570
ushbu tendensiyalarni tezlashtirdi va Buyuk Britaniya bo‘ylab doimiy mijozlar va korxonalar
uchun pochta xizmatlarining muhimligini ta’kidladi. Bu esa pochta operatorlarining
rivojlanishiga olib keldi. Pochta xizmatlari uchun ayniqsa onlayn xarid qilish buyurtmalarini
bajarish uchun raqobat kuchaydi. Bu iste’molchilarning o‘zgaruvchan ehtiyojlariga javoban
innovatsiyalarni rag‘batlantiradi. Bugungi kunda misol uchun “Royal mail” tomonidan boshqa
operatorlar singari, o‘z biznesini rivojlantirib, shu bilan birga universal pochta xizmatini aholiga
taqdim etishni davom ettirmoqda[4]. Hozirgi kunda, jo‘natmalarni jo‘natish havo transporti
orqali Turkiya, Estoniya, Litva, Singapur, Fransiya, Belgiya, Shveysariya, Daniya va Gollandiya
davlatlaridan, yеr usti transporti orqali esa Latviya, Xitoy, Estoniya, Gruziya davlatlaridan
O‘zbekistonga yuborilmoqda.
Har bir pochta jo‘natmasi jo‘natuvchidan oluvchiga qadar yagona ishlab chiqarish
jarayonining bir qancha majburiy bosqichlaridan o‘tadi. Buning natijasida pochta aloqasi
xizmatiga berilgan buyurtma pochta aloqasi mahsulotiga aylanadi. Yagona ishlab chiqarish
jarayonini har bir pochta korxonasi uchun o‘ziga xos bo‘lgan va ularda to‘la bajariladigan
alohida jarayonlarga ajratish mumkin. Ularda chiqayotgan, kirayotgan va tranzit pochta
jo‘natmalariga ishlov berish jarayonlari qamrab oladi.
Jo‘natmalarni saralash uskunalarining funksional sxemasi tarkibiga ishga tushirish
qurilmasi, taqsimlash konveyyeri va yig‘gichlar orqali amalga oshiriladi.
Kiruvchi jo‘natmalarni yig‘ish, tashish va avtomashinalarga topshiriladi. Chiquvchi va
tranzit jo‘natmalar solingan konteynerlarni tashish va topshirish esa quyidagi tartibda amalga
oshiriladi. Konteynerlar ombor liniyalaridan konveyyerlar orqali tartibga solish doiralari deb
ataluvchi joyga chiqariladi. Bu doiralardan konteynerlar pochta vagoni yukxonasiga joylashtirish
tartibiga muvofiq ravishda ketma-ket tanlab olinadi va konveyyerning tushirish bo‘lmasi
yordamida pochta vagoni yonidagi platformaga o‘rnatiladi. Bu yerdan konteynerlar vagon krani
orqali yukxonaga joylanadi.
Konveyyerlar, asosan, pochtani qayta ishlashda operatsiyalar transport ishlarida va pochta
korxonalarida hamda turli xil pochtani qayta ishlovchi mashinalarning tarkibiy elementlari
sifatida ham keng qo‘llaniladi. Konveyyerning turli xil ko‘rinishlari ayrim pochta korxonalararo
pochtani tashishda kerak bo‘ladigan yuklash va tushirish ishlarida qo‘llaniladi.
Xulosa o‘rinida shuni ta’kidlab o‘tish lozim pochta jo‘natmalarni ishlov berishda
avtomatlashtirilgan ishlov berish uchun mo‘ljallangan mashinalar orqali saralash jarayonlarini
amalga oshirish maqsadga muvofiq. Shuningdek, pochta aloqasida tashish va yuklash tushirish
ishlarini bajarishda turli xil ko‘tarish tashish asbob-uskunalari qo‘llanilishi maqsadga muvofiq.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
O‘zbekiston
aloqa
va
axborotlashtirish
agentligi
bosh
direktorining
2011-yil
22-fevraldagi
“Pochta
aloqasi
xizmatlarini
ko‘rsatish”
qoidalari.
https://lex.uz/docs/1772402.
2.
Верхова Г.В. Системный анализ, управление и автоматизaция технологических
процессов в системах почтовой связи. Автореферат диссертaция на соискание ученой
степени доктора технических наук. 2005 Б.3-4
3.
Гудова Е.А. Процессуалный подход к анализу организaционных изменений на примере
фгуп “Почта России”: на соискание ученой степени кандидата социологических наук НИУ
ВШЭ
(PhD
HSE)
диссертaция.
М. 2018 Б. 20.
4.
Review
of
Postal
Regulation.
Statement
Publication
date:
18
July
2022 Б. 3.
GEN MUXANDISLIGI FERMENTLARI HAMDA KLASSIFIKATSIYASI
Bahodirova Yulduz Jamshid qizi
Mustafakulov Muhammadjon Abduvaliyevich
Sattorova Madina Abduvaxob qizi
571
Oʻzbekiston Milliy Universiteti Jizzax filiali
E-mail: yulduzbahodirova2004@gmail.com
Annotatsiya:
Ushbu tezisda gen muhandisligida qoʻllaniladigan bir qancha fermentlar
haqida qisqacha ma’lumotlar berib oʻtilgan.
Kalit soʻzlar
: Enzim, gidralaza, polimeraza, oksidoreduktoza, transferaza, ligaza,
izomeraza
“Gen va xujayra muxandisligi” fani zamonaviy biotexnologik usullardan foydalanib oziq-
ovqat, energetik resurs, atrof-muhit ifloslanishining oldini olish bilan bogʻliq muammolari
yechimini topish, oʻsimlik va hayvon xujayralari transgen oʻsimliklar olish, turli omillar,
bakteriya, zamburugʻ va viruslar, gerbitsidlarga chidamli oʻsimlik shakllarini yaratish,
xujayralarning
in vitro
tizimida yashashi va koʻpayish xususiyatlari, regeneratsiyalanishi va
ulaming totipotentligini oʻrganish, oʻsimliklami xujayralar kulturasidan foydalanib, dori
preparatlar vitaminlar biologik faol moddalar va boshqalami ishlab chiqarishga asoslangan. Tirik
organizmda doimo juda koʻp har xil reaksiyalar boʻlib turadi. Natijada barcha hujayra tuzilishlari
yangilanadi. Bu oʻzgarishlar tirik tabiatga nisbatan million marta tez oʻtadi. Bu oʻzgarishlar
organizmda juda past haroratda va bosimda, vodorod va gidroksil ionlarining chegaralangan
konsentratsiyalarida oʻtadi. Misol uchun, ovqat tarkibidagi oqsilning aminokislotaga
parchalanishi odam organizmida ovqat hazm qilish tizimida 37°C haroratda 2-3 soat davomida
oʻtsa, laboratoriya sharoitida 100°C da kislotalar, ishqorlar ishtirokida bir necha oʻn soatlar
davomida oʻtadi. Tirik organizmda reaksiyalarning juda tez borishiga sabab ularda faollikka ega
boʻlgan biologik katalizatorlar boʻlib, bular fermentlar yoki enzimlardir. Ular kimyoviy reaksiya
tezligini orttiradi, lekin oʻzlari reaksiyadan keyin avvalgi holatiga qaytadi. Fermentlar shunday
yuqori maxsuslikka egaki, ular ma’lum bir substratni yoki kimyoviy bogʻlanishning hosil
boʻlishi yo parchalanishi reaksiyasini katalizlaydi, organizmda boradigan barcha reaksiyalar
qat'iy tartibda o 'zaro bogʻlangan holda kechishini ta’minlaydi. Shuningdek, ularning maxsusligi
ayni moddalarning parchalanishi yoki sintezlanishini amalga oshirish bilan birga bu jarayonlar
bir me’yorda oʻtishini ham boshqaradi. Nisbiy maxsuslikka ega boʻlgan fermentlar ma’lum
kimyoviy bogʻ hosil boʻlishini yoki parchalanish reaksiyasini katalizlaydi. Masalan, lipaza
fermenti glitserin turli xildagi yogʻ kislotalar bilan hosil qiladigan murakkab efir bogʻlarini suv
yordamida uzadi, ya’ni bu ferment murakkab efir bogʻiga nisbatan maxsuslikka ega.
Mutlaq maxsuslikka ega boʻlgan fermentlar faqat ma’lum bir substratga ta’sir koʻrsatib,
ma’lum oʻzgarishlarni keltirib chiqaradi. Masalan, ureaza fermenti karbonat kislotaning
amidi - siydikchil(mochevina)ni gidrolizlab, ammiak va karbonat angidrid hosil qiladi. Lekin
boshqa kislota amidlariga ta’sir qilmaydi. Stereokimyoviy maxsuslik. Bunda fermentlar faqat
bitta stereokimyoviy shakldan substratga, ya’ni substratning bitta optik antiplodiga ta’sir etadi.
Masalan, laktatdegidrogenaza faqat L-laktat oksidlaydi. Uning D-izonieriga muayyan ferment
ta’sir etmaydi [2]. Gen muhandisligida qoʻllaniladigan fermentlarga DNK polimerazalarni misol
qilib keltirishimiz mumkin. Gen muhandisligida keng qoʻllaniladigan fermentlardan biri E.coli
ning T4 fagidan ajratib olingan DNK polimeraza I hisoblanadi. DNK polimeraza I komplementar
nukletidlarni biriktirish yoʻli bilan DNK zanjirining 5
-3
yoʻnalishida uzaytirish xususiyatiga
ega. DNK polimerazaning bu xususiyati gen muhandisligida ikkinchi komplementar zanjirni
hosil qilish: bir zanjirli matritsa – DNK siga qoʻshilganda praymer ishtirokida ikki hissa ortishida
kuzatiladi. Bu xususiyat k-DNK-bibliotekalarini tuzishda qoʻllaniladi. DNK polimeraza DNK
zanjiridagi “boʻshliq” larni toʻldirishda ham foydalaniladi, masalan, 5
- uchli boʻlaklarni tegishli
tartibda ulanishida ham ishtirok etadi. DNK polimerazaning ekzonukleaza faolligidan DNK
boʻlagiga radioaktiv nishon kiritishda qoʻllaniladi. Ba’zi viruslardan RNK ga bogʻliq DNK
polimeraza, ya’ni teskari transkriptaza yoki revertaza deb nomlanuvchi maxsus DNK polimeraza
ajratib olingan. Revertazalar DNK ning komplementar zanjirini matritsa RNK sida ham sintezlay
oladi. Reveratazalar yordamida k-DNK–m-RNK ning DNK nusxalarini olish mumkin. K-DNK
genlarining tuzilishini oʻrganish bu genlarning genomdagi toʻliq nusxalarini aniqlash imkonini
beradi. Restriksion endonukleazalar, restriktiv fermentlar (lotincha restrictio cheklash)-bu
572
nuklein kislotalarning gidrolizlanish reaksiyasini katalizlovchi gidrolazalar sinfiga kiruvchi
fermentlar guruhi. Ekzonukleazalardan farqli oʻlaroq, restrikt fermentlari nuklein kislotalarni
molekulaning oxiridan emas, balki oʻrtasidan ajratib turadi. Bunday holda, har bir restriksiyon
fermenti toʻrt nukleotid jufti boʻlgan ma'lum bir DNK segmentini taniydi va tanib olish joyi
ichida yoki uning tashqarisida nukleotid zanjirini kesadi. Bakterial genom adenin va sitozinning
nukleotid qoldiqlarini metillashtirish (maskalash) orqali oʻz cheklash fermentidan himoyalangan.
Restrikt fermentlarining uchta asosiy turi mavjud boʻlib, ular quyidagilar: 1. Birinchi turdagi
cheklovlar oʻziga xos nukleotidlar ketma-ketligini tan oladi va shu ketma-ketlik yaqinida ikki
zanjirli DNK molekulasini ixtiyoriy nuqtada kesib tashlaydi va kesilgan joyning oʻzi qat'iyan
ataylab qilinmaydi (hosil boʻlgandan keyin DNK bilan kompleksning fermenti, DNKning uzoq
mintaqasi bilan oʻziga xos ravishda oʻzaro ta'sir qiladi yoki DNK zanjiri boʻylab harakatlanadi).
2. Ikkinchi turdagi cheklash endonukleazalari (masalan, HpaI) ma'lum bir ketma-ketlikni tan
oladi va DNK juft spiralini shu ketma-ketlik ichida aniq bir sobit nuqtada kesadi. Ushbu turdagi
cheklash endonukleazalari markaziy oʻqga ega boʻlgan va simmetriya oʻqining ikkala tomonida
teng oʻqiladigan palindromik seanslarni taniydi. 3. Uchinchi oraliq turdagi cheklash
endonukleazalari (masalan, EcoRI) kerakli ketma-ketlikni taniydi va ikki qatorli DNK
molekulasini kesib, ma'lum miqdordagi nukleotid juftlarini uning uchidan (yoki tanib olish
joyidan turli masofalardagi bir necha nuqtadan) chiqarib tashlaydi. Bunday holda, DNK
fragmentlari toʻgʻridan-toʻgʻri (toʻmtoq) uchlari bilan yoki chiqib ketgan (yopishqoq) 5'- yoki 3'-
uchlari bilan hosil boʻladi. Ushbu cheklash fermentlari assimetrik joylarni taniydi. Ushbu
xususiyatlar turli xil
in vitro
DNKlarni yigʻish usullarida, masalan, Golden Gate assambleyasida
keng qoʻllaniladi.
Hozirgi vaqtda 850 ortiq turli xildagi fermentlar aniqlangan. Ularning klassifikatsiyasi
asosan ularning ta’siriga qarab belgilanadi. Butun jahon bioximiklar uyushmasi tavsiyasiga
koʻra quyidagi fermentlar 6 ta sinfga boʻlinadi:
1.Oksidoreduktozalar (oksidlovchi qaytariluvchi fermentlar). Bu sinfga vodorod atomlari va
elektronlarni tashuvchi (degidrogenaza, oksidoza, peroksidaza, katalaza) fermentlar kiradi. Bu
sinfga mansub boʻlgan fermentlar nafas olish va bijgʻish jarayonlarida oksidlovchi qaytariluvchi
reaksiyalarni boshqaradi.
2. Transferazalar (tashuvchi ferment) ular birta birikmadan boshqa bir birikmaga toʻliq bir atom
gruppalarini tashiydi masalan: fosfor kislotasi qoldiqlari, monosaxaridlar va aminokislotalar
qoldiqlari, amin yoki metil guruhlarini tashiydi. Bu sinfga atom va atomlar gruppasining
molekulalar ichida va molekulalararo koʻchishini katalizlovchi fermentlar kiradi. Transferazalar
fermentlarning eng katta sinfi boʻlib, 500 dan ortiq individual fermentlarni oʻz ichiga oladi. Bu
fermentlar
eng
muhim
metabolitik
protsesslar
– turli shakarlar, nukleotidlar,
makromolekulalarni
fosforlash
reaksiyalarini
katalizlashi
tufayli
ularni
aktivlaydi,
monosaxaridlar qoldigʻining tashilish reaksiyalari orqali di- oligo- va polisaxaridlar sintezini
amalga oshiradi va xakozo.
3. Gidrolazalar: bu sinfga juda katta miqdordagi fermentlar mansub boʻlib ular suv ishtirokida
turli xildagi murakkab organik birikmalarni eng oddiy birikmalarga parchalashda ishtirok etadi.
Bunday parchalash gidroliz deb yuritilib bunga tegishli boʻlgan fermentlar esa gidrolazlar deb
aytiladi.
4. Liazalar: bu sinfga turli xil reaksiyalarni tezlashtiradigan bir qator fermentlar kiradi. Bu
fermentlarning ba’zilari suvni parchalashda, ba’zilari esa SO2 va amiakni parchalashda
katalizator sifatida ishtirok etadi. Masalan: al’dolaza fermenti fruktozofosfatni 2 molekula
fosfotriozga parchalanishini tezlashtiradi.
5. Izomerazalar (izomerlaydigan fermentlar) bu sinfga asosan organik birikmalar va ularning
hosilalariga aylanishda ishtirok etadigan fermentlar kiradi.
6. Ligazalar (sintetazalar) bu sinfga mansub boʻlgan fermentlar nukleozid trifosfatda – pirofosfat
parchalanishda 2 – molekulali birikishda ishtirok etadi [4].
Bundan tashqari maxsus fermentlar mavjud. Ularga quyidagilarni misol qilib keltirish
mumkin: Lipazalar: Bu fermentlar guruhi ichakdagi yogʻlarni hazm qilishga yordam beradi.
573
Amilaza: Soʻlakda amilaza kraxmallarni shakarga aylantirishga yordam beradi. Maltaza: Bu
soʻlakda ham paydo boʻladi va shakar maltozasini glyukozaga aylantiradi. Tripsin: Bu
fermentlar oqsillarni ingichka ichakda aminokislotalarga parchalaydi. Asetilkolinesteraza: Bu
fermentlar nervlar va mushaklardagi neyrotransmitter atsetilxolinni parchalaydi. Helikaz:
Helikaz fermentlari DNKni ochadi.
Xulosa
: Fermentlar inson tanasining kundalik faoliyatida katta rol o‘ynaydi. Fermentlar
kimyoviy reaktsiyani boshlash uchun molekulalar bilan birlashib ishlaydi. Ular ma’lum pH
darajalarida va haroratlarda eng yaxshi ishlaydi. Ular ovqat hazm qilish tizimi, asab tizimi,
mushaklar va boshqalarning to‘g‘ri ishlashida muhim rol o‘ynaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Ishankhodjaev T. et al. Study on Effects of Liposomal Quercetin on Biochemical
Parameters of the Nigrostriatal System of Rats with Experimentally Induced Neurodegenerative
Disease //Annals of the Romanian Society for Cell Biology. – 2021. – С. 6128-6143.
2.
Saatov T. et al. Study on hypoglycemic effect of polyphenolic compounds isolated from
the Euphorbia L. plants growing in uzbekistan //Endocrine Abstracts. – Bioscientifica, 2020. –
Т. 70.
3.
Saatov T. et al. Antioxidant and hypoglycemic effects of gossitan //Endocrine Abstracts.
– Bioscientifica, 2019. – Т. 63.
4.
Saatov T. et al. Study on antioxidant and hypoglycemic effects of natural polyphenols in
the experimental diabetes model //Endocrine Abstracts. – Bioscientifica, 2018. – Т. 56.
5.
Tuychiboyev J. I. et al. Gipotireoz modelida kalamush antioksidant tizimiga e vitamin va
kurkuminning korreksiyalovchi tasiri //Educational Research in Universal Sciences. – 2022. – Т.
1. – №. 6. – С. 234-236.
6.
Mustafakulov M. A. et al. Prospects of aptamer application in diagnostics of bacterial
infections //Academic research in educational sciences. – 2021. – Т. 2. – №. 9. – С. 890-900.
7.
Mustafakulov M. A. et al. Prospects of aptamer application in diagnostics of bacterial
infections //Academic research in educational sciences. – 2021. – Т. 2. – №. 9. – С. 890-900.
8.
Mustafakulov M. et al. Determination of antioxidant properties of l-cysteine in the liver
of alloxan diabetes model rats //International Journal of Contemporary Scientific and Technical
Research. – 2023. – №. Special Issue. – С. 47-54.
9.
Saatov T. et al. Neurodegeneration type and severity have linkage with plasma insulin in
DM patients //Endocrine Abstracts. – Bioscientifica, 2022. – Т. 81.
10.
Mustafakulov M. A. et al. Aptamers and their use in biology and medicine aptamers and
their applications in nanotechnologies, virology and biology //Academic research in educational
sciences. – 2022. – Т. 3. – №. 4. – С. 509-515.
11.
Abduvalievich M. M. et al. Determination of HEPATOTROPIC effects of certain
substances in experimental toxic hepatitis //Global Scientific Review. – 2022. – Т. 10. – С. 160-
162.
12.
Mukhammadjon M. et al. The effect of ngf on indicators of the antioxidant system in rat
brain tissue //Universum: химия и биология. – 2021. – №. 9 (87). – С. 82-86.
13.
Мустафакулов М. А. и др. Изучение антиоксидантной и антирадикальной
активности листьев isatis tinctoria L //Universum: химия и биология. – 2022. – №. 7-1 (97).
– С. 40-44
14.
Мустафакулов М. А. и др. Исследование влияния липосомальной формы
кверцетина на отдельные биохимические параметры ткани мозга животных с
экспериментальной моделью нейродегенеративного состояния //Universum: химия и
биология. – 2023. – №. 1-1 (103). – С. 33-39.
15.
Saatov T. et al. Correction of oxidative stress in experimental diabetes mellitus by means
of natural antioxidants //Endocrine Abstracts. – Bioscientifica, 2021. – Т. 73.
