325
tayyorgarlik darajasi bir biriga mos bo’lavеrmaydi, bunday holat o’z navbatida uzoq tarix
davomida isbotlangan va muntazam ravishda rivojlanib boruvchi tajribalarni tеz fursatlar ichida
o’rganish mumkinligini ko’rsatadi. Shuning uchun ham har doim zikr etilgan ziddiyatli holat
kasb ta'limini harakatlantiruvchi kuch sifatida xizmat qiladi. Bu ziddiyat turlicha shaklda o’z
ifodasini topishi mumkin. Har bir shaxsga kasbiy ta'lim bеrishda harakatga kеltiruvchi kuch, bir
tomondan unga qo’yilgan talab, ikkinchi tomondan, undagi imkoniyat va motivlar orasidagi
ziddiyatlar hisoblanadi. Ma'lumki, motivlarsiz kasbiy ta'lim jarayoni amalga oshmaydi. Dеmak,
talabalarning motivatsiyasi ziddiyatlarning muhim komponеntidir. Oliy ta'lim o’qituvchi-
talabalar, faol o’quv-bilish faoliyati hamda ta'lim mazmunining o’zaro ta'siri, aloqadorligi
jarayonida sodir bo’ladi. Talabalar tomonidan o’zlashtirilgan ish-harakat usullari psixologiyada
ko’nikma va malakalar dеb e'tirof etiladi. Malaka ish-harakat usullarini aniq, tеz va
takomillashgan darajada amalga oshirishni anglatadi. Ko’nikma esa - ish harakat usullari bo’lib,
u bir qancha opеratsiyalar kеtma-kеtligidan tashkil topadi va umumiy maqsadga yo’naltirilib,
o’zlashtirgan bilimlarni turli vaziyatlarda asta- sеkinlik bilan qo’llashni ko’zda tutadi. Malaka
turli darajada o’zlashtirilib, har doim ong bilan nazorat qilinadi.
Har qanday ish harakat usullari ko’nikma yoki malakaga aylanishi uchun nеcha marta
takrorlanishi zarur. Bunda malaka uchun dastlab bir opеratsiyalarni oddiy va kеyinchalik esa
turli sharoitlarda takrorlash zarur[3]
Ta'limda uzluksizlikni ta'minlash o’quv prеdmеti qismlaridagi zarur va to’g’ri nisbatni
o’rnatish zaruratidan kеlib chiqadi. Shuningdеk. uzviylik tushunchasi ta'limning turli bosqichi,
shakli, mеtodlarida bilim, ish-harakat usullari va shaxsiy fazilatlarga qo’yiladigan talablarni
ko’zda tutadi. Uzviylik quyidagi ikki omilni hisobga olgan holda amalga oshiriladi: fanning
mazmuni va mantiqi; bilimlarni o’zlashtirish jarayoni qonuniyatlari. O’quv prеdmеtini
o’zlashtirishda birinchi omilning ahamiyati muhim bo’lib, tushuncha, dalil, qonunlar kabi o’quv
prеdmеti mazmunini tashkil etuvchi tarkibiy elеmеnt, kеtma-kеt, asta sеkinlik bilan
o’rganilayotgan obyеkt mohiyatini imkon qadar anglab borishga sharoit yaratadi.
Ikkinchi omil ilmiy bilimlarga ishlov bеrishni talab etadi. Shunday qilib, uzviylik
faqatgina to’g’ri chiziqli emas, balki o’quv matеriallarini talabalar tomonidan o’zlashtirilishi
qulay bo’lgan holatda shakllantirish yo’li bilan amalga oshiriladi. Uzviylikni kеtma-kеt amalga
oshirilishi ta'limning istiqbol tavsifini bеradi. Bunda alohida mavzular bir-biridan tubdan
ajratilgan emas, balki birinchisi ikkinchisi uchun asos va ikkinchini mo’ljal sifatida hisobga
olinishini ko’zda tutadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.O’zbеkiston
Rеspublikasi Prеzidеnti Shavkat Mirziyoyеvning “Oliy ta'lim
muassasalarida ta'lim sifatini oshirish va ularning mamlakatda amalga oshirilayotgan kеng
qamrovli islohotlarda faol ishtirokini ta'minlash bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar
to’g’risida”PQ-3775-sonli qarori. 2018 yil 5 iyun.
2.O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti Shavkat Mirziyoyеvning Oliy Majlisga
Murojaatnomasi. 22-12-2017
3 .Fayzullaеva D.M. Kasb-hunar kollеjlarida modulli dastur asosida ta'lim bеrish //J. Kasb-
hunar talimi, 2002.-№ 4.-B. 24.
JISMONIY IMKONIYATI CHEKLANGAN TALABALAR UCHUN
MOSLASHUVCHAN TEXNOLOGIYALAR
Baltabayev Mirvoxid Mirzabdullayevich
Namangan Davlat universiteti tadqiqotchisi
Annotatsiya:
Maqola nogiron o'quvchilarning ta'lim tajribasini yaxshilashga qaratilgan
adaptiv texnologiyalarni tadqiq qilish va rivojlantirishga qaratilgan. Mualliflar ushbu toifadagi
326
talabalar duch keladigan zamonaviy muammolarni ko'rib chiqadilar va axborot texnologiyalariga
asoslangan innovatsion echimlarni taklif qiladilar.
Kalit so'zlar:
adaptiv texnologiyalar, cheklangan jismoniy imkoniyatlar, inklyuziv ta'lim,
texnologiyadan foydalangan holda o'qitish, maxsus ta'limdagi innovatsiyalar.
Kirish.
Zamonaviy dunyoda texnologiya nafaqat hayotimizni yaxshilaydi, balki ta'limga
tubdan o'zgarishlar kiritadi. Jismoniy imkoniyati cheklangan o'quvchilarga to'siqlarni engib
o'tishga va o'quv jarayonida faol ishtirok etishga yordam beradigan moslashuvchan
texnologiyalarni yaratishga alohida e'tibor qaratilgan. Ushbu maqolada biz qanday
texnologiyalar mavjudligini va ular ushbu toifadagi o'quvchilarning o'rganishi va rivojlanishiga
qanday ta'sir qilishini ko'rib chiqamiz. So'nggi o'n yilliklarda ta'lim olish imkoniyatini
yaxshilashga qaratilgan texnologiyalarni ishlab chiqishda sezilarli yutuqlarga erishildi[1]. Bunga
nogiron o'quvchilarning ehtiyojlarini qondirish uchun mo'ljallangan maxsus dasturlar, apparat
qurilmalari va dasturiy ta'minot kiradi[2]. Bunday texnologiyalar har bir talabaning o'ziga xos
xususiyatlarini hisobga olgan holda o'rganishga individual yondashuvni ta'minlaydi.
Aloqa ta'limning muhim qismidir va texnologiya nogiron o'quvchilar uchun samarali
muloqotni ta'minlashda muhim rol o'ynaydi. Bunga aloqa uchun maxsus dasturlar, shuningdek
atrofdagi dunyo bilan o'zaro aloqani osonlashtiradigan qurilmalar kiradi. Virtual va
kengaytirilgan haqiqat o'rganish uchun noyob imkoniyatlarni taqdim etadi. Talabalar jismoniy
cheklovlar to'siq bo'lmagan virtual muhitlarga sho'ng'ishlari mumkin. Bunday texnologiyalar,
ayniqsa, amaliy ko'nikmalarni o'rgatish va olingan bilimlarni qo'llash uchun haqiqiy
stsenariylarni taqdim etish uchun foydali bo'lishi mumkin. Harakatchanligi cheklangan talabalar
uchun harakatchanlikni yaxshilashga qaratilgan bir qator texnologiyalar mavjud. Bunga miya
to'lqinlari tomonidan boshqariladigan innovatsion transport vositalari, shuningdek, kichik
harakatlar yordamida kompyuterlar va qurilmalarni boshqarish imkonini beruvchi texnologiyalar
kiradi.
Har yili texnologiya rivojlanishda davom etmoqda va hamma uchun ta'limni yaxshilash
uchun yangi imkoniyatlar yaratmoqda. Jismoniy imkoniyati cheklangan talabalar uchun
moslashuvchan texnologiyalar ushbu rivojlanishning muhim tarkibiy qismidir va ushbu sohadagi
keyingi tadqiqotlar va yangiliklar ta'lim olish imkoniyatini sezilarli darajada yaxshilashga va'da
beradi[3]. Zamonaviy texnologiyalar jismoniy imkoniyati cheklangan talabalar uchun yangi
imkoniyatlar ochib, ta'limga inqilob olib keldi. Adaptiv texnologiyalar inklyuziv ta'lim uchun
kuchli vositaga aylandi, to'siqlarni buzdi va hamma uchun teng imkoniyatlarni taqdim etdi.
Ushbu maqolada biz adaptiv texnologiyalarning asosiy jihatlarini va ularning turli jismoniy
cheklovlarga ega bo'lgan o'quvchilarni o'rganishga ta'sirini ko'rib chiqamiz.
Zamonaviy simsiz qurilmalar jismoniy imkoniyati cheklangan o'quvchilarga jismoniy
aloqaga ehtiyoj sezmasdan o'quv materiallari bilan o'zaro aloqada bo'lishga imkon beradi. Bu
sensorli ekranlar, ovozli boshqaruv va boshqa texnologiyalardan foydalanishni o'z ichiga oladi,
bu esa hamma uchun ochiq bo'lishini ta'minlaydi. Jismoniy imkoniyati cheklangan talabalar
uchun o'rganishni osonlashtirish uchun mo'ljallangan ko'plab maxsus dasturlar va ilovalar
mavjud[4]. Ushbu vositalar har bir talabaning individual ehtiyojlari va qobiliyatlarini hisobga
olgan holda o'quv jarayonini shaxsiylashtirishga yordam beradi. O'rganishda virtual va
kengaytirilgan haqiqatdan foydalanish nogiron o'quvchilarning ehtiyojlarini to'liq qondiradigan
o'quv stsenariylarini yaratishi mumkin. Bu virtual laboratoriyalar, ekskursiyalar yoki
mashg'ulotlarni o'z ichiga olishi mumkin, bu esa ilgari mavjud bo'lmagan yangi tajribalarni
taqdim etadi.
Kuchli jismoniy cheklovlarga ega bo'lgan talabalar uchun mushaklarni boshqarish
texnologiyasi va miya kompyuter interfeysi haqiqiy najotga aylanadi. Ushbu innovatsion
texnologiyalar o'quvchilarga mushaklar yoki miyadan kelgan signallar yordamida qurilmalarni
boshqarish va kompyuter bilan o'zaro aloqada bo'lish imkonini beradi. Bulutli texnologiyalar
o'quvchilarga dunyoning istalgan nuqtasidan ta'lim materiallaridan foydalanish imkoniyatini
beradi[5]. Bu, ayniqsa, harakatlanish qobiliyati cheklanganlar uchun juda muhimdir. Onlayn
327
manbalar, shuningdek, tarkibni har bir o'quvchining o'ziga xos ehtiyojlariga moslashtirish orqali
o'quv dasturlarini individuallashtirishga imkon beradi.
Adaptiv texnologiyalar nogiron o'quvchilar uchun yangi ta'lim istiqbollarini taqdim etadi.
Ushbu innovatsiyalar nafaqat to'siqlarni olib tashlaydi, balki yanada inklyuziv ta'lim muhitini
yaratishga yordam beradi. Texnologiyaning doimiy rivojlanishi bilan biz jismoniy
qobiliyatlaridan qat'i nazar, barcha talabalar uchun teng imkoniyatlarni ta'minlashda yanada katta
yutuqlarni kutishimiz mumkin.
Xulosa.
Adaptiv texnologiyalar barcha o'quvchilar, shu jumladan jismoniy cheklovlari
bo'lganlar
uchun
ta'limni
rivojlantirishning
asosiy
vositasiga
aylanmoqda.
Ushbu
texnologiyalarning rivojlanishi ta'lim uchun yangi zamin yaratib, uni yanada inklyuziv va
samarali qiladi. Ushbu sohadagi tadqiqotlar va innovatsiyalarni davom ettirish barcha talabalar
uchun yanada qiziqarli kelajakni va'da qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1.
Baxtiyorov, Dilshod Baxtiyor o’g’li, et al. "Jismoniy imkoniyati cheklangan talabalarni
vositalar orqali yuqori natijalarga erishishda motivatsiyaning o’rni."
Scientific progress
3.10
(2022): 97-103.
2.
Kamola, Ashurova. "Jamiyatimizda inklyuziv bolalarning ta’lim olishdagi
masalalari."
Образование наука и инновационные идеи в мире
34.6 (2023): 95-101.
3.
Muxiddinovich, M. A. (2023). Inklyuziv ta’limning maxsus ta’limdagi o’rni va
ahamiyati.
boshqaruv va etika qoidalari onlayn ilmiy jurnali
,
3
(2), 256-261.
4.
Muzaffarova, Xayitgul. "Alohida yordamga muhtoj bo’lgan bolalar bilan ishlash
bo'yicha mutaxassislar."
Журнал Педагогики и психологии в современном образовании
3
(2021).
5.
Farangiz, Boymurotova, and Bo‘riyev Odil. "Imkoniyati cheklangan shaxslarga davlat
tomonidan berilayotgan imkoniyat va imtiyozlar."
prospects and main trends in modern
science
1.6 (2023): 177-185.
TALABALARDA MULOQOT MADANIYATI SHAKLLANISHINING IJTIMOIY
PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI
Djumanov Sherali Zakirovich
O‘zMU Jizzax filiali,
Oila psixologiyasi kafedrasi katta o‘qituvchisi
Annotatsiya:
Mazkur maqolada talabalarda muloqot madaniyati shakllanishining ijtimoiy
psixologik xususiyatlari bo‘yicha bir qator tavsiyalar mazkur maqolada keltirib o‘tilgan.
Maqoladan pedagogik jarayonida talabalarda muloqot madaniyatini shakllanishi muammosi
bilan shug’ullanuvchilar foydalanish mumkin.
Kalit so‘zlar:
Komunikativ munosabatlar, shaxs, ijtimoiy qiziqishlar, emotsiyalar
xususiyat, ta’lim oluvchilar, psixologik xususiyatlar, muhit, pedagogik muloqot, o‘z-o‘ziga
hurmat.
Respublikamizda oliy ta’lim tizimini yanada takomillashtirish, moddiy-texnika bazasini
mustahkamlash, oliy ta’lim tashkilotlari tarmog‘ini kengaytirish, malakali pedagog kadrlar bilan
ta’minlash, ilg‘or xorijiy tajribalarni hisobga olgan holda talabalarda intellektual, axloqiy,
estetik, jismoniy va muloqot madaniyatini rivojlantirish kabi sharoitlarni yaratish, oliy ta’lim
sifatini oshirish, pedagog kadrlarni tayyorlash va malakasini oshirish mexanizmini
takomillashtirishning me’yoriy asoslari yaratildi. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim
tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasida mustaqil ta’lim soatlari ulushini oshirish,
talabalarda mustaqil ta’lim olish, tanqidiy va ijodiy fikrlash, tizimli tahlil qilish, tadbirkorlik
