294
3.
Sh.M.Mirziyoev. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz.
Toshkent.: “O‘zbekiston” 2017 y.
OʻZBEKISTONDA PRAVOSLAVLIK DINI
Abduvohidov Dilshod Narbotirovich, PhD doktorant,
Samarqand davlat universiteti, Samarqand, O‘zbekiston.
Annotatsiya.
Maqolada O’zbekistonda xristianlikning pravoslavlik oqimining umumiy
manzarasi ochib berilgan. Shuningdek, xristianlikning Markaziy Osiyoga kirib kelish tarixi
hamda bugungi kunda pravoslavlikning asosiy ijtimoiy-diniy xususiyatlari yoritilgan.
Kalit so’zlar:
pravoslavlik; Xristianlik, cherkov; yeparxiya, Markaziy Osiyo metropolit
okrugi, Rossiya pravoslav cherkovi, Muqaddas Sinod, nasroniy episkopi, Beruniy, Iso Masih,
Urgut, Vazgird, Verniy, Metropolit Vikentiy (Morar), Mixail Chernyaev, fon Kaufman, yepiskop
Sofoniy, Uspenskiy gospital cherkovi.
Oʻzbekiston Respublikasida Xristianlikning pravoslavlik oqimi 2015-yil holatiga koʻra,
mamlakat jami aholisining 4% ga yaqinini tashkil etuvchi ruslar va boshqa slavyanlarning
muqaddas dini hisoblanadi [1].
Oʻzbekiston hududidagi pravoslav xristianlar Toshkent va Oʻzbekiston yeparxiyasi
tuzilmasiga ega boʻlgan Rus pravoslav cherkovining (Moskva Patriarxati) cherkov
yurisdiksiyasiga boʻysunadilar. 2011-yildan boshlab esa Rus pravoslav cherkovining Markaziy
Osiyo metropolit okrugi tarkibiga kiritilgan [2].
2011-yil 27-iyulda Toshkent yeparxiyasi boʻlingandan keyin tuzilgan [3]. Markaziy
Osiyo metropolit okrugi rahbari bir vaqtning o’zida Toshkent va Oʻzbekiston Markaziy Osiyo
mitropoliti, Janobi Oliylari unvoniga ega. Okrug tashkil etilgandan beri mitropolit Vikentiy
(Morar) Toshkent va Oʻzbekiston yepiskopi boʻlib kelmoqda.
2011-yil 5-oktabrda Rossiya pravoslav cherkovi Muqaddas Sinodining doimiy aʼzolari
qatoriga Oʻrta Osiyo mitropoliti, Markaziy Osiyo mitropolit okrugi rahbarini ham kiritish
toʻgʻrisida qaror qabul qildi [4].
2013-yil 24-avgustda O‘rta Osiyo metropolit okrugi Qarori bilan 8-sentabrni Markaziy
Osiyo metropolit okrugi tashkil topgan kuni sifatida nishonlash to‘g‘risida qaror qabul qilindi.
Turli afsonalarga ko’ra, O’rta Osiyoda nasroniylikni paydo bo’lishining boshlanishi deb
ushbu hududda odamlarga va’zlar o’qigan havoriylar Foma va Andrey ismlari bilan bog'liq.
Xristianlik dini Rim imperatorlari tomonidan qabul qilinib, rasmiy davlat diniga aylantirilgach,
Eronda nasroniylarga nisbatan ta’qiblar boshlanib ketadi. Bu esa ularning O‘rta Osiyo
mintaqasiga ko‘chib kelishiga sabab bo‘ladi. Manbalarda keltirilishicha, milodiy 334-yilda
hozirgi Marvda (Turkmanistonda) nasroniy episkopi qurilgan.
Qadimgi manbalar bizga Samarqand hududida nasroniy dinining mavjudligi haqida bir
qancha dalillar keltiradi. Jumladan, Al Beruniy oʻzining mashhur “Qadimgi xalqladan qolgan
yodgorliklar” asarida Samarqandda arablar davridan oldin zardushtiylik bilan bir qatorda
“mobad-dastur Nastori” boʻlgan nufuzli nasoro yepiskopligi boʻlganligini to’g’risida muhim
ma’lumotlarni yozib qoldirgan (bu so’zlarning ma’nosi “mobad” - ruhoniy; “dastur” - ruhiy
yetakchi; “nasoro” – “nasr” so’zining hosilasi ya’ni arabcha “yozuv” degani. Ma’lumki, arab-
fors an’anasiga ko’ra ular nasroniylarni “kitob ahli” deb atagan). Kelib chiqishi turkiy bo’lgan
tarixchi va tilshunos olim Mahmud Qoshg’ariyning shaxsiy guvohlik berishicha, janubi-
sharqdagi Dashti Qipchoq (Buyuk dasht), O'zgan podsholigi va Uyg'ur xoqonligi va Markazi
Soʻgʻdda (Samarqand) nasroniylarning o’z diniy jamoalari mavjud boʻlgan. Qoshgʻariyning
yozishicha, “Isfijob, Taroz, Qashgʻar va Oʻzgandan to Quba (hozirgi Quva)gacha bir qancha
soʻgʻdliklar yashaganlar, ular Masih (Iso Masih) diniga eʼtiqod qilgan hamda ikki tilda – so’g’d
va turkiyda gaplashgan.”
295
Urgutda nestorian monastiri ham boʻlgan [5]. Bugungi kungacha, Oʻzbekiston hududida
xristianlikka oid ko’plab arxeologik manzilgohlar topilgan. Misol uchun, ulardan teng uchli xoch
tasviri tushirilgan qayroq qabr toshlari, IV-VIII asrlarda Soʻgʻd, Choch, Ustrushona va
Xorazmda zarb qilingan tangalari, Samarqand viloyati, Zarafshon daryosining chap qirgʻogʻida
arxeologlar X—XI asrlarga oid dafn etilgan nestorian qabristonlarini olish mumkin. Bundan
tashqari hozirgi Urgut shahri yaqinida V—VII asrlarga oid Qoʻshtepa shaharchasi xarobalari
saqlanib qolgan, aynan uning oʻrnida nasroniylarning Vazgird qishlogʻi mavjud boʻlgan.
Shuningdek, qadimgi xristian ibodatxonalari qoldiqlari Jizzax va Toshkent viloyatlaridan ham
topilgan [6]. Oʻrta Osiyo mintaqasi arablar tomonidan bosib olingandan soʻng, VIII asrdan
boshlab mintaqada islom dini eng keng tarqalgan. Bu esa mintaqada XIV asrga kelib boshqa
dinlar qatori xristian jamoalari faoliyatini ham bosqichma-bosqich toʻxtatishiga olib keldi.
Toshkent va Oʻzbekiston yeparxiyasi — Oʻzbekiston hududidagi pravoslav cherkovlarini
oʻz ichiga olgan Rus pravoslav cherkovining yeparxiyasi bo’limi. 1871-yil bahorida “Turkiston”
nomi bilan tashkil etilgan va uning markazi Verniy shahrida bo’lgan. Toshkent yeparxiyasining
bosh yepiskopi metropolit okrugi bilan bog'liq masalalarda, shuningdek, o'zi boshqaradigan
yeparxiyalarning amaliy ish jarayonlarida, turli xotirlash marosimlari vaqtida Markaziy
Osiyoning bosh mitropoliti unvoniga ega.
1865-yil iyun oyida Toshkent general Mixail Chernyaevning otryadi tomonidan bosib
olindi. 1868-yilda Turkiston general-gubernatori Konstantin Petrovich fon Kaufman Turkiston
general-gubernatorligi viloyatlarida (Orenburg va Tomsk yeparxiyasi ma’muriyatlari uzoqda
joylashganligi sababli) maxsus yeparxiya tashkil etish to‘g‘risida imperiya hukumatiga
iltimosnoma kiritdi. Shu bilan birga, fon Kaufman yangi tashkil etilajak yeparxiya yepiskopining
Toshkentda boʻlishini qatʼiyan istamay, uni Semirechensk viloyatining markazi – Verniy
shahriga tayinlashni soʻradi. Kaufmanning iltimosnomasi "Davlat Kengashining 1871-yil 1-
maydagi yig’ilishi fikriga ko’ra hurmat qilindi” [7]. 1871-yil 12-noyabrda yepiskop Sofoniy
(Sokolskiy) (sobiq Novomirgorod yepiskopi, Xerson yeparxiyasi) “Toshkent va Turkiston” nomi
bilan yangi tashkil etilgan Turkiston bo’limiga tayinlandi. 1896-yilda yeparxiya o’z
ma’muriyatini Toshkentga koʻchirish (yoki alohida boʻlim tashkil etish) toʻgʻrisida imperiya
hokimiyatiga petitsiya tashabbusi bilan chiqdi. 1900-yilda Kaspiyorti mintaqasi Gruziya
yeparxiyasidan Toshkent yeparxiyasiga o'tkazildi. 1916-yil 16-dekabrda Muqaddas Sinodning
Turkiston bo’limini Verniydan Toshkentga koʻchirish toʻgʻrisidagi maʼruzasi Podsho hukumati
tomonidan maʼqullandi [8].
1927-1929-yillarda Toshkent yeparxiyasini (“eski cherkov”) Sibir surgunidan qaytgan
yepiskop Luka (Voino-Yasenetskiy) boshqargan. 1936-yilda mitropolit Arseniy vafotidan so'ng
yeparxiya “Toshkent va O’rta Osiyo” va “Olma-Ota va Qozog’iston”ga bo'lingan. 1937-yilda
yepiskop Tixon (Sharapov) hibsga olingan va qatl etilgandan so’ng, ikkala yeparxiya ham 1945-
yilgacha boshliqsiz faoliyat olib bordi.
1943-yilda keyinchalik soborga aylangan Uspenskiy gospital cherkovi qayta ochildi.
Yepiskop Guriya (Egorov) davrida (1946-1953) yeparxiyaga bo’ysinuvchi cherkovlar soni 66
taga yetdi. Yepiskop Ermogen (Golubev) esa (1953-1960) Sobiq Ittifoqdagi ateizm kampaniyasi
davomida bitta ham cherkovning yopilishiga yo'l qo'ymaslikka muvaffaq bo'ldi. Bundan tashqari,
u Assotsiatsiya soborini qayta qurdi va kengaytirdi. 2007 yil 12 oktyabrda yeparxiyaning
Turkmaniston bo’limi tarkibdan chiqarildi.
2011-yil 27-iyulda Toshkent yeparxiyasi hamda undan ajratilgan Bishkek va Dushanbe
yeparxiyalarini o‘z ichiga olgan O‘rta Osiyo mitropolit okrugi tuzilib, Turkmanistondagi
patriarxal cherkovlar yana qaytarildi. 2017-yil 6-noyabrda Rus pravoslav cherkovining
Muqaddas Sinodi Toshkent-O‘zbekiston yeparxiyasi nizomini tasdiqladi [9].
Bugungi kunda Pravoslavlikda eng katta cherkov jamoalarning umumiy soni 35 ta. 1996-
yil noyabr oyidan boshlab Oʻzbekiston hukumati koʻmagida Uspenskiy soborida Maʼnaviy-
maʼmuriy markaz qurildi. Toshkent diniy seminariyasi esa 1998-yildan buyon faoliyat yuritib
kelmoqda.
296
Yeparxiyaning dekanlik okruglari ro'yxati [10].
Nomlanishi
Dekan
Markaziy ibodat cherkovi
Hudud
Toshkent
Bosh ruhoniy
Igor Baluxatin
Muqaddas Vladimir cherkovi
(Toshkent)
Toshkent va Toshkent viloyati
Bosh ruhoniy
Roman
Zagrebelniy
Avliyo Georgiy G‘olib cherkovi
(Samarqand)
Samarqand, Qashqadaryo va
Surxondaryo viloyatlari
Guliston
Bosh ruhoniy
Andrey
Tugushev
Muqaddas Nikolay mo’jizakor
cherkovi (Guliston)
Sirdaryo va Jizzax viloyatlari
Farg’ona
Bosh ruhoniy
Vladislav
Chechenov
Muqaddas Sergiy Radonej
cherkovi (Farg'ona)
Farg’ona, Andijon va
Namangan viloyatlari
Buxoro
Bosh ruhoniy
Leonid Kozin
Muqaddas Sergiy Radonej
cherkovi (Navoiy)
Buxoro, Navoiy, Xorazm
viloyatlari, Qoraqalpog’iston
Respublikasi
Bugungi kunda, Oʻzbekistonda 37 ga yaqin Pravoslav cherkovlari mavjud. So’nggi
yillarda Navoiy, Zarafshon, Uchquduq, Qarshi shaharlarida yangi cherkovlar qurildi. Urganchda
(Xorazm viloyati) esa yangi cherkov qurilmoqda.
Ma’lumki, Pravoslavlik, umuman Xristianlikda monastirlarning ham o’rni juda katta.
Bugungi kunda O’zbekistonda pravoslavlikning 3 ta yirik monastirlari mavjud, bular:
Muqaddas Troisk-Georgiy monastiri (faqat erkaklar uchun; Toshkent viloyati, Chirchiq
shahri)
Muqaddas Uch Birlik Nikolskiy (faqat ayollar uchun; Toshkent)
Pokrovskiy monastiri (faqat ayollar uchun; Do'stobod, Quyichirchiq tumani)
Pravoslav dini sohasida kadrlarni tayyorlash bo’yicha Toshkent diniy seminariyasi (TDS)
1998-yilda ochilgan ta’lim markazi hisoblanadi. Ommaviy axborot tizimi ham yo’lga qo’yilgan.
Misol uchun, 1991-yil 7-apreldan “Hayot soʻzi” gazetasi va “Yuqoridagi Sharq” jurnali chiqib
kelmoqda.
FOYDALANILGAN ILMIY ADABIYOTLAR VA MANBALAR RO’YXATI:
1.
https://2009-2017.state.gov/j/drl/rls/irf/religiousfreedom/
2.
http://www.patriarchia.ru/db/text/133115.html
3.
http://www.patriarchia.ru/db/text/1586149.html
4.
http://www.patriarchia.ru/db/text/1593081.html
5.
https://www.fergananews.com/articles/4488
6.
Религии Центральной Азии и Азербайджана. Том IV. Христианство. – Самарканд:
МИЦАИ, 2018. – 296 с.
7.
Краткая справка о церквахъ Туркестанской Епархіи подвѣдомыхъ Епархіальному
Начальству. // «Туркестанскія Епархіальныя Вѣдомости». 1916, № 24, Часть
Офиціальная, стр. 326.
8.
), № 277, стр. 1.
9.
http://www.patriarchia.ru/db/text/5028352.html
10.
