51
ishlatish ham mumkin.
4.
Mayda kukun qilib yanchilgan o’simlik gullaridan 1 choy qoshiq miqdorida olib 15 g
miqdordagi vazelinga qorishtiriladigan va badanning kasal joylariga surtish uchun ishlatiladi.
Calendula malxami kuyish va boshqa terining shikastlanishlarini davolashda juda
mashhur hisoblanadi.
Tinkturasi, damlamalari va surtmasi jaroxatlarda, yiringli yaralarni davolashda, tomoq
chayishda, oshqozon yarasini hamda gastrit va jigar hastaligini davolashda ishlatiladi.
Qo’llash mumkin bo’lmagan holatlar mavjud: Calendula o’z ichiga olgan preparatlarni
qabul qilish butunlay chiqarib tashlanadi.
-
Qon bosimi pasayganda;
-
Yurak - qontomir yetishmasligida;
-
Oshqozon – ichak kasalliklarining kuchayganda;
-
Bronxial astmada;
-
Safro toshkasalligida;
-
Homiladorlik davrida.
-
Laktatsiya davrida.
Tashqi tomondan, siz calendula bilan mablag’lardan foydalanaolmaysiz, agar ularning
individual intoleransi bo’lib qolsa.
MUHOKAMA.
Calendula asosidagi dorilar juda samarali va kuchli bo’lgani sababli,
o’z-o’zini davolashni butunlay bekor qilish kerak. Bunday terapiyani faqat malakali shifokor
buyurishi mumkin. Masalan ayollar homiladorlik paytida ko’plab davolovchilar homiladorlikni
qo’zg’atmaslik uchun ushbu o’simlikni butunlay yo’q qilishni tavsiya qilganlar. Emizishda,
calendula asosidagi preparatlardan (spirtli ichimliklarsiz) foydalanishga ruxsat beriladi: emizikli
onada turli xil nafas olish kasalliklarini davolashda: sinusit, bronxit, tonzillit, yo’tal va burun
oqishi, shamollash, faringit va sinusit. Laksatif sifatida gullarni tayyorlash ham
mashhurdir.To’pgullaridan har xil tabletkalar tayyorlanadi. Chetellarda gultojbarglaridan bo‘yoq
olinadi.
Xulosa qilib shuni aytamizki, bizning asosiy maqsadimiz calendula (tirnoqgul) ni dorivor
o’simligini shifobaxsh xususiyatlari va og’ir metallarga ekstragentlik xususiyatini aniqlash,
hamda undan bo’yoq olib sanoatga arzon bo’yoqni joriy qilishdir.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati
1. А.Хамидов, М.Набиев, Т.Одилов Узбекистон усимликлари аниклагичи Тошкент
"УКИТУВЧИ" 1987.
2. Узбекистон табобат академияси Профессор Иброхимжон Аскаров ТАБОБАТ
КОМУСИ Тошкент " MUMTOZ SO’Z" 2019
3. H.Xolmatov, O’.A.Axmedov FARMAKOGNOZIYA Toshkent Abu Ali Ibn Sino nomidagi
Tibbiyot nashriyoti 1997 yil.
4. M.K.Ashuraliyeva, I.R.Asqarov Kimyoviy elementlar inson organizmida Toshkent
“Tafakkur” nashriyoti 2012 yil.
5. I.R.Asqarov Sirli tabobat Toshkent 2021 yil.
FIZIKA FANIDA MASALALARNI YECHISH USULLARI
f.-m.f.n., dotsent Mirtojiyev Farrux Mirazizovich,
dotsent, Rasulova Muharram Ergashjonovna
Toshkent amaliy fanlar universiteti.
52
Annotatsiya:
Ushbu maqolada fizika fanidan masalalar, ularning turlari, masalalarda
qo’yilgan shartlariga muvofiq ularning yechimlarini topish usullari ko’rib chiqilgan. Berilgan
masalalarning shartiga binoan ulan asosan uch tipga bo’linishi ko’rsatilgan. Ularning
yechimlarini topish ikki misol ko’rinishida yoritib berilgan. Yechimlarni hal qilishda bir necha
usullardan foydalanish mumkinligi ko’rsatib o’tilgan.
Kalit so’zlar:
fizika fani, matematik masala, usul, bog’lanish grafigi, harakat tenglamasi,
harakatlanish vaqti, bosib o’tilgan yo’l, yo’llar farqi,
1.Kirish
Fizika fani, ma’lumki, materiya harakatining umumiy ko’rinishi va xususiyatlarini
o'rganuvchi fandir. U atrof muhitni, borliqni kuzatishga va uni ilm-fan nuqtai nazardan
o’rganishga yordam beradi. Fizika fani yordamida tabiiy jarayonlarning kechishi, uning kelib
chiqish sabablarini va nixoyat inson ulardan qanday ko’rinishda hamda qanday maqsadlarda
foydalana olish mumkinligi o’rganib boriladi.
Fan pedagoglari shu maqsadda yosh avlodni maktab ostonasidan boshlab bilimlarini oshira
boradilar. Pedagoglarning vazifasi shundan iboratki, u na faqat fizika fanini yetarlicha bilishi,
balki o‘z bilimlarini o‘quvchilanga atroflicha yetkaza olishning ilmiy jixatdan asoslangan
texnikasi va usullari arsenaliga ega bo’lishlari lozim.
2.Asosiy qism.
Yuqorida aytilgan vazifalarni bajarishda fan o’qituvchisi amaliy mashg’ulotlarda masalalar
yechishning u yoki bu usullaridan foydalangan holda mavzuni o’quvchilarga yetkazishi va
atroflicha tushuntira olishi mumkin bo’ladi. Amaliy mashg’ulot masalalaridagi mavzu bo’yicha
qo’yilgan muammolarning yechimini topish chog’ida o’quvchi tegishli bo’lgan mavzularni yana
bir marotaba takrorlashga hamda uni ko’rilayotgan masalaga tadbiq qilishga chog’lanadi [1].
Ma’lumki, fizika masalalari muammoni qo’yilishiga qarab bir necha turga bo’linadi:
a)
og’zaki masalalar – savol tariqasida qo’yilgan muammo fizik jarayonning biron-bir
ko’rinishi yordamida aniqlanishi mumkin (masalan, nima uchun quyosh botishida ufq qizaradi?).
b)
matematik masalalar – masalada qo’yilgan muammoni yechishda qo’llanilishi mumkin
bo’lgan matematik apparat bo’yicha tenglamalar tuzish yordamida hamda tegishli usullarni
qo’llagan holda hal qilinishi mumkin.
c)
grafikli masalalar -
o'rganish ob'yekti fizik miqdorlarining bog'liqligi grafiklari bo'lgan
masalalar. Ba'zi masalalarda bu grafiklar shartda berilgan, ba'zilarida esa ularni masala shartidan
kelib chiqqan holda chizish yo’li orqali yechiladi.
Fizika fanini o’qitish jarayonida, yuqorida ko’rilganidek, turli hil masalalarni yechimini
topish kerak bo’ladi. Og’zaki masalalardagi savollar albatta fizik jarayonni aks ettirgan, yoki
aniq bir qonunni o’zida mujassamlashtirgan holda tuzilishi mumkin bo’ladi. Ikkinchi tur
masalalarda -matematik masalalarda esa berilgan va hal etilishi kerak bo’lgan muammo albatta
matematik apparat yordamida matematik tenglamalarni yechish orqali amalga oshiriladi. Lekin
bu turdagi masalalar yechimini hal qilishda uning qo’yilish maqsadi va qiyinlik darajasiga
bog’liq holda bir necha usullardan foydalanish mumkin bo’ladi.
Misol uchun quyidagi yechimi ikki usul talab qiladigan masalani ko’rib chiqaylik [2].
Ikki A va B punktlar orasidagi masofa
S
=90
km
bo’lib, A punktdan birinchi avtomobil B
punkt tomon 40
km/soat
tezlikda va ikkinchi avtomobil B punktdan A punkt tomon 20
km/soat
tezlikda bir vaqtda yo’lga chiqdilar.
a) Ular yo’lga chiqqach qancha vaqtdan keyin va A punktga nisbatan necha kilometrda
uchrashadilar?
b) Avtomobillar orasidagi masofa o’zgarishining vaqtga bog’lanish grafigini chizing.
Masalaning shartiga binoan A va B punktlardan bir-biri tomon ikki avtomobil
𝑣
1
va
𝑣
2
o’zgarmas tezliklar bilan bir vaqtda yo’lga chiqqanlar va birinchi avtomobilning tezligi ikkinchi
avtomobilning tezligidan katta bo’lgani uchun ular yo’lning o’rtasida emas, B punktga yaqinroq
C nuqtadagi masofada uchrashadilar. AC masofani
l
bilan belgilaymiz.
A
B
𝑣
1
𝑣
2
C
53
Bu masalaning birinchi sharti oddiy algebraik usul bilan yechiladi. Bunday holda,
ma’lumki, ikkala avtomobillar uchun harakat tenglamalari yoziladi:
𝑥
1
= 𝑣
1
𝑡
𝑥
2
= 𝑥
02
− 𝑣
2
𝑡
Bu ikki tenglamalarning chap tomonlari teng, chunki avtomobillarning uchrashish joyi bitta C
nuqtada. Tenglamalarning o’ng tomonlarini tenglaymiz va
𝑥
02
= 90𝑘𝑚
ligini hisobga olsak,
ularning uchrashish vaqti
t
=1,5
soat
ga teng ekanligi kelib chiqadi. Topilgan uchrashish vaqti
qiymatini yuqoridagi tenglamalardan istalganiga qo’yib, avtomobillarning uchrashish joyi AC
masofa –
l
topiladi. U 60
km
ga teng bo’ladi.
Masalaning ikkinchi sharti bir oz murakkab bo’lib, shartga ko’ra u grafik usuldagi
yechimga ega. Bu holda, avvalo, bog’lanish grafigi uchun koordinata o’qlarini chizib, vaqt va
masofa masshtablarini belgilab olamiz. Ikkinchi avtomobilning tezligi kichik bolgani uchun A va
B punktlar orasidagi masofani bosib o’tish uchun maksimum
𝑡 = 𝑆 𝑣
2
=
⁄
4,5𝑠𝑜𝑎𝑡
vaqt talab etiladi. Ikki avtomobil orasidagi masofaning o’zgarishi esa, ular bir-biri tomon
harakatlanganliklari uchin avval kamayib borib, C nuqtada nolga teng bo’ladi va
uchrashganlaridan keyin qarama-qarshi yo’nalishda harakatlarini davom ettiradilar, natijada Δ
𝐿
masofa oshib boradi. Bu o’zgarishning eng katta qiymati ikki punkt orasidagi masofa 90
km
ga
teng.
Grafik chizishda ikkala avtomobilning harakat tezliklari hisobga olinib, ularning
bosib o’tgan masofasini vaqtga bog’lab chib olamiz. (chizmadagi shtrixlab ko’rsatilgan chiziqlar,
bunda ularning o’tgan yo’li va shu yo’lga ketkazgan vaqlari orasidagi bog’liqlik). Grafikdagi
chiziqlarning I-si ikki avtomobilning bir-biri tomon harakatlanib, 1,5 soatda uchrashishlarini
ko’rsatadi. Bunda ular oralaridagi, aniqrog’i ikki punkt orasidagi masofani bosib o’tadilar. Y’ani:
𝛥𝐿 = (𝑣
1
+ 𝑣
2
)𝑡 = 90𝑘𝑚
II-chiziq esa, avtomobillar uchrashib, so’ng birinchi avtomobil B puktga yetib borgunicha ular
orasidagi masofaning oshib borishini ko’rsatadi. Bu o’zgarishga ketgan vaqt 1-avtomobilning B
punktgacha borish uchun sarflagan vaqtiga teng bo’ladi:
𝑡
1
= 𝑆 𝑣
1
= 2,25𝑠𝑜𝑎𝑡
⁄
Y’ani ikkinchi avtomobil uchrashish joyidan uzoqlashib, (2,25-1,5)
20=15
km
yo’l o’tadi.
Demak, bu vaqtda ular orasidagi masofa 45
km
ni tashkil qiladi. B punktga yetib borgach birinchi
avtomobil o’z harakatini to’xtatadi. Lekin ikkinchi avtomobil A punktga yetib borgunicha ular
orasidagi masofa ortib boradi. Bog’lanish chizig’ining III – qismi vaqtning qolgan qismida faqat
ikkinchi avtomobil harakatlanishini va u A punktga yetib borganda avtomobillar orasidagi
masofaning o’zgarishi maksimal qiymatga erishishini ko’rsatadi.
Ko’rib chiqilgan masalaning shartiga binoan to’g’ri chiziqli tekis harakat qilayotgan ikki
moddiy nuqtalarning o’zaro harakat munosabatlaridagi yechim grafik chizish usuli yordamida
hal qilinishi ko’rsatildi. Keyingi misolimizda masala shartida so’ralgan fizik kattalik asosan
matematik usulda bir necha qadam orqali yechimini topadi. Lekin bu masalani grafik usulda
qisqa yo’l bilan yechimini olish mumkinligini ko’rib chiqamiz.
4
3
30
60
90
2
1
III
Δ
𝐿, 𝑘𝑚
t
,
soat
5
I
II
54
Avtobus ikki bekat orasidagi 1,2
km
masofaning birinchi yarmini tekis tezlanuvchan
ikkinchi yarmini esa xuddi shunday tezlanish bilan tekis sekinlanuvchan harakat qilib o’tdi.
Uning harakatining o’rtasida tezligi 54km/soat ni tashkil qilgan. Avtobusning tezlanishini va
harakatlanish vaqtini toping.
Bu masalaning yechimini topishda, yuqorida aytib o’tilganidek, avtobus harakatining
ikkala qismi uchun tenglama yozish kerak bo’ladi:
𝑙
1
=
𝑙
2
=
𝑎𝑡
1
2
2
va
𝑙
2
=
𝑙
2
= 𝑣𝑡
2
−
𝑎𝑡
2
2
2
Bu tenglamalardagi
v
-tezlik avtobusning maksimal tezligi bo’lib, tezlanish oxiri va
tormozlanish boshlanishidagi tezlikdir. Shuning uchun
𝑣 = 𝑎𝑡
1
= 𝑎𝑡
2
va bundan
𝑡
1
= 𝑡
2
kelib chiqadi. Nihoyat, umumiy bosib o’tilgan yo’l:
𝑙 = 𝑙
1
+ 𝑙
2
= 𝑣𝑡
1
va bundan
𝑡
1
= 80𝑠
ekanligi kelib chiqadi. Yuqoridagi ixtiyoriy tenglama yordamida avtobusning tezlanishi moduli
aniqlanadi:
𝑎 =
𝑣
𝑡
1
≅ 0,19𝑚/𝑠
2
. Masala shartidagi kattaliklar qiymatlari matematik usul bilan
aniqlandi. Endi su masalani grafik usulida yechib ko’ramiz.
Buning uchun oldin avtobus tezligi bilan harakatlanish vaqtlari o’rtasidagi bog’lanish
grafigini chizib olamiz.
Mexanika kursidan ma’lumki, bosib o’tilgan yo’l OAD
uchburchak yuzasiga son qiymat jihatidan tengdir:
𝑙 =
1
2
𝑣
𝑚𝑎𝑥
(𝑡
1
+ 𝑡
2
)
Bundan
𝑡
1
= 80𝑠
kelib chiqadi. Grafikdagi φ – burchakning tangensi esa, masala shartida
so’ralgan avtobus tezlanishi moduliga teng kattalikdir:
𝑎 = 𝑡𝑔𝜑 =
𝑣
𝑚𝑎𝑥
𝑡
1
= 0,19𝑚/𝑠
2
.
Demak, ko’rib chiqilgan masala va uning qo’yilish shartiga yondashuv usuli shuni
ko’rsatadiki, masaladagi qo’yilgan shartning yechimini topishda ikki usuldan foydalanish
mumkin bo’ladi. Albatta ko’rilgan ikkinchi grafik usulu masalani yechishdagi qisqa yo’l bo’la
oladi.
3.Xulosa
Shunday qilib, xulosa qilib aytganda qo’yilgan masalalarni yechimini topish uchun bir
necha usullardan foydalanish mumkin. Albatta masala shartidan kelib chiqqan holda u yoki bu
usuldan foydalanish mumkin bo’ladi. Ko’rib chiqilgan grafik usuli boshqa usulga nisbatan qulay
va tez yechimga ega ekani ko’rildi.
Foydalanilgan adabiyotlar.
1. Резник А.В. Методы решения задач по физике., МБОУ «Малосалаирская СОШ», 2018г.
2.Бендриков Г.А. и др. Задачи по физике для поступающих в ВУЗы.,Наука,М.1979.
ЭКОЛОГИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ ЧЕЛОВЕЧЕСТВА
Мустафаева Замира Саидкуловна-преподаватель ДГПУ
𝐴
𝑣
𝑣
𝑚𝑎𝑥
𝑡
2
𝑡
1
𝑡
𝑂
𝜑
𝐷
𝐶