Жемістер – жемірлер мен бізтұмсық қоңыздардың, сондай-ақ кейбір егеіштердің сүйікті дәмді қорегі болып табылады. Бұған қоса көбелектер (күйелер) шырынды жұмсағын, ал бізтұмсық қоңыздар мен сары егегіштер сүйекшелерін жақсы көреді. Жапырақ шипатқыш көбелегі айрықша иян келтіреді: жұлдызқұрт кезінде жаздың асында ол бүршіктер мен түйіндерді белсенді түрде жеп, өсімдіктің өнімділігін едәуір төмендетеді, сөйтіп бірте-бірте өнімділік пайызын минимумға апарады. Қанатты шыбын-шіркейдің жеке түрлері жұмыртқаларын тікелей жидек үстіне салып, өз ұрпағына қорек дайындайды.
Тадқиқот объекти: Valeriana officinalis L.-Valerianaceae оиласига мансуб кўп йиллик ўт ўсимлик.
IIiiihhhi мақсади: Тошкент вохаси шароитида Valeriana officinalis L. нинг биоэкологик хусусиятларини ўрганиш ва етиштириш усулларини ишлаб чиқиш.
Тадқикот методлари: лаборатория ва дала тажрибалари, фснологик, морфометрик, биоэкологик, физиологик, фитохимик, агротехник ва статистик методлар.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилнги: илк бор Тошкент вохаси шароитида кузги ва бахорги муддатда экилган V. officinalis ўсимлигининг онтогенез даврлари морфологик, биоэкологик хусусиятлари қиёсий ўрганилди. Кузги ва бахорги муддатда экилган ўсимликларнинг мавсумий ривожланиш мароми, суткалик ва мавсумий гуллаш биологияси, уругларнинг потенциал ва хақиқий махсулдорлиги хамда сув режимининг асосий кўрсаткичлари ўрганилди. Иккала муддатда экилган ўсимликларнинг ер устки ва ер остки аъзоларининг фитокимёвий таркиби, барги ва илдизидаги эфир мойи, изовалериана кислотаси микдори тахдил қилинди. Кузги муддатда экилган ўсимликларнинг бахорги муддатда экилган ўсимликларга нисбатан ўсиш ва ривожланиши жадал кечади хамда юқори хосил бериши аниқланди.
Амалий ахамияти: Тошкент вохаси шароитида V. officinalis нинг биоэкологик хусусиятлари ўрганилди ва дастлабки агротехник усуллар ишлаб чиқилди. Олинган маълумотлардан доривор ўсимликлар етиштиришга ихтисослашган хўжаликлар, фермерлар ва қишлоқ хўжалик ходимлари, ўрмоншунослар, олий ўқув юртларидаги ўқув жараёнида кенг фойдаланиш мумкин.
Тадқиқот объектлари: Жануби-Ғарбий Оролқум ҳудудининг флораси ва ўсимликлар қоплами.
Ишнинг мақсади: Жануби-Ғарбий Оролкум флораси ва ўсимликлар қопламини ўрганиш ҳамда сувдан бўшаган ҳудудларга ўсимликларнинг кириб келиш динамикасини аниқлашдан иборат.
Тадқиқот методлари: флористик тадқикотлар классик морфолого-географик, қиёсий флористик, ўсимликлар қоплами маршрутли-геоботаник метод, Қ.З. Закиров, П.Қ.Закировлар (1978) ишлаб чикқан тасниф, ареал типлари Г.Вальтер, В.Алёхин (1936), А.А. Гросгейм (1936), миграция В.Д. Александрова (1964) методлари асосида олиб борилди.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: илк бор Жануби-Ғарбий Оролкум ҳудудида 2 бўлим, 3 синф, 11 синфча, 23 кабила, 26 оила, 72 туркумга мансуб 135 тур юксак ўсимликлар ўсиши аниқланди ва турларнинг замонавий тизими ишлаб чиқилди. Ўрганилган ҳудуд ўсимликлар қопламининг 17 формация, 34 ассоциациядан иборатлиги аниқланди. Шундан 3 формация ва 6 ассоциация янгидан кашф этилди. Турларнинг сувдан бўшаган ерларга кириб келиш динамикаси ишлаб чиқилди.
Амалий ахамияти: Жанубий-Ғарбий Оролқум ҳудуди флораси ва ўсимликлар копламини ўрганиш натижаларидан кумларни мустаҳкамлашда ва фитомелиорация ишларини амалга оширишда фойдаланиш мумкин.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: Жануби-Ғарбий Оролқум флорасининг янги тизимидан Бердақ номидаги ҚДУ (01-21-01/367-сонли Далолатнома, 22.04.2009) ва Ажиниёз номидаги НукусДПИ (01-20-08/255-сонли Далолатнома, 22.04.2009) талабаларига дарс беришда фойдаланилмокда. Ўсимликлар қоплами ҳакидаги маълумотлар Оролқумда фитомелиорация ишларини олиб боришда фойдаланиш учун ЎзР ФА ҚҚБ Биоэкология институтига тавсиянома (7/03-сонли Далолатнома, 23.03.2009) топширилди.
Қўлланиш (фойдаланиш) сохаси: ботаника: флора, систематика, геоботаника ва экология.
Тадқиқот объектлари: туркистон термити, ўсимликлар, кимёвий кураш воситалари.
Ишнинг мақсади: ёғоч материалларини туркистон термити (Anacanthotermes turkestanicusjjt&n химоя қилишнинг илмий асосларини ишлаб чикиш.
Тадқиқот методлари: диссертация ишида умумий қабул килинган энтомологик ва статистик методларидан фойдаланилган.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: ишда илк бор Ўзбекистон флорасига мансуб 31 турдаги ёғоч намуналари туркистон термитидан зарарланиш даражаларига кўра 4 та гуруҳга ажратилди. Чидамсиз турларга маҳаллий кимёвий препарат сингдириш орқали термит зараридан ҳимояланиш чора-тадбирлари ишлаб чиқилди.
Амалий ахамияти: туркистон термити зарарига чидамли ёғоч турларидан термитлар тарқалган барча ҳудудлардаги аҳоли турар жойи ва бошқа иншоотларни барпо этишда фойдаланилади. Юқори самарали маҳаллий препарат Scptor-2 тарихий ёдгорликлар турар жойлар ва иншоотларни зараркунандадан ҳимоя килишда қўллаш муҳим аҳамият касб этади.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: туркистон термити зарарига қарши маҳаллий Scptor-2 препарат Навоий вилояти Нурота тумани “Имом Хасан Имом Хусан” жомеъ масжидида жорий килиниб, юкори иқтисодий самарадорликка эришилди.
Қўлланиш (фойдаланиш) сохаси: Узбекистан Республикаси Маданият ва спорт ишлари вазирлиги, Навоий вилояти Маданият ва спорт ишлари бошқармаси. Натижаларнинг маълум қисми термитлар билан зарарланган ҳудудлардаги аҳоли турар жойлари, тарихий обидалар, жамоат бинолари ва бошқа иншоотларда зараркунандадан ҳимоя қилиш мақсадида қўлланилмокда.
Тадқиқот усули: чўл зонаси тупроқлари ва чўл ўсимликлари ризосфераси, гало ва термотолерант бактериялар
Ишнинг мақсади: шўрланган чўл экотоплари микроблар хилма хиллигини ўрганиш, юкори биотехнологии потенциалга эга бўлган галотолерант ва термотолерант бактерияларини ажратиб олиш ва ўрганиш.
Тадқиқот методлари: анъанавий микробиологии усуллари (Егоров, 1995; Гусев и Минеева, 2006; Добровольская, Скворцова и Лысак, 1989), биокимёвий (Есикова и др., 2002; Егоров, 2003).
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: илк бор Оролкум, Қизилқум ва Устюрт платоси табиий чўл шароитида гало- ва термотолерант бактериялар тарқалиши, учраши, доминантлик таркиби ўрганилди. Шўрга чидамли ўсимликлар ризобактериясидан микроб хилма хиллиги аниқланди.
Жанубий Оролбўйи табиий шўрланган субстратларидан 1152 та тупрок изолятлари гало- ва термотолерант бактериялари ажратиб олинди. Улардан 27 экстремофил бактериялари танлаб олинди ва идентификация килинди, ҳамда Bacillus circulans 600, В. circulans 608, В. muciloginosis 334, Halobacteriaceae оиласига оид 301 штамм маҳсули ўрганилди. Экстремофил бактерия ўсиши ва ривожланиши учун озука муҳити ва ўстириш шароити танлаб олинди. Экстремофил бактерия метаболита чўл ўсимлик уруғларини униши ва ўсиш тезлигини ошириш кузатилди.
Илк бор Ўзбекистонда махаллий гало- ва термотолерант бактерияларнинг тўплами яратилди ва сақлаш йўлга қўйилди.
Амалий ахамияти: илк бор Ўзбекистонда Жанубий Оролбўйи худуддлари чўл ва чўллашган биотопларидаги микроб хилма-хиллигини аниқлаш, ҳамда ушбу худудга хос бўлган гало ва термотолерант бактерияларни ажратиб олиш ва ўрганиш. Олинган назарий маълумотларни олий ўкув юртларида қўлланмалари таркибига киритиш мумкин.
Тадбик этиш даражаси ва иктисодий самарадорлиги: ажратиб олинган экстремофил бактерияларни Ўзбекистоннинг шўрланган худудларида яйловларни кайта тиклашга қўллаш мумкин.
Қулланиш сохаси: фундаментал ва амалий микробиология, биотехнология, қишлок хўжалиги.
Тадқиқот объектлари: Coluber ва Elaphe авлодига мансуб илонлар: чипор илон - Coluber ravergieri (оддий формаси), холдор илон - Coluber tyria ва нақшдор илон - Elaphe dione.
Ишнинг мақсади: Узбекистан худудида учрайдиган Coluber ва Elaphe авлодига мансуб илонлар морфо-биологиясини ўрганиш ва илонлар заҳарини мембранафаоллигини ўрганиш бўйича қиёсий тадқиқотларни ўтказиш.
Тадқиқот усуллари: зоологик, экологик, физиологик, биофизик ва биокимёвий усуллар.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: Узбекистан ҳудудида учрайдиган Coluber ва Elaphe авлодига мансуб илонларнинг морфо-биологик хусусиятлари, мавсумий ва кунлик фаоллиги, озиқланиш ва кўпайишига кўра тавсифлаб бсрилди.
Coluber ва Elaphe авлодига мансуб илонларнинг захарини биологик мембраналарга таъсирини ўрганиш жараснида захар таркибида нсйротоксик компонентлар борлиги аникланди.
Амалий ахамиятн: Олинган натижалар Узбекистан биогеоцсонозидаги ўрганилаётган илонлар турларини биохилмахиллигини саклаш чора-тадбирларини ишлаб чиқишда муҳим ўрин тутади.
Урганилаётган илонлар захарини мембрана функционал парамстрларига таъсири борасида олинган натижалар зардобга карши янги даво прспаратларини ишлаб чиқишда қўлланилиши мумкин.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: заҳарлар ва уларнинг компонентларини ўрганиш бўйича олинган натижалар согликни сақлаш тизимида юрак кон-томир касалликлари ва қон ивишини олдини олишда янги фармацсвтик прспаратларни излашда ўз самарасини бсради.
Қўлланиш (фойдаланиш) сохаси: табиатни муҳофаза килиш, согликни саклаш, зоология, физиология, биофизика ва ўкув жараёнларида.
Тадқиқот объекта: Оҳангарон воҳаси афидофаунаси.
Ишнинг мақсади: Оҳангарон воҳаси афидофаунаси ва унинг трансформациям йўналишларини тадкиқ этиш.
Тадқиқот услублари: ишда энтомологик, афидологик, экологик ва математик-статистик таҳлилнинг замонавий услубларидан фойдаланилган.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: Оҳангарон воҳаси афидофаунаси 6 оила, 75 уруғга мансуб 227 тур ва 3 та кснжа турдан иборат, улар 53 та оиланинг 144 авлодига мансуб 443 тур ўсимликларда озикланади. Brachyunguis azimovi Akhmedov et Tashmatova, 2005, Brachyunguis uzbekistanicus Akhmedov et Tashmatova, 2004, Dysaphis ertoshica Akhmedov et Tashmatova, 2005, Acyrthosiphon scariolae kuraminensis Akhmedov et Tashmatova, 2005 ширалари фан учун янги тур ва кенжа тур сифатида, Myzus langei Borner, 1933 Марказий Осиё фаунаси, ва Uroleucon jaceae reticulatum (Hille Ris Lambers, 1939) эса Узбекистан афидофаунасида, 147 тур ва кснжа тур воҳада илк марта қайд этилди. Воҳа афидокомплекслари типологик жиҳатдан 27 та ассоциация, 15 та формация ва 10 та тип афидокомплексларга ажратилди. Афидофауна трансформациясининг асосий йўналишлари, бирламчи ва кайта шаклланган афидокомплекслар ҳолатини баҳолаш, индикатор ҳамда субиндикатор турлар ўртасидаги чизиқли боғлиқлик изоҳлаб бсрилди. Антропоген босим таъсирида ширалар экологик токчалари чегараларининг бузилиши аниқланди, ассоциация коэффициента асосида экологик токчалар чегараларининг ажралиши ҳамда бузилиш даражаси ишончлилиги статистик таҳлил этилди. Ҳудуднинг пайҳонланиш ва чўлланиш ҳолатини баҳолаш ҳамда истикболини башорат қилиш мумкинлиги изоҳлаб бсрилди.
Амалий ахамияти: мавсумий кўпайиш суръати ва зарари юқори бўлган турлар арсалларининг кенгайиб боришини башорат қилиш, уларга қарши кураш чораларини ишлаб чиқиш, афидофауна трансформациясининг асосий йўналишлари модел сифатида энтомофаунадаги ўзгаришларни талқин этиш, чўлланиш ҳолатини баҳолаш ҳамда башорат килиш, биологик хилма-хилликни саклаш амалиётида ахамиятга эга
Татбиқ этиш даражаси ва иктисодий самарадорлиги: тадқикот натижалари энтомофауна трансформацияси йўналишларини башорат килиш, чўлланиш ҳолатини баҳолашда қўлланилмокда.
Қўлланиш сохаси: табиатни муҳофаза килиш, ўсимликларни ҳимоя қилиш, таълим, илмий-тадкикотлар.
Тадқиқот объектлари: Зомин давлат кўрикхонасининг табиий ҳолда ўсувчи ўсимликлари.
Ишнинг мақсади: Зомин давлат кўриқхонаси ўсимликларининг таҳлили ва унинг хозирги холатдаги рўйхатини тузиш.
Тадқиқот методлари: классик флористик, қиёсий-морфологик, киёсий-географик методлари ва ўсимликлар систематикаси.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: 1192 та юксак ўсимлик турларидан иборат бўлган Зомин давлат қўриқхонаси флорасининг янги конспекта тузилди. Ўсимлик копламида 5 та асосий флораценотиплар ажратилди. Қўрикхона ҳудуди Тоғлиўртаосиё провинциясининг Куҳистон округи таркибига мансуб эканлиги аникланди. Қўрикхона худудида фан учун янги 2 тур (Astragalus russanovii, Allium levichevii) топилди.
Амалий ахамияти: Тадқиқот натижалари Узбекистан Республикаси флорасининг янги рўйхатини тузишда фойдаланиш мумкин. Зомин давлат қўриқхонаси флорасининг тузилган рўйхати қўриқхона илмий бўлимига кабул қилинди ва хозирги вақтда қўриқхонанинг илмий ҳисоботларида ва муҳофаза фаолиятида фойдаланилмокда. Зомин давлат қўриқхонаси флораси ва унда таркалган эндем ва «Кизил Китоб» га киритилган турлар тўғрисидаги маълумотлар олий ўкув юртларида флора, ўсимликлар систематикаси ва географияси фанларидан маърузалар ўқиш ва амалий машгулотлар олиб боришда фойдаланиш мумкин.
Татбиқ этиш даражаси ва иктисодий самарадорлиги: ишлаб чикилган тавсиялар УзР Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги ҳузуридаги Ўрмон хўжалиги бош бошкармаси, Қўрикхоналар, миллий боглар ва овчилик хўжалиги бошкармаси, Зомин давлат қўриқхонасига (№011-сонли далолатнома, 14.10.2011) ва Жиззах давлат педагогика института биология ва уни ўқитиш методикаси кафедрасига (№4-сонли далолатнома, 13.10.2011) жорий этилган.
Қўланилиш (фойдаланиш) сохаси: флористика, систематикаси, ботаник география, табиатни муҳофаза қилиш.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Бугунги кунда дунёда атроф-мухитнинг глобал равишда ўзгариши мураккаб вазиятларни юзага келтирмокда. Шулардан бири антропоген ландшафтларни кушлар томонидан биозарарланишидир. Масалан, «хозирда Австралия боғдорчилигида қушларнинг йиллик зарари 300 миллион долларни, Африка мамлакатлари ғаллачилик, узумчилик хўжаликларида эса 87,3 миллион долларни ташкил этмокда, ҳар Йили самолётлар билан кушлар ўртасида 4000 якин тўқнашувлар содир этилади»1. Шу жиҳатдан, кушлар келтириб чиқарадиган биозарарланишларни аниқлаш, уларни олдини олиш ва карши курашиш чора-тадбирларини ишлаб чиқиш муҳим аҳамиятга эта.
Мустақилликдан сўнг мамлакатимизда иқтисодиёт тармоқларини тубдан ислоҳ килишга катта эътибор каратилиб, бу борада айниқса агросаноат тизимининг асосий бўғини ҳисобланган қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришига алоҳида урғу берилди. Мазкур йўналишни самарали ривожлантиришга йўналтирилган чора-тадбирлар асосида муайян натижаларга, жумладан қишлоқ хўжалиги экинлари ҳосилини турли биозарарланишлардан, шунингдек қушлар келтириб чиқарадиган биозарарланишдан ҳимоялаш ва бу борада безарар воситаларини ишлаб чиқаришни такомиллаштириш, улар самарадорлигини ошириш борасида натижаларга эришилди.
Бугунги кунда жаҳонда антропоген ландшафтлар кўламининг ортиши ва кушларнинг уларга мойиллиги турли иқтисодиёт тармоқларини, айниқса қишлоқ хўжалиги соҳалари ва ҳаво транспорти объектларини кушлар томонидан зарарлаш даражасини ортишига сабаб бўлмоқда. Бу ўринда антропоген ландшафтлар шароитида кушлар томонидан галлачилик, боғдорчилик, узумчилик, бундан ташқари асаларичилик хўжаликларига етказилаётган иктисодий биозарарланишлар мохияти, унинг эколого-технологик табиати, прототип ва аналогларини очиб бериш, зарарни камайтириш йўлларини излаб топиш, шунинг билан биргаликда аэропорт ҳудудларида кушларни хулқ-атворини бошкариш асосида самолётлар билан кушлар ўртасидаги тўкнашувларни олдини олишнинг эко-технологик системаларини яратиш ва уларни такомиллаштириш долзарб муаммолардан биридир. Қушлар томонидан келтириб чикариладиган биозарарланишлар ва уларнинг олдини олишда экотехнологик усулларни такомиллаштириш бўйича тадкикотларни амалга ошириш қуйидагича изохданади: алохдда ва дифференциал ёндашиш асосида мухим хўжалик объектларини (қишлоқ хўжалиги, авиация, саноат ва электр тармоқлари ва х.к) кушларни ўзига жалб қилишининг экологик сабабларини аниқлаш; кушларнинг акустик сигнал системалари табиати ва репеллент сигналарининг юқори кульминацион нуқтасини аниқлаш; акустик репеллент имитаторларини синтез килиш ва интерспецифик таъсир этиш механизмини яратиш; кушлар келтириб чиқарадиган биозарарланишларни олдини олишда биотехнологик системалар мажмуасини асослаш; кушлар хулк-атвори ва сезги органларининг хусусиятлари асосида улар зараридан химояланишнинг самарали эко-технологик усулларини ишлаб чикиш ва амалиётга жорий этиш.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2006 йил 9 январ ПФ-3709-сон «Мева-сабзавотчилик ва узумчилик соҳасида иктисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Фармони, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2015 йил 29 декабр ПҚ-2460-сон «2016-2020 йилларда қишлоқ хўжалигини янада ислох килиш ва ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ҳамда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2014 йил 24 октябрдаги 294-сон «Фуқаро авиациясини янада ривожлантириш «Ўзбекистон ҳаво йўллари» Миллий авиакомпанияси молиявий ахволини яхшилаш ва моддий-техник базасини мустаҳкамлаш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарорлари хамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади кушлар томонидан содир этилаётган биозарарланишларни аниклаш ва уларнинг олдини олишда эко-технологик усулларни такомиллаштиришдан иборат.
Тадқиқотнинг илмин янгилиги қуйидагилардан иборат:
қишлоқ хўжалиги экинлари майдонлари ва аэродром худудларида кушлар томонидан келтириб чиқариладиган биозарарланишларнинг даражаси ва динамикаси аникланган;
чуғурчикдар популяцияси ва турлараро акустик-коммуникатив муносабатларда акустик сигналларнинг муҳим биологик аҳамияти ҳамда чумчуксимонлар акустик репеллент сигналларининг филогенетик негизи аникланган;
биоакустик изланишлар натижасида илк бор тилла ранг куркунак (Merops apiaster L.) ва кўк куркунак (Merops superciliosus L.) репеллент сигналларининг юкори босқичи - офат сигналари мавжудлиги топилган ва бу репеллент сигналлар воситасида куркунакларни асаларичилик хўжаликларидан чўчитиб ҳайдаш усули илмий асосланган;
илк бор майна офат сигналларининг кушларга турлараро - интерспецифик таъсир этиши аникланган;
аэродром территориясида кушларнинг самолётлар учун хавфли миграцияси ва ваэиятларини прогноз килишнинг эко-технологик услублари ишлаб чиқилган;
илк бор Ўзбекистон шароитида кушлар сенсор тизимларининг ўзига хос хусусиятларини инобатга олган ҳолда оптико-акустик репеллент мажмуа яратилган.
ХУЛОСАЛАР
«Ўзбекистонда кушлар келтириб чиқарадиган биозарарланишлар ва уларнинг олдини олишда эко-технологик усулларни такомиллаштириш» мавзусидаги докторлик диссертацияси бўйича олиб борилган тадкикотлар натижасида куйидаги хулосалар такдим этилди:
1. Иқтисодиётнинг турли тармоқларига кушлар келтириб чикарадиган биозарарланишларнинг характери уларнинг экологик мутаносиблиги, этологияси, миграция хусусиятлари ва синантроплигига боглик эканлиги билан исботланади.
2. Қишлоқ хўжалиги тармокларида кушларнинг зарар спектори узумчиликда 17-19%, богдорчиликда 31-86%, бугдой 7,6-8,3%, шоли 2,1-3,4%, ок жўхори далаларида 33-42%, локал селекция, уругчилик тажриба майдонларида 45-100% эканлиги кушларнинг мавсумий ҳаёт тарзига боғлиқ эканлиги билан асосланади.
3. Аэродромлар шароитида хар хил систематик гурухга мансуб 30 дан зиёд куш турларини самолётлар билан тўқнашуви ва улар мавсумий характерга эга бўлиб, бу ҳолат баҳорги ва кузги миграциялар, уялаш учун кулай шароитлар, ёзда ёш куш популяцияларининг аэродром худудида кўплаб учраши билан изохданади.
4. Қушлардаги альтуристик феъл-атвор хўжалик объектлари учун зарарли куш популяцияларининг баркарорлигини таъминлаши, импритинг эса бундай объектларни кушлар томонидан тўғридан-тўғри зарарлашидаги ахамияти билан боғлиқлиги тасдикланади.
5. Майнанинг офат сигналлари ва йиртқич кушлар тур чакирикларининг кушларга интерспецифик таъсир этиши товуш спектрал-вақтли параметрларининг яқинлиги, принципиал ўхшашлиги, частотали модуляцияларининг оддийлиги, сигналнинг ҳосил бўлиш механизмининг содда эканлиги билан изохданади.
6. Акустик репеллент сигналлари спектрал-вактли структурасини тахлил килишнинг тезкор усули чумчуқсимонларнинг акустик репеллент сигналларини умумий бир филогенетик негиздан тараққий этганлиги ва офат сигналлари имитонини аниклаш имконини беради.
7. Илк бор тилла ранг ва кўк куркунаклар акустик репеллент сигналларининг энг юкори кульминацион нуктаси - офат сигналлари мавжудлиги кайд этилди ва бу сигналлар ёрдамида асаларичилик хўжаликларида улар зарарини камайтиришга эришилади.
8. Мухим хўжалик объектлар ҳудудида зарар етказувчи кушларнинг феъл-атворини бошкаришда фаол биотехник системалар қўлланилиши билан биргаликда экологик ёндашиш ва реал хавф-хатар вазиятлари яратиш асосида акустик репеллент сигналлари самарадорлигини оширишга эришилади.
9. Иктисодиёт тармокларида кушлар келтириб чикарадиган биозарарланишларни камайтириш бўйича тадбирлар тизими ишлаб чиқилди ва кушларни чўчитиб хайдаш учун мўлжалланган «Оптик репеллент курилма» ва «Оптико-акустик репеллент мажмуи» тавсия этилади.
10. Қушларни чўчитиб ҳайдашда «Оптик репеллент курилма» ва «Оптико-акустик репеллент мажмуи» комбинациялашган ҳолда ишлатилганда аэродромда 80%, шаҳар биноларида 90-95%, электр тармоқларида 100%, боғдорчилик ва узумчиликда 80%, асаларичиликда 70% ва донли экинлар майдонларида 60% самара бериш имконини беради.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Бугунги кунда тупрок шўрланиши дунё миқёсида иқтисодиёт тармоқларига катта зарар кўрсатаётган глобал муаммолардан биридир. «Ҳозирда дунё қуруқлик қисмининг деярли 10% шўрланган тупроклардан иборат, арид худудларда жойлашган 75 мамлакатга шўрланиш салбий таъсир кўрсатмокда»1.
Мустақиллик йилларида мамлакатимиз қишлоқ хўжалигида кенг кўламли ислоҳотлар олиб борилиб, бу борада, айниқса ерларнинг мелиоратив холатини тубдан яхшилаш ва унумдорлигини оширишга алоҳида эътибор қаратилди. Мазкур йўналишда амалга оширилган дастурий чора-тадбирлар асосида муайян натижаларга, жумладан, тупрок шўрланишга қарши курашишда самарали усуллардан фойдаланиш, сув тежамкор технологияларни жорий этиш, шўрланган тупроқларга чидамли ўсимлик турларини аниқлаш ва навларини яратиш, уларни фитомелиоратив тадбирлардаги самарадорлигини ошириш борасида натижаларга эришилди.
Жаҳонда шўрланган майдонларда галофит ўсимликларнинг шўрланишга чидамлилигини аниқлаш ва улардан шўр ерларни ўзлаштиришда фойдаланиш муҳим аҳамият касб этади, айникса, галофит ўсимликларда устунлик қилувчи Chenopodiaceae Vent, оиласи Climacoptera Botsch. туркуми вакилларининг галоморф ва ксероморф белгиларни аниклаш галофитлар орасида ўсимликларнинг шўрга чидамлилик ва мослашиш хусусиятларни тушунишга имкон яратади. Бунда Climacoptera туркуми турларининг шўрланишга мослашиш хусусиятларини вегетатив органлари морфо-анатомик белгилари асосида аниклаш ва уларни амалиётга жорий этиш долзарб муаммолардан биридир. Climacoptera туркуми турлари вегетатив органларининг шўрга мослашиш хусусиятларини морфологик ва анатомик жиҳатдан аниклаш ва улардан амалиётда фойдаланиш бўйича тадқиқотларни амалга ошириш қуйидагича изохданади: Climacoptera туркуми турларининг келиб чиқиши, систематикаси ва экологиясини аниклаш, морфо-анатомик услублар ёрдамида қурғоқчилик ва шўрланиш таъсирида вегетатив органларининг тузилиши ва ривожланиш хусусиятларини ўрганиш, улардаги ўзига хос анатомик мослашувчанлик белгиларини функционал жиҳатдан баҳолаш, генотипик ва фенотипик белгилар асосида турлар чидамлилиги кўрсаткичларини аниқлаш, галотолерантлиги ва галорезистентлигини асослаш, ўсимликларнинг хўжалик белгиларини аниқлаш, шўрланган ва маргинал ерлар реабилитациясида фойдаланиш имкониятларини исботлаш.
Узбекистан Республикаси Президентининг 2007 йил 29 октябрдаги ПФ-3932-сон “Ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармони, 2013 йил 19 апрелдаги ПҚ-1958-сон “2013-2017 йиллар даврида суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини янада яхшилаш ва сув ресурсларидан оқилона фойдаланиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади Climacoptera Botsch. (Chenopodiaceae) туркуми турларини шўрланишга боғлиқ ҳолда морфогенези, онтогенези ва вегетатив органлари анатомик тузилишининг мослашиш хусусиятларини аниқлашдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
илк бор турли шароитларга боғлиқ ҳолда Climacoptera туркуми турларининг онтогенези ва морфогенезидаги турларга хос мосланиш белгилари аниқланган;
ассимиляцияловчи органлардаги мсзофиллнинг турли типлари, яшаш муҳитига боғлиқ ҳолдаги ксеро- ва галоморф белгиларнинг мутаносиблиги, шунингдек ўзгарган яшаш шароитидаги баргнинг реакцияси аниқланган;
Climacoptera туркуми турлари ўқ органлари структураларининг шаклланиши тавсифланган ва структуралар тараққиётининг йўналиши пояда бирламчи боғламдан аномал поликамбиалликка, илдизда диархдан иккиламчи йўғонлашишга ўтиши аникланган;
турли хил экологик шароитларда марказий цилиндрни химоялашда бирламчи ва иккиламчи пўстлокнинг структуравий аҳамияти исботланган;
Climacoptera туркуми турлари ер устки қисмида алкалоидлар микдори ва озуқавий киймати аникланган;
Climacoptera туркуми турлари адаптациогенези умумий йўналиши: ўсишнинг тупбарглиги, мезобазитон ва базитон шохланганлиги, кранц-тузилмали баргнинг суккулентлиги, поя ва илдизнинг поликамбиаллиги аникланган;
Мирзачўлда тарқалган турларда тупроқ шўрланишининг сульфат-хлоридли типига оид галоморф белгилар, Устюртда таркалган турларда эса тупрок шўрланишининг хлорид-сульфатли типига оид ксероморф белгилар устунлик килиши аникланган;
Climacoptera туркум турларининг галоморф ва ксероморф белгилари хамда уларни ем-хашаклик сифатлари асосида инқирозга учраган яйловлар фитомелиорациясида фойдаланишга тавсия қилинган.
ХУЛОСАЛАР
«Climacoptera Botsch. (Chenopodiaceae') туркум турлари вегетатив органларининг шўрланиш таъсирига мослашиш хусусиятлари» мавзусидаги докторлик диссертацияси бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижасида куйидаги хулосалар такдим этилди:
1. Climacoptera турларининг мевалари онтогенезнинг латент даврида турли даражада склерификациялашган гулқўрғон билан ҳимояланганлиги, перикарпий ва спермодермаси редукцияга учраганлиги, муртагини спиралсимонлиги яшил уруғпаллабарг хамда куртаги кўп аъзолилиги аниқланди. Ниҳолнинг тупбарглилиги, ташқи кўринишининг ихчамлиги ва онтогенезнинг хамма боскичларини давомийлиги хозирги арид шароитга турларнинг мослашганлигини акс эттиради.
2. Climacoptera турларининг ассимиляцияловчи органларида мезофиллнинг турли типлари - уругпаллабарглар дорсивентрал, барглар эса Climacoptera-тип ва кранц-вентро-дорсал типлилиги аниқланди. Баргларни арид шароитга мослашиши уларнинг юкори даражадаги суккулентлилиги хамда фотосинтезнинг С4-типли кранц-хужайраси хисобига таъминланади.
3. Баргининг структуравий белгилари хисобига хлоренхима каватининг узлуксизлиги, марказий кисмидаги 3 та ўтказувчи богламининг мавжудлиги, периферик боғламларнинг кранц-ўрамдан алоҳидалигига кўра Climacoptera турларини Salsola туркуми турларидан фарклари тасдиқланади.
4. Поянинг бирламчи пўстлоғида турли хажмдаги паренхима ва
колленхиманинг уйғунлашганлиги уларнинг яшаш шароити билан боғлиқлиги: Устюртда ўсадиган турларда пўстлокни
склерификациялашганлиги, Мирзачўлда ва Қизилқумда ўсадиган турларда паренхимитизациялашганлигини устунлик килиши аниқланди.
5. Climacoptera турлари поясининг анатомии тузилишини арид иқлимда намликни саклашдаги ахамияти билан боғликлиги - поя бирламчи тузилишининг боғламли, иккиламчиси тузилишининг аномал поликамбиал йўғонлашган склеренхим-боғлам типлилиги билан изохданади.
6. Climacoptera турлари илдиз тизимининг ўқсимон, гоморизлиги, бирламчи ксилеманинг диархлиги, иккиламчи йўғонлашишининг поликамбиаллиги, феллогенининг эрта шаклланиши, спирал-боғламли йўғонлашиш типи, кучли паренхиматизациялашганлиги ва кучсиз склерификациялашганлиги (С ferganica, С. affinis) арид шароитда илдизнинг ўтказувчанлик қобилиятини ошириши ва куриб колишини олдини олишдаги ахамияти билан изоҳланади.
7. Climacoptera турлари ер устки кисмининг таркибида турли алкалоидлар микдорини камлиги изоҳланди ва озукавий қиймати аникланди.
8. Climacoptera турларида ўсишнинг тупбаргли шакли, мезобазитон ва базитон шохланиши, кранц-тузилмали баргнинг суккулентлилиги, поя ва илдизнинг поликамбиаллиги, гулкўрғоннинг склерификациялашганлиги ва паренхимлашганлиги мослашиш жараёнининг асосий йўналишлари ҳисобланади.
9. Вегетатив органларнинг галоморф ва ксероморф белгиларини нисбатига асосланиб, турларнинг галоморф, ксероморф ва гало-ксероморф структуравий-мослашган гуруҳларини яшаш муҳити ва турли ареал типларига тегишлилигини акс эттириши аниқланди.
10. Climacoptera истиқболли турларининг галоморф ва ксероморф белгилари асосида ер устки қисми массаси таркибининг биокимёвий озуқавий кўрсаткичларини инобатга олган ҳолда инқирозга учраган яйловлар фитомелиорациясида фойдаланиш учун тавсия этилади.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Бугунги кунда дунё бўйича буғдой 220,4 млн. гектар майдонда экилиб, ўртача дон хосилдорлиги гектарига 31,1 центнерни ташкил этади ва ғўза 29,2 млн. гектар майдонда экилиб, хар Йили 22,8 млн. тоннадан ортиқ пахта толаси хосили етиштирилади1. Шунингдек, маккажўхори 183,3 млн. гектар майдонда экилиб, ўртача хосилдорлиги гектарига 49,0 центнерни ташкил этса, арпа 48,5 млн. гектар майдонда икки фаелли экин сифатида етиштирилади2. Оқбош карам 3,8 млн. гектар майдонда етиштирилади ва ўртача хосилдорлик гектарига 18,4 тонна, пиёз эса 3 млн. гектар майдонда экилади ва ўртача хар Йили 54 млн. тонна хосил йигиштириб олинади3.
Республикамизда ахолини озиқ-овқат ва бошқа қишлоқ хўжалик махсулотлари хамда саноатни хом-ашёга бўлган эҳтиёжини тўла қондиришда мавжуд ер ва сув ресурсларидан самарали фойдаланиш, суғориладиган ерлардан йил давомида узлуксиз 2-3 мартагача юқори ва сифатли хосил етиштириш, махсулот хажмини кўпайтириш борасида кенг қамровли чора-тадбирлар амалга оширилмокда. Республикада 2017 йилда бошоқли дон экинларидан бўшайдиган майдонларга такрорий экинларни турлари бўйича жами 1,01 млн. гектар майдонга жойлаштириш режалаштирилмокда.
Дунёда озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш борасида суғориладиган ерлардан самарали фойдаланишга алохида эътибор қаратилмокда. Республикамизнинг жанубий минтақаларида ўрта, ингичка толали ғўза, кузги буғдой, арпа, маккажўхори, карам, пиёз навларини кетма-кет экиб, юқори хосил етиштириш агротадбирлари тизимини янада такомиллаштириш долзарб бўлиб хисобланади. Шунинг учуй экинлар турларини тўғри танлаш орқали тупроқ унумдорлигини тиклаш, саклаш ва мунтазам ошириш хамда мавжуд сув ресурсларидан самарали фойдаланиш мухим ахамиятга эга. Яримгидроморф тупрокларда хар бир экин тури навларининг биологик хусусиятларидан келиб чиқиб, ўсимликнинг сувга бўлган талабини аниклаш, илдиз тизими тарқалган тупроқ қатламида туз-сув-озиқа тартибини мақбуллаштириш, суғориш сувини тежаш, уни сифатини ошириш, тупроқни эгат бўйлаб бир текисда намланишини таъминловчи сугориш тартибларини ишлаб чикиш бўйича тадқиқотларни ўтказиш долзарб бўлиб хисобланади.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2013 йил 19 апрелдаги ПҚ-1958-сон «2013-2017 йиллар даврида сугориладиган ерларнинг мелиоратив холатини янада яхшилаш ва сув ресурсларидан оқилона фойдаланиш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарори ва 2017 йил 1 июндаги ПҚ-3027-сон «2017 йилда бошокли дон экинларидан бўшайдиган майдонларга такрорий экинларни жойлаштириш, экиш учун талаб этиладиган моддий-техника ресурсларини ўз муддатида етказиб бериш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарори хамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-хуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг максади Ўзбекистоннинг жанубий худудларида ўтлокдашиб бораётган суғориладиган тақирсимон тупроқлар шароитида ердан самарали фойдаланиш ва қишлоқ хўжалиги экинларидан йил давомида узлуксиз 2-3 мартагача юқори хосил етиштиришнинг мақбул агротехнологияларини ишлаб чиқишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилигн қуйидагилардан иборат:
илк бор жанубий минтақаларнинг ўтлоклашиб бораётган тақирсимон тупроқлари шароитида ердан самарали фойдаланиш натижасида ўрта, ингичка толали ғўза, кузги буғдой, арпа, маккажўхори, кечки оқбош карам, пиёз навларидан юқори ҳосил етиштириш агротехнологияси элементлари ишлаб чиқилган;
тақирсимон тупроқлардан йил давомида фойдаланишни тупроқнинг агрофизик хоссалари, сизоб сувлари сатҳи жойлашуви, минерализацияси ва мавсумий туз тўпланиш коэффициентига таъсири аникланган;
ердан йил давомида узлуксиз фойдаланишда мақбул тупроқ намлиги, суғориш муддатлари, давомийлиги, мавсумий сув сарфи ва 1 центнер хосил учун сарфланган сув меъёри, сув истеъмоли кўрсаткичлари аниқланган;
кўрсатилган тупроқ шароитида қишлоқ хўжалик экинларини мақбул суғориш ва озиқлантириш тартибларининг ўсимликнинг ўсиши-ривожланиши, хосилдорлиги, бир дона кўсакдаги пахта, 1000 дона дон огирлиги ва 1 дона карам, пиёз бошлари вазнига таъсири аникланган.
Хулосалар
1. Жанубий минтақаларнинг ўтлоклашиб бораётган тақирсимон тупроқларида хайдов 0-30, хайдов ости 30-50 см қатламларида гумус миқдори 0,830%, 0,770%, ялпи азот 0,080, 0,072%, алии фосфор 0,125, 0,111%, калий 1,42, 1,42% га тенг бўлиб, дала тупроги нитратли азот, билан кам, харакатчан фосфор ва алмашинувчи калий билан ўртача таъминланганлик даражасида бўлгани билан изохланади.
2. Тақирсимон тупроқларда йил давомида илдиз тизими турлича чуқурликда бўлган экинлар парваришланганда тупроқнинг агрофизик хоссалари ўзгариши ижобий бўлиб, ЧДНС дастлабки кўрсаткичга нисбатан бутун ротация якунида 0-30, 0-50, 0-70, 0-100 см катламларда 0,7, 0,8, 0,7, 0,4% га ошганлиги, тупроқнинг хажм оғирлиги мавсум бошидан ўсув даври охирига келиб қатламлар бўйича ўртача 0,01-0,05 г/см3 га ошган бўлсада, бутун ротация якунида 0,02 г/см3 камайиши, тупроқнинг сув ўтказувчанлиги мавсум охирида ғўзада 0,075 мм/мин, бошоқли дон экинларида 0,016 мм/мин, маккажўхорида 0,024 мм/мин, карам, пиёзда 0,037 мм/мин га камайиши кузатилган бўлсада, ротация якунида сув ўтказувчанлиги 0,010-0,042 мм/мин ошганлигини кайд этиш мумкин.
3. Сизоб сувлари сатхи 2-3 м да жойлашган тақирсимон тупрокларда экиш олди захира суви (1400-1600 м3) берилиши туфайли 222 см дан 137 см гача карийб 75,0 см ер юзаси томон сув кўтарилиши, сугоришлардан олдин ва кейин сув сатхи йиллар давомида 21-52 см ўзгариши, сизоб сувлари минерализацияси ғўза даласида ЧДНСга нисбатан 70-75-65% сугориш тартибида биринчи суғоришда қуруқ қолдиқ 4,032-4,055 г/л, навбатдаги сугоришларда анча камайиши, охирги сугоришда 3,301-3,482 г/л бўлиши, хлор-иони 0,267-0,292 г/л, охирги сугоришда 0,188-0,214 г/л гача камайиши, юқори суғориш тартибларида сув сатхи яқинлашуви ортиши, минерализация камайиши қонунияти кузатилганлигини таъкидлаш лозим.
Суғориладиган тақирсимон тупроклардан йил давомида фойдаланишда энг кам мавсумий туз жамланиш коэффициента ЧДНСга нисбатан 70-75-65% суғориш тартибида кузатилиб, МТЖК куруқ қолдиқ бўйича 1,05-1,18, хлор иони бўйича 1,13-1,17 гача ўзгариши, суғориш тартиби оширилганда МТЖК пастроқ бўлиб, сувда эрувчи тузлар камайиши конунияти кузатилган.
4. Тупроқнинг хисобий қатламлари см хисобида ғўзада гуллашгача 0-70, гуллаш - хосил тўплашда 0-100, пишишда 0-70, кузги буғдой, арпада найчалашгача 0-50, найчалашдан бошоклашгача 0-70, пишишда 0-50, маккажўхорида султон чиқаргунча 0-70, султон чиқаришдан то сут пишишгача 0-100, сут пишишдан - тўлиқ пишгунча 0-100, оқбош карамда карам боши ўрай бошлагунча 0-50, карам боши ўраш фазасида 0-70, пишиш фазасида 0-50, пиёзда пиёз бошлари тугиш бошлангунча 0-50, пиёз бошлари тугиш фазасида 0-70, пишишда 0-50 см олиниши мақсадга мувофиқ.
Механик таркиби ўртача, оғир соз-лойсимон тақирсимон тупроқларида ғўзада суғоришларни эгатнинг учдан тўрт қисми узунлигида 0,45-0,55 л/сек, сўнгра сув сарфини икки баравар камайтириб 0,22-0,27 л/сек, суғориш сувлари эгат охирида сув сарфини 0,12-0,15 л/сек гача камайтириб сувни доимий жилдиратиб оқизилиши суғориш сувларининг оқовага чиқмасдан эгатларни бутун узунлигида бирмунча текис намиқиши, бошоқли дон экинларида эгат бўлаклари бўйича гидромодул ординатлари 0,55-0,65, 0,27-0,32, 0,14-0,18 л/сек, маккажўхорида 0,32-0,43, 0,15-0,22, 0,11-0,14 л/сек, карам, пиёз навларида 0,26-0,32, 0,13-0,16, 0,09-0,12 л/сек бўлиши мақсадга мувофиқ.
5. Тақирсимон тупроқларда ЧДНСга нисбатан 65-65-65% суғориш тартибига қараганда 70-75-65% тартибида 1-2 июн холатида ғўзанинг бош поя баландлиги 6,3 см га, чин барглар 1,1 донага ортиқ бўлиши, суғориш тартиби юқорироқ бўлганда пахта ҳосили ошсада, очилган кўсаклар камроқ бўлиши қонунияти кузатилиши, бошокди дон экинларида ЧДНСга нисбатан 75-75-70% суғориш тартибига нисбатан 80-80-70% да бош поя баландлиги 2,9 см га, бошоқ узунлиги 0,2 см га, битта бошоқдаги бошоқчалар 0,5 донага, битта бошокдаги дон 1,6 донага кўп бўлиб, анғиздаги ғўза навларида ЧДНСга нисбатан 70-75-65% суғориш тартибида кўсаклар очилиши кечикиб, хосилдорлик пасайиши, маккажўхори, карам, пиёз навларида суғориш тартиби юқорироқ бўлиши мақсадга мувофиқ.
6. Тақирсимон тупроқларда асосий экилган ғўза навларида битта кўсакдаги пахта вазни, энг юқори пахта хосили ЧДНСга нисбатан 70-75-65% суғориш тартибида, маъдан ўғитлар (NPK.) 220:132:88 кг/га с.х. «Бухоро-102» навида назоратга нисбатан 0,3-0,5 г, 1,6 ц/га, «Термиз-49» навида 0,3-0,4 г, 2,9 ц/га юқори бўлиши, энг юқори 1000 дона дон вазни, дон хосили ЧДНСга нисбатан 80-80-70% суғориш тартибида, маъдан ўғит (NPK) 180:108:72 кг/га с.х., назоратга нисбатан «Чиллаки» навида 3,3-4,6 г, 6,0 ц/га, «Болгали» навида 1,8-2,3 г, 6,1 ц/га юқори бўлиши, маккажўхори 1000 дона дон вазни, энг юқори дон хосили ЧДНСга нисбатан 75-75-60 % сугориш тартибида, маъдан ўғит (NPK) 220:132:88 кг/га с.ҳ. назоратга нисбатан «Нарт» навида
10.8- 13,4 г, 7,2-7,7 ц/га, «Ўзбекистон-ЗОбАМВ» навида 14,3-21,0 г, 6,8-6,7 ц/га юкори бўлиши, бир бош карам вазни, энг юқори хосил ЧДНСга нисбатан 80-80-70 % сугориш тартибида, маъдан ўғит (NPK) 200:120:80 кг/га с.ҳ., назоратга нисбатан «Шаркия» навида 123-126 г, 8,7 т/га, «Ўзбекистон-133» навида 116-119 г, 7,7 т/га юқорироқ бўлиши, 1 та пиёзбош вазни, энг юқори хосил ЧДНСга нисбатан 80-80-70% сугориш тартибида, маъдан ўғит (NPK) 200:140:60 кг/га с.ҳ. «Сумбула», «Зафар» навларида назоратга нисбатан 19-22 г, 11,4 т/га, 24-25 г, 6,6 т/га юқори бўлишини қайд этиш мумкин.
7. Юқорида келтирилган мақбул вариантларда 1 ц хосил учун сарфланган сув микдори ғўзанинг «Бухоро-102» навида 96,6-120,8, «Термиз-49» навида 100,3-115, бошоқли дон экинлари ангизига экилган «Бухоро-6» навида 120,5-134,6, «Бухоро-8» навида 132,9-137,5, арпанинг «Болгали» навида 43,9-46,9, кузги бугдойнинг «Чиллаки» навида 47,1-48,3, маккажўхори «Нарт», «Ўзбекистон-ЗОбАМВ» навларида дон учун 84,9-102,8,
81.8- 101,1, кўк масса учун 7,7-7,8, 6,6-6,8, карамнинг «Шаркия», «Ўзбекистон-133» навларида 7,7-8,0, 7,7-7,9, пиёзнинг «Сумбула», «Зафар» навларида эса 11,7-11,9, 14,5-15,3 м3/ц йиллар бўйича кузатилганлигини кайд этиш мумкин.
Тадқиқот натижалари асосида ишлаб чиқаришга тавсиялар:
8. Ўтлоқлашиб бораётган кам шўрланган сизоб сувлари сатхи 2-3 м, механик таркиби ўрта, оғир қумоқ тақирсимон тупрокларда асосий экилган ғўза навлари маъдан ўғит (NPK) меъёр-нисбати 220:132:88 кг/га с.ҳ., ЧДНСга нисбатан 70-75-65% сугориш тартибида 4-5 маротаба (0)1-3-1 тизимда суғоришлар ўтказилиши, «Бухоро-102» навида кўчат қалинлиги 100-110 минг туп/га, хар галги сугориш 740-1020 м3/га, масумий сугориш меъёрлари 3690-5000 м3/га, сугориш оралиғи 17-33 кун, сугориш давомийлиги гуллашгача 18-25 соат, гуллаш - хосил тўплашда 26-36 соат, пишишда 19-29 соат, ингичка толали «Термиз-49» ғўза навида 120-130 минг туп/га, 760-1040 м3/га, 3770-4670 м3/га, 18-31 кун, сугориш давомийлиги 18-24 соат, 25-33 соат, 19-28 соатни ташкил этиши, биринчи сугоришлар 7-25 июн, охирги сугоришлар 10 сентябрдан кечиктирилмаслиги тавсия этилади.
9. Кузги буғдойнинг «Чиллаки», арпанинг «Болғали» навларидан юқори хосил олиш учун маъдан ўғит (NPK) 180:108:72 кг/га с.х., кўчат қалинлиги 220-240 м2/дона, ЧДНСга нисбатан 80-80-70% сугориш тартибида 1-4-1 тизимда 6 маротаба суғорилиб, амал ўсув даврида 330-520 м3/га, мавсумий сугориш меъёрлари 2720-2790 м3/га, сугоришлар оралиги 9-21 кун, сугориш давомийлиги найчалашгача 11-15, найчалашдан бошоқлашгача 14-18, пишишда 13-17 соатни ташкил этиши тавсия этилади.
10. Бошокли дон экинлари ангизида парваришланган «Бухоро-6», «Бухоро-8» ғўза навларида кўчат қалинлиги 95-100, 100-110 минг туп/га, маъдан ўғит меъёр-нисбати 220:132:88 кг/га с.х., ЧДНСга нисбатан 65-65-65% сугориш тартибида 1-2-1 тизимда 4 маротаба бир марталик сув меъёри 780-1210 м3/га, мавсумий сугориш меъёри 3700-4010 м3/га, сугоришлар оралиги 21-30 кун, сугориш давомийлиги гуллашгача 17-22, гуллаш - хосил тўплашда 23-30, пишишда 19-26 соатни, биринчи сугоришлар 3-11 июлда бошланиши, охирги сугоришлар 15 сентябрдан кечиктирилмаслиги тавсия этилади.
11. Бошоқли дон экинлари анғизидаги маккажўхорининг «Ўзбекистон-306АМВ», «Нарт» навларидан юқори дон хосили етиштириш учун маъдан ўғит (NPK) меъёр-нисбати 220:132:88 кг/га с.ҳ., кўчат қалинлиги 65-67 минг туп/га, ЧДНСга нисбатан 75-75-60% сугориш тартибида 1-2-1 тизимда, амал сувлари 790-1030 м3/га, мавсумий сугориш меъёри 4740-4840 м3/га (3730-3840 м3/га, 1-2-0 тизим кўк масса учун), сугориш оралиги 11-20 кун, сугориш давомийлиги султон чиқаргунча 16-26, султон чикаришдан сут пишишгача 22-33, сут пишишдан тўлиқ пишгунча 19-30 соат бўлиши тавсия этилади.
12. Маккажўхоридан сўнг экилган кечки оқбош карамнинг «Шаркия», «Ўзбекистон-133» навларидан юқори хосил етиштириш учун маъдан ўғит (NPK) меъёр-нисбати 200:120:80 кг/га с.х., кўчат қалинлиги 45-50 минг туп/га, ЧДНСга нисбатан 80-80-70% сугориш тартибида 6-3-2 тизимда 11 маротаба сугорилиб, бир марталик сугориш меъёри 290-470 м3/га, мавсумий сугориш меъёри 4150-4180 м3/га, сугоришлар оралиги 9-15 кун, сугориш давомийлиги эса ўсув даврлари бўйича 10-17 соат бўлиши тавсия этилади.
13. Маккажўхоридан сўнг экилган пиёзнинг «Сумбула», «Зафар» навларидан юқори хосил етиштириш учун маъдан ўғит (NPK) меъёр-нисбати 200:140:60 кг/га с.х., кўчат қалинлиги 330-340 минг туп/га, ЧДНСга нисбатан 80-80-70% сугориш тартибида 11-3-2(3) тизимда 16-17 маротаба сугоришлар ўтказилиб, бир марталик сугориш меъёри 290-480 м3/га, мавсумий сугориш меъёри 5870-6300 м3/га, сугоришлар оралиги 8-13 кун, сугориш давомийлиги ўсув даврлари бўйича 7-20 соат бўлиши тавсия этилади.