319
Spanish and other similar languages to students in higher education institutions, through special
methods, greatly increases the enthusiasm and interest of language learners. . [4]
Features of modern language technologies are as follows:
Based on nature;
Based on practice;
Color variety;
It is systematized to perform problem issues easily and accurately through exercises;
It has long effectiveness;
It is based on psychological and pedagogical motivation;
Coherence with worldview and scientific concepts.
The essence of interactive education is the special organization of the learning process,
when all students are involved in the learning process. In the process of mastering the learning
material, the joint activity of students means that each of them makes their personal contribution;
there is an exchange of knowledge, ideas and ways of working. In addition, it happens in an
atmosphere of goodwill and mutual support, which not only allows for the acquisition of new
knowledge, but also transforms cognitive activity into higher forms of cooperation and
collaboration. The goal of using interactive methods and methods in teaching foreign languages
is social interaction of students, interpersonal communication, the most important feature of
which is the ability of a person to "take on the role of another", to imagine how the partner
perceives it, interpret the situation and design their actions.
In conclusion, the technology of forming critical thinking in students is implemented by
pedagogues by performing special types of assignments, independent activities, and their
effectiveness is realized with the help of certain criteria. If the educational process is fully
directed to the student, organized on the basis of certain principles, taking into account his needs
and opportunities, interests, talent, the results of such education, first of all, the student himself,
this along with the state, society and the factor that develops science and production.
So, at the root of any creativity lies the product of a unique maturity and intellectual
potential. That is, the peculiarity of students' ability to develop critical thinking skills and to be
able to apply them in a practical way is the wide use of modern methods and strategies put into
practice not only by linguists, but also by the teaching team as a whole. After all, we should not
forget that mind and thinking always serve as one div and one soul.
REFERENCES
1. Sh. Mirziyoyev's scientific and popular treatise on the study of his speech at the 72nd
session of the United Nations General Assembly. Tashkent-2017, "Spirituality" publishing
house, page 130.
2. Andreyeva G. M. "Social psychology" - M, 1998, p. 376.
3. V. Kochkarov, O. Mahmudov. Z. Zamonov textbook for grades 10-11. Tashkent "New
polygraph service" 2017. Page 38.
4. A. Khalikov "Theory and practice of general pedagogy" Tashkent - 2017 - page 312.
5. Albrint A. “Teachers attitudes toward information and communication technologies:
The case of Syrian EFL teachers. Computers & Education''. England–2006, pages–455-435.
6. Campbell A. P Using Live Journal for Authentic Communication in EFL Classes''. The
Internet TESL Journal 10(9), retrieved, November-18, pages–155-200.
QORAQALPOQLARNING IJTIMOIY-MADANIY MAKONIDA SUFIYLIK
A'NANALARNING TARQALIShI VA RIVOJLANIShI
Atamuratova Mirjaxan Jumanazarovna
.
Nukus DPI tayanch doktoranti
tel. 90-727-08-75
320
Annotasiya:
Maqolada qaraqalpoq xalqining ijtimoiy-madaniy hayotida sufiylik ta'limoti
a’nanalarining tarqalishi va rivojlanish jarayonlari soʻz etiladi.
Kalit soʻzlar:
islom dini, so’fiylik, Qoraqalpoqlar, folklor, xalq og’zaki ijodi, dostonlar,
Islom dinining keng hududlarga kirib borishi va tarqalishi mahalliy aholi hayotini tubdan
oʻzgartirdi va oʻziga xos madaniyatning shakllanishiga turtki boʻldi. Turli diniy oqimlar va
qarashlar, shu jumladan, suʻfiylar qatlami yuzaga keldi. Bu esa azaldan komil inson tushunchasi
asosiy e'tiborda turgan sharqona urf-odat va qonun-qoidalarni yanada mustahkamladi
Qoraqalpoqlar hududida islom dini uzoq davom etgan jarayon natijasida paydo bo‘ldi va
mustahkamlandi. Tarixchilarning ta’kidlashicha bunga bir necha asrlar ketgan. Shu paytlarda
qoraqalpoqlar kuchmanchi va yarim kuchmanchi hayot kechirgan. Bu esa islom dini
taraqqiyotining tabiatiga ta’sir qilmay qolmagan.
Movoronaxrga islom dinining tarqalishi VII-asrning oxiri-VIII asrning boshlariga to’g’ri
keladi. Arablarning 712-yilda Xorazm istilosi yakunlanib, xalqimiz madaniy tarixida yangi
bosqich, islom madaniyati davri boshlandi.
Alohida kultlarni sigʻib chiqargan islom dini asta sekin Qoraqalpoqlar hayotining barcha
sohalariga kirib bordi. V.V. Bartoldning ta'kidlachisha, turkiylar islom dinin ixtiyoriy ravishda
qabul qilgan xalqlar orasida birinchilardan bo’lib, “qurol bilan targʻibotdan voz kechib,
ishontirish orqali muaffaqiyatga erishdilar”.[1]
Islom dini xalqaro savdo yo’llari bo’ylab, Arab mamlakatlari, Yaqin Sharq va Markaziy
Osiyo mamlakatlaridan kelgan ko’plab missionerlar faoliyati orqali ham kirib kelgan. O’tgan
asrlar davomida
O‘rta
Osiyodagi ikki daryo oraligʻi turkiylar orasida islom dining tarqalishining
asosiy markazi bo’lib kelgan. Ayni shu paytta turkiy qabilalarning islom dinin qabul qilish
jarayoni ularning a'nanaviy e’tiqodlari va ularga xos urf-odatlari bilan qattiq bogʻlangan bir
davrda yuz berdi.[2]
Markaziy Osiyoga islom dining tarqalishida mashhur din peshvosi Xoja Axmad
Yassaviyning roli katta. Amerikalik olim D.DeWis ta’kidlaganidek, Yassaviy O‘rta Osiyo
so‘fiylari orasida eng qadimgi so‘fiy, o‘z nomini olgan silsilaning asoschisi sifatida tasvirlanadi.
Xoja Axmad Yassaviy vafotidan keyin uning ko‘plab shogirdlari ta’limotni tarqatishni davom
etdi. U hayoti davomida islom dinin tarqatish uchun o‘z shogirdlarini dunyoning turli
burchaklariga yuborgan. Uning shogirdlarining biri Sulaymon Boqirg‘oniy (Hokim ota) edi.
Sulaymon Boqirg‘oniy (1091-1186) – turkiy avliyo, afsonofiy so‘fiy shayx, islomning
O’rta Osiyodagi yirik targ‘ibotchisi hamda Yassaviya tariqatining asoschisi Xoja Axmad
Yassaviy shogirdlarining eng ko‘zga ko‘ringan vakili hisoblanadi. “Sulaymon Boqirg‘oniy
ko‘nlida “ishqi ilohiy va zavqi ilohiy” tug‘yon qilgan shoir murabbiydir. Uning she’rlari bu
dunyoni do’zohga aylantirmaslik, nafsiga berilib, din qudratini ulug‘lash kabi ma’naviy-ahloqiy
ehtiyojlarni ifodalaydi.”
Sulaymon Boqirg‘oniy (Hokim ota) – turkiy xalqlarning o‘rta asrdagi uyg‘onish davri
mevasi, buyuk olimi hisoblanadi. U Janubiy Orol bo‘ylariga yangidan kelib o‘rnalashgan
qipchaq-qangli, qo‘ng‘irot xalqlariga tasavvuf ta’limotini keng tarqatgan, musulmon odob-
axloqi, musulmon huquqi va shariati, diniy tamoyillarining mustahkamlanishiga hissa qo‘shgan
buyuk donishmand. Hokim ota-Janubiy Orol bo‘yi turkiy qoraqalpoq xalqining ma’naviy piri,
buyuk olimi bo’ldi[3]. Ayniqsa, tasavvuf ta’limotini o‘rta asrlarda qoraqalpoqlar xududiga
tarqalishida uning o‘rni alohida. Shuning uchun ham qoraqalpoqlar uning nomini asrlar
davomida zikr etib, “Makkada Muxammad, Turkistonda Xoja Axmad” deb atalgan Yassaviydan
keyin Hazrati pir deb hisoblaydilar. Qoraqalpoqlar hamon “Ya hazrati Hakim ota” deb sig‘inadi.
Qoraqalpoq xalqining rivoyat, mif, va afsonalarining ko‘pchilik qismi nafaqat Qur’on
yoki xalq og‘zaki ijod mavzulari, balki qaraqalpoqlarning diniy tarixida alohida o‘rin tutgan
tasavvuf ta’limoti bilan ham bog‘liq.
Qoraqalpoqlarning dostonlari, ertaklari, qo‘shiq va rivoyatlari, eng avvalo ma’naviy
madaniyat tarixiga oid bebaho manbalar hisoblanadi. Qoraqalpoq qahramonlik dostonlaridagi
321
botirlarining kofirlar bilan kurashi, ular tomonidan amalga oshirilgan marosimlar, turli hil
personajlar, real voq’elar, aholi hayoti va an’analarini aks ettiradi.
Qoraqalpoqlar Alpomish, Qoblan, Edige kabi qahramonlik dostonlardagi mardlik
obrazlari buyuk shaxslar bo‘lishi mumkinligini inkor etib bo’lmaydi, ular taxminan bir xil jasorat
va ishlarni amalga oshirgan. O’tmishta epik asarlarning markaziy xarakterdagi o‘rta asrlar botiri
sufiylik “komil inson” idealini o’zida mujassam etgan. Diniy qahramonlik mavzusi Alpomishda
yanada yaqinroq va ramziy jaranglaydi. Masalan, Alpomish bilan Qorajon jangida u
Alpomishning kuchini tan oladi va uning e’tiqodini qabul qiladi. Bu bilan u nafaqat o’z jonini
saqlab qoladi, balki islom diniga sidqidildan e’tiqod qiluvchiga aylanadi va “Dinim
musulmandur, birdur xudoyim” deb tan oladi.[4]
Islomiy dunyoqarash va sufiyona ahloq ruhi qoraqalpoq qahramonlik eposining barcha
mashhur asarlariga singib ketgan. Qoraqalpoq eposlarida va folklorida ijobiy qahramonlarni
chiltanlar himoya qiladi. Avliyolar guruhi forscha “chiltan” deb atalgan, ya’ni tom ma’noda
“qirq avliyo” ma’nosini bildiradi.
“Alpomish” dostonida “qirq chiltan”ning shafoati va mo’jizasi haqida shunday deyiladi:
“O’sha paytda botirga
Otsa qurol o’tmadi
O’tkir qilich kesmadi
G’oyip-eren qirq chiltan
Qolinan ushlab demedi”[5]
Bu g‘ayritabiy kuchlarning g‘oyalari so’fiylikning ta’siri ostida qoraqalpoqlar ongiga
singib borgan.
Qoraqalpoqlarning xalq og’zaki ijodida, jumladan dostonlarida Xizr avliyo obrazi
alohida o’rin tutadi. Bu obrazning qoraqalpoqlar ma’naviy madaniyatiga, urf-odatlariga,
an’analariga, dunyoqarashiga ta’siri kuchli bo’lgan. So‘fiylar odamlarga har bir odamda Xizrni
ko‘rish kerakligini o‘rgatadi, shuning uchun “Qirqning biri Xizrdir”, “Har kechani qadr bil, har
kishini Xizr bil”. Buning mazmunida hech bir insonni kamsitma, dunyoga kelgan har bir inson
o‘zicha bir olam, o‘zicha bir Xizr. Uni qancha e’zozlasang, qadrlasang, ko’nglini olsang shuning
o‘zi bir Kaabadur deydi. Har bir tunning qadriga etib, ko’ngilni shod qilish kerakligini aytadi.
Xizrga bo’lgan ishonch musulmonlarning odob ahloqiga katta ta’sir ko’rsatdi. Xizrning
asosiy vazifasi odamlarga hamma joyda yordam berish, ularni to’g’ri yo’lga boshlash, ularni
balo-qazolardan qutqarish, adashganlarga yo’l ko’rsatish, baxt va omad ato etishdir. Xizr haqida
qoraqalpoq ertaklarida, dostonlarida, maqollari va qo‘shiqlarida tilga olinadi. Xizr fotiha
berishda shartli ravishda tilga olingan “Baq qarasin, Xizr darisin”, “Yurganda yo’ling bo’lsin,
Xizr ota yoldoshing bolsin” va.h.
Qoraqalpoq
xalqining
ijtimoiy-ma’naviy
madaniyatining
yuksak
darajada
islomlashganligini biz Qoraqalpoq eposlari va folklorida, doston va maqollardan bilamiz.
Ularning barchasi islomiy, so’fiylik adob-axloqiga asoslanadi. Shunday qilib, o’rta asrlarda
qoraqalpoqlarniing ijtimoiy-madaniy makonida islom dini, sufiylik an’analarinig tarqalg’ani va
rivojlanganini folklor, xalq og’zaki ijodi isbotlaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
Бартольд В.В. Сочинения. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. М.-1963-
103 с.
2.
Мустафина Р.М. Из истории распространения ислама среди казахов. (XIV_XVIII
вв) // https:// e-islam. /kz/ru/kazaqstandagy- islam. 17.08.223.
3.
М.Мамбетуллаев, О.Юсупов. Ҳаким ата заманында Қубла Арал бойы
этномәднияты. Сулайман Бақырғанийдиң туӯылғанына 880жыл “Сулайман
Бақырғаний ҳәм оның дәӯири” Республикалық илимий-теориялық конференция
материаллары. Н., 2002
4.
Қарақалпақ фольклоры.Т.,1-8. Н., Қарақалпақстан. 27 б
5.
Қарақалпақ фольклоры.Т.,1-8. Н., Қарақалпақстан. 78 б
