Cupressaceae), толдошлар (Salicaceae),
тутдошлар (Moraceae) ва раъногулдошлар
(Rosaceae) оилаларига мансуб 27 тур ўсимли
-
кларида озиқланишини қайд этган [2].
Умуман олганда, Марказий Осиё эн
-
томофаунасининг шаклланиши жараёнида,
кўп йиллик тарихий ривожланиш ва минтақа
-
га турли йўналишдаги экологик таъсирлар
муҳим ўрин тутган. Қолаверса, сўнгги йиллар
-
да боғ ва ҳиёбонларнинг барпо этилиши учун
минтақага четдан кўплаб турдаги манзарали
очиқ уруғли дарахт ва буталар келтириб экил
-
моқда. Натижада очиқ уруғли ўсимлик шира
-
лари ва қалқондорларнинг маълум бир турла
-
ри Фарғона водийсига кириб келган.
Мазкур гуруҳ ҳашаротларининг озуқа
спектри кенг бўлмайди, улар бир ёки икки тур
-
га мансуб ўсимликларда яшаб ҳаёт кечиради.
Шунинг учун уларнинг ичида полифаглар уч
-
рамайди.
Бош яна бир гуруҳ ҳашаротларнинг озуқа
спектри нисбатан хилма-хил бўлиб, айрим ҳол
-
ларда кенгайиб бораётганлигини ҳам кўриш
мумкин. Масалан, Cinara tujafilina ширасининг
озуқа спектрида ўсимликлар хилма-хиллигини
кузатиш мумкин.
Очиқ уруғли дарахт ва буталардаги
сўрувчи ҳашаротларни озуқа ўсимликларига
боғланиш даражаси нуқтаи назаридан қуйида
-
ги экологик қаторларга ажратиш мумкин:
• бир поғонали озуқа спектрига эга бўл
-
ган турлар (Cinara picea, Eulachnus alticola,
E.tauricus, Carulaspis minima, C.visci);
• икки поғонали озуқа спектрига эга бўл
-
ган турлар (Cinara tujafilina);
Бир поғонали озуқа спектрига эга бўлган
ҳашаротлар бир оилага мансуб бир ёки бир
неча тур ўсимликларда яшайди. Масалан,
Cinara piceae шираси учун қарағайдошлар
-
нинг икки тури Picea koraiensis ҳамда Picea
schrenkiana тенг экологик қийматга эга бўла
-
ди. Улардаги Cinara piceae колониялари деяр
-
ли бир хил катталикдаги ўринни эгаллайди ва
барқарор бўлади (1-схема, a, b, c).
1-схема. Озуқа ўсимликларининг бир поғонали экологик қаторлари
Cinara tujafilina (del Guerc.) шираси,
асосан, арчадошлар оиласининг вакилла
-
ри Thuja occidentalis, Juniperus seravshanica,
J.turkestanica, J.communis турларида яшай
-
ди. Бу ўсимликлар унинг озуқа занжири юқо
-
ри поғонасини эгаллайди. Айрим йиллар бу
тур шира биотага (Biota orientalis) ҳам ўтиб
озиқланиши мумкин. Айни ҳолат ҳамиша ҳам
published: 30
august
2022
Medical science of Uzbekistan
2022 / Issue 01 / Article 04
20
қайтарилмайди, шу сабабли биота айни тур
озуқа занжирининг қуйи поғонасини ташкил
этади (2-схема).
Юқоридагилар асосида шуни таъкидлаш
лозимки, бу турлар озиқланиш спектри қамро
-
вининг кенгайиб бориши уларнинг популяция
зичлиги барқарорлигида маълум аҳамиятга
эга бўлади [1].
2-схема. Озуқа ўсимликларининг икки поғонали экологик қаторлари
Чунки сўнгги йилларда об-ҳаво ҳарорати
-
га боғлиқ ҳолда ҳашаротларнинг дарахт ва бу
-
талардаги популяция миқдор зичлиги кескин
ортиши унинг вегетациясига жиддий салбий
таъсир кўрсатмоқда. Жумладан, ҳашаротлар
миқдор зичликларининг мавсумий ўзгаришла
-
ри бўйича олинган аппроксимацияланган на
-
тижалар Фишернинг “Z” усули бўйича корре
-
ляцион таҳлил этилди. Мавсум давомидаги
миқдор зичлиги бир кўтарилишга эга бўлган
Cinara tujafilina (n=166,0; r=0,6659; Sr=0,043;
Z=10,3565, Р=0.001), Eulachnus alticola
(n=105,1; r=0,24; Sr=0,095; Z=2,4745, Р=0,05)
ширалари миқдор зичлигининг мавсум даво
-
мидаги ўзгаришларининг аппроксимация на
-
тижалари корреляцион таҳлилга кўра, ишон
-
чли эканлиги исботланди. Лекин Cinara piceae
ширасининг миқдор зичлигидаги ўзгаришлар
ишончлилик чегарасида бўлмаган (n=48,5;
r=0,1366; Sr=0,142 ва Z=0,9518) (1-жадвал).
1-жадвал. Ширалар миқдор зичлигининг йиллик корреляцион таҳлили (миқдор зичлиги
битта кўтарилишга эга бўлган турлар)
Кўрсаткичлар
Cinara piceae
Cinara tujafilina
Eulachnus alticola
n
48,5
166,0
105,1
r
0,1366
0,6659
0,2400
Sr
0,142
0,043
0,095
Z
0,9518
10,3565
2,4745
P
-
0,001
0,05
Миқдор зичлиги бўйича иккита кўтари
-
лишга эга бўлган Eulachnus tauricus шираси
-
нинг ҳар икки кўтарилиши аппраксимация на
-
тижалари ишончли бўлганлиги аниқланди.
Cinara piceae ширасининг мавсум да
-
вомидаги кўрсаткичлари айни муддатлар
-
да колониядаги индивидлар сони жуда кам
(n1=48,1; n2=37,1) бўлиши билан боғлиқ ҳол
-
да, корреляцион таҳлил қоидаларига бўйсун
-
майди.
Таъкидлаш керакки, Фарғона водий
-
си шароитида очиқ уруғли ўсимликларнинг
сўрувчи фитофаглари қўшни давлатлар ҳу
-
дудларидаги каби кўп турда қайд этилмади.
Буни бизнинг шароитимизда ушбу йўналишда
махсус тадқиқотлар олиб борилмаганлиги би
-
лан асослаш мумкин.
published: 30
august
2022
Medical science of Uzbekistan
2022 / Issue 01 / Article 04
21
2-жадвал. Ширалар миқдор зичлигининг йиллик корреляцион таҳлили (миқдор
зичлиги иккита кўтарилишга эга бўлган турлар)
Кўрсаткичлар
Eulachnus tauricus
1-кўтарилиш
2-кўтарилиш
n
59,4
66,5
r
0,6466
-0,3111
Sr
0,099
0,110
Z
5,8125
2,5584
P
0,01
0,05
ХУЛОСА.
Фарғона водийси шароитида ўтказилган
фаунистик тадқиқотлар натижасида очиқ уруғ
-
ли дарахт ва буталарда шираларнинг 7 тури
ва қалқондорларнинг 2 тури учраши маълум
бўлди. Улардан Cinara pinicola Каlt., қалқон
-
дорлардан Carulaspis visci (Schrank, 1781) ва
Carulaspis minima (Targioni–Tozzetti, 1868) тур
-
лари Фарғона водийси шароитида илк марта
қайд этилди.
Сўрувчи ҳашаротларнинг озуқа ўсимли
-
кларига боғланиш даражаси нуқтаи назаридан
бир поғонали озуқа спектрига эга бўлган тур
-
лар (Cinara picea, Eulachnus alticola, E.tauricus,
Carulaspis minima, C.visci), икки поғонали озуқа
спектрига эга бўлган турлар (Cinara tujafilina)
экологик қаторини ташкил этади. Ҳашаротлар
озиқланиш спектри қамровининг кенгайиб бо
-
риши уларнинг популяция зичлиги барқарор
-
лигида маълум аҳамиятга эга бўлади.
Ширалар ва қалқондорларнинг барча
турлари биологияси ва экологик хусусиятлари
бўйича ўрганиш давом эттирилмоқда. Жум
-
ладан, қалқондорларнинг энтомофагларига
доир махсус тадқиқотлар йўлга қўйилиб, даст
-
лабки натижалар олинди [4, 5].
Cinara tujafilina, Eulachnus alticola,
E.tauricus ширалари миқдор зичликларидаги
ўзгаришлар Фишернинг “Z” усули бўйича таҳ
-
лил этилганда ҳам ишончлилик ҳолати ўз тас
-
диғини топди.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР
РЎЙХАТИ
1. Зокиров И.И., Зокирова Г.М., Капизова
Д.Р. Адвентивные виды насекомых (Insecta)
овощебахчевых культур Ферганской долины
// Academic research in educational sciences,
2021. –C. 39-45.
2. Капизова Д.Р., Зокиров И.И., Зокиров
К., Собиров О.Т. Шарқий Фарғона шароити
-
даги дендрофил кокцидлар энтомофаглари
-
нинг биоэкологик хусусиятлари // АДУ. Илмий
хабарнома. Scientific Bulletin. Series: Biological
Research. 2020/8 (52). – Б. 41-52.
3. Мансурходжаева М.У. Фауна, биология
и экологические особенности тлей (Homoptera,
Aphidinea) интродуцированных деревьев и ку
-
старников Ташкента.: Автореф. дис. …канд.
биол. наук. –Ташкент, 1999. - 24 с.
4. Мустафаева Г. А. Видовой состав щи
-
товок (Hemiptera: Diaspididae) Азербайджана,
их вредоносность и распространенность //
Бюллетень науки и практики. Электрон. журн.
2017. №3 (16). С. 86–98.
5. Хусанов А.К. Шарқий Фарғона шира
-
лари (Homoptera: Aphidinea) фаунаси ва мор
-
фо-экологик хусусиятлари: Биол. фан. фалс.
докт. (PhD) дисс. –Тошкент, 2017. - 110 б.
6. Zokirov I.I., Kapizova D.R. Dеndrоfil
kоksidlar entоmоfaglarining tadqiqiga dоir
(Sharqiy Farg‘оna hududi misоlida) // Academic
research in educational sciences, 2021. –C. 47-
53.
