XORAZM YO’L QURILISHIDA CHIQINDI ASOSIDA MODIFIKATSIYALANGAN
ASFALTBETON XUSUSIYATLARI
QOSIMOV IBROHIM IRKINOVICH
Toshkent Arxitektura va Qurilish Universiteti
Texnika fanlari doktori
,
professor
RO’ZMETOVA GULNOZA ULUG’BEK QIZI
Urganch Davlat Universiteti magistranti
Annotatsiya:
Ushbu ilmiy maqolada hozirgi kunda qurilish materiallari sanoatida ishlab chiqarilishi jihatdan
yuksak o’rin kasb etayotgan asfaltbeton va uning yo’l qurilish sohasidagi o’rni hamda qo’llanilishiga doir qisqacha
ma’lumotlar berib o’tilgan.
Kalit so’zlar:
mineral kukun, sirt faol modda, asfalt-beton, bitum.
Abstract:
This scientific article provides brief information about asphaltconcrete, which currently occupies a
high position in the construction materials industry, and its role and application in the field of road construction.
Key words:
mineral powder, surfactant, asphalt concrete, bitumen.
Аннотация:
В данной научной статье представлены краткие сведения об асфальтобетоне, который в
настоящее время занимает высокое место в промышленности строительных материалов, его роли и
применении в сфере дорожного строительства.
Ключевые слова:
минеральный порошок, ПАВ, асфальтобетон, битум.
Bugungi kunda yo’llarga bo’lgan talabni hamda sifat darajasini oshirish, avtotransport
qatnovining dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Ayni Xorazm viloyatida avtomabil yo’llari
tarmog’i bo’yicha yuzaga kelgan holat va rivojlanish darajasi ham sifatli ham tannarxi jihatdan arzon
yo’l qurilish materiallariga bo’lgan ehtiyojni qondirish maqsadida avtomabil yo’llarini boshqarishda
sifat darajasini yaxshilashga qaratilgan qo’shimcha choralar qabul qilishni taqazo etmoqda. Bu
borada buyurtmachi xizmatini to’laqonli yaratish maqsadida Oʼzbekiston Respublikasi
Prezidentining 14-fevral 2017-yilda PF-4954-son “Yo’l xo’jaligini boshqarish tizimini yanada
takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi farmoni qabul qilindi. Yo’llarni qurishda
foydalanuvchilarning manfaatlarini hamda transport oqimini hisobga olgan holda loyihalashtirish,
qurish va ta’mirlash va ulardan foydalanishni ta’minlashni tashkil etishdir.[1]
Xorazm sharoitida asfaltbeton qoplamalarining deformatsiyalari va buzilish sabablarini tahlil qilish
shuni ko’rsatadiki, mavjud buzilishlarning barcha turlari har xil deformatsiyalar, yoriqlar, chuqurcha
va chiziqlar ko’rinishidagi buzilishlar bilan bog’liq. Mazkur buzilishlar asfaltbetonning sifatsizligi
bilan bog’liq bo’lib, ushbu kamchiliklarni to’g’irlash maqsadida sifatli va hamyonbop xomashyo
ishlab chiqish maqsad hisoblanadi. Asfalt-betonning kesishga chidamliligi va deformatsiyasining
haroratga bog'liqligi plastik deformatsiyaning asosiy sababidir. Haroratning oshishi bog'lovchining
ta’sirini pasaytiradi va asphalt-beton zarralari orasidagi bog'lanishni kamaytiradi, ayniqsa yuqori
haroratlarda. Qoplamalarning kesish deformatsiyalariga chidamliligi asfalt-betonning fizik-mexanik
xususiyatlariga bog'liq. Deformatsiyalar elastik va qoldiq bo'lishi mumkin, bu deformatsiyalarning
to'lqinlar va oqimlar shaklida to'planishi bilan tavsiflanadi. Qoldiq deformatsiyalar asfalt-beton
qoplamalarining siljish qarshiligidan toymasin sirt qatlamida paydo bo'ladigan tangensial
kuchlanishlarning ortiqcha bo'lishi tufayli yuzaga keladi. Avtotransport vositalari harakati
intensivligining oshishi va yo'l bitumlari va asfalt-beton qoplamalariga bo'lgan talablarning oshishi
bilan yuqori samarali asfalt-beton ishlab chiqarishning yangi texnologiyalarini tadqiq qilish va
rivojlantirish istiqbolli.[2]
Mineral kukun - polidispers material bo'lib, u eng muhim tuzilish hosil qiluvchi komponent
hisoblanadi. Uning asfalt-beton tarkibiga kiritilishi ularning fizik, mexanik, kimyoviy, ekspluatatsiya
va texnik-iqtisodiy ko'rsatkichlarini sezilarli darajada yaxshilaydi.
Mineral kukun bitumni tuzuvchi va u bilan asfalt bog'lovchi hosil qiluvchi, maydalangan tosh
va qum donalarini monolitga yopishtiruvchi qo'shimcha rolini o'ynaydi. Mineral kukun asfalt-betonga
kerakli zichlik, mustahkamlik va issiqlikka chidamlilikni beradi, lekin issiq asfalt-betonda ortiqcha
bo'lsa, u past haroratlarda mo'rtlikni oshiradi va deformatsiyaning pasayishiga olib keladi.
Asfaltbeton tayyorlashda mineral kukunlarning narxi qimmatligi hamda tanqisligi sabab
mineral kukun o’rnini bosuvchi chiqindilarni qo’llashni taqazo qiladi. Tadqiqot uchun biz GOST
12801-98 [3] va GOST 9128-2013 [4] talablariga muvofiq olib bordik. Ish asbest shifer chiqindisini
shar tegirmonida un holatiga keltirilgach 6,5 % mineral kukun o’rnida qo’llab tarkibiga sirt faol
modda sifatida gudron mexano-aktivatsiya qilinib 1% qo’shildi. Mineral kukun organik bog’lovchisi
bitumni ko’p talab qilmaydi. Yopishqoq bitum qizdirib quyilganda mayda va yirik bog’lovchilar bilan
yaxshi va tez aralashadi. Chaqiqtosh yuzasiga silliq yopishadi. Asfaltbeton olishda BND 60/90
markali yo’l bitumidan 5, 71% foydalanildi. Qorishmadagi chaqiqtosh 37,76% donadorlik tarkibi: 5-
20, qum 49,03% donadorlik tarkibi 0-5 ni tashkil qiladi.
Sinov natijasi shuni ko’rsatadiki,
Aniqlangan
ko’rsatkichlarning nomi
O’lchov
birligi
MH talabi
Sinov
natijasi
(“Jayxun”asf
alt
zavodidan
olingan
na’muna)
Sinov natijasi
(asbest
chiqindisi va
SFM mexano-
aktivatsiya
qilingan
na’muna)
MH
talabi
mosligi
O’rtacha zichligi
g/cm
3
Me’yorlanmaydi
2,44
2,42
-
Suv shimuvchanligi
%
1,5-4,0
3,25
3,34
Mos
keladi
Siqilishga
mustahkamligi, 20°C da
МПа
Kamida 2,2
3,87
2,87
Mos
keladi
Siqilishga
mustahkamligi, 50°C da
МПа
Kamida 1,2
2,72
1,32
Mos
keladi
Suvga bardoshliligi,
kamida
%
Kamida 0,80
0,85
0,90
Mos
keladi
Mineral qismining
g’ovakdorligi
%
14-19
16,7
17,8
Mos
keladi
Mineral qismining
qoldiq g’ovakdorligi
%
2,5-5,0
2,80
3,25
Mos
keladi
Ko’rinib turibdiki, “Jayxun”asfalt zavodida tayyorlangan asfaltbeton bilan biz chiqindi
asosida mexano-aktivatsiya qilgan na’muna qiymatlari deyarli farq qiladi.
Shunday qilib, asbest shifer chiqindisini sirt faol modda bilan mexano-aktivatsiya qilish
bilan biz B tip II marka issiq mayda donali, zich asfaltbeton olishga erishdik. Bu turdagi
asfaltbetondan foydalanish III va VI toifadagi yo’l qoplamalarining yuqori qatlamlarini
yotqizishda tavsiya etilgan zich asfaltbeton olishning imkonini yaratdi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1.
Oʼzbekiston Respublikasi Prezidentining 14-fevral 2017-yilda PF-4954-son “Yo’l xo’jaligini boshqarish tizimini
yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi farmoni
2.
I.I.Qosimov “O’zgartirilgan bitumlar asosidagi asfalt-betonva tom qoplamalarining tuzilishi, xususiyatlari va
texnologiyasi” mavzusidagi Doktorlik (DSc)
dissertatsiyasi. TAQI 2019.
3.
ГОСТ 12801-98 “Материалы на основе органических вяжущих для дорожного и аеродромного
строительства”
4.
ГОСT 9128-2013 “Смеси асфальтобетон полимерасфальтобетонные для автомабильных дорог и аеродромов”
