“Raqamli iqtisodiyot va sun’iy intellekt texnologiyalarining jamiyat rivojlanishidagi ahamiyati”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya 2024-yil 22-noyabr, Tоshkеnt, O‘zbekiston
47
RAQAMLI INQILOB VA SUN'IY INTELLEKTNING IJIMOIY
TARAQQIYOTGA TA'SIRI
Eshmatova Hosiyat Sherzod qizi
Alfraganus universiteti Raqamli texnologiyalar
fakulteti 1-kurs talabasi e-mail:eshmatovahosiyat@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.14198121
Annotatsiya:
Raqamli inqilob va sun’iy intellekt (AI)ning ijtimoiy taraqqiyotga
ta’siri bugungi kunda eng dolzarb mavzulardan biridir. Ushbu maqolada AI va
raqamlashtirishning jamiyatga ko’rsatadigan ijobiy va salbiy oqibatlari tahlil qilinadi. Yangi
ish o’rinlari yaratish, ma’lumotlarga kirishning kengayishi va samaradorlikni oshirish kabi
ijobiy oqibatlar, bir tomondan, ish o’rinlari yo’qotish, ma’lumotlar maxfiyligi masalalari va
ijtimoiy bo’linishning kuchayishi kabi salbiy oqibatlar bilan birga keladi. Maqolada, AI va
raqamlashtirishning ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy o’zgarishlarga ta’siri, shu jumladan,
kelajak istiqbollari ham batafsil ko’rib chiqiladi.
Kalit so’zlar:
raqamli texnologiyalar, raqamli inqilob, sun’iy intellekt, AI, ijtimoiy
taraqqiyot, tarmoqlar
Texnologik taraqqiyotning tez sur’atlarda rivojlanishi raqamli iqtisodiyotni
shakllantirmoqda va bu jarayonda sun’iy intellekt (AI) hal qiluvchi rol o’ynaydi. S
un’iy
intellekt
raqamli iqtisodiyotning asosiy yo’nalishiga aylanib bormoqda, biznes jarayonlarini
optimallashtirishdan tortib, yangi mahsulotlar yaratishga qadar turli sohalarda
samaradorlikni oshirishga olib keladi.
Sun’iy intellect
(
ingl.Artificial intellegence
) – kompyuter tizimlarining shu
vaqtgacha insonlarga xos bo‘lgan ijodkorlik va intellectual faoliyatni bajarish qobiliyatidir.
[2] U neyron tarmoqlar, mashinani o‘qitish (machine learning), tabiiy tilni qayta ishlash,
kognitiv (ongli) hisobkitoblar, kompyuterning tasvirni ko‘rishi singari fanning o‘ta
murakkab yangi yo‘nalishlarini o‘zida birlashtiradi. Sun’iy intellekt atamasi birinchi bo‘lib,
1956 yilda Dortmund konferensiyasida Jon Makkarti va uning hamkasblari Marvin Li
Minskiy, Nataniel Rochester, Klod Shennonlar tomonidan taklif etilgan. Jon Makkarti
ushbu atamaning muallifi sifatida qabul
qilinadi. [3]
Sun’iy intellektning quyidagi 4 ta turini ajratib ko‘rsatish mumkin:
Reaktiv mashinalar. Misol tariqasida 1990- yillarda jaxon chempioni Garri
Kasparovni yutgan shaxmat programmasi bilan jihozlangan Deep Blue
kompyuterini keltirish mumkin. Deep Blue shaxmat doskasidagi figuralarni tanib
olish va prognoz qilish xususiyatiga ega kompyuter hisoblanadi.
1.
Chegaralangan xotira. Suniy intellektning bu tizimi kelgusidagi yеchimlarni
shakllantirishda oldingi tajribalardan foydalanishlari mumkin. Avtonom transport vositalarida
“Raqamli iqtisodiyot va sun’iy intellekt texnologiyalarining jamiyat rivojlanishidagi ahamiyati”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya 2024-yil 22-noyabr, Tоshkеnt, O‘zbekiston
48
qaror qabul qilishning ma’lum bir funksiyalari shu tariqa ishlab chiqilgan. Olib borilgan
kuzatuvlardan kelgusida amalga oshiriladigan harakatlar to‘g‘risida axborot olish uchun
foydalaniladi. Bu kuzatuvlar doimiy saqlanmaydi.
2.
Aql nazariyasi. Bu psixologik mavzu bo‘lib, boshqalarda qaror qabul qilishga
ta’sir qiluvchi o‘z e’tiqodlari, istaklari va niyatlari borligini tushunib еtishga taaluqli termin
hisoblanadi.
3.
O‘z-o‘zini anglab yеtish. Sun’iy ongning paydo bo‘lishi yozish tizimlarini
yaratish va kvant darajasida axborotlarni deyarli abadiy saqlashni o‘z ichiga oladi. O‘z-o‘zini
anglaydigan mashina o‘zining joriy holatini tushunadi va boshqalar nimani his qilayotganini
aniqlash uchun ma’lumotlardan foydalanishi mumkin [1].
Bugungi kunda jahon amaliyotida Kanada, Singapur, Birlashgan Arab Amirliklari,
Finlyandiya, Yaponiya, Xitoy, Italiya, Tunis, Buyuk Britaniya, AQSh, Shvesiya, Meksika,
Yevropa Ittifoqi, Keniya, Daniya, Fransiya, Avstraliya, Koreya Respublikasi, Hindiston va
Germaniya kabi davlatlar sun’iy intellektni rivojlantirish strategiyalarini e’lon qilgan.[4]
So‘nggi yillarda O‘zbekiston sun’iy intellekt (AI) sohasida sezilarli yutuqlarga
erishmoqda. Texnologik innovatsiyalarga qiziqish ortib borayotganligi va raqamli
transformatsiyaga bo'lgan qarashlari bilan mamlakat turli sohalarda taraqqiyotni ta'minlash
uchun sun'iy intellektdan foydalanmoqda. Ushbu maqola O‘zbekistondagi sun’iy
intellektning hozirgi holati, uning qo‘llanilishi hamda oldinda turgan muammolar va
imkoniyatlarni o‘rganadi.
Respublikamizda ta’lim tizimida, raqamli texnologiyalar sun’iy intellekt
texnologiyalari sohalarida katta islohotlar amalga oshirilmoqda.
«Raqamli O‘zbekiston — 2030» Strategiyasini amalga
oshirish dasturi
doirasida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 17.02.2021 yilda «Sun’iy intellect
texnologiyalarini jadal joriy etish uchun shart-sharoitlar yaratish chora tadbirlari
to‘g‘risida»gi qarori qabul qilindi. Prezident tomonidan bu qarorlarni qabul qilinishi
albatta respublikamizda raqamli iqtisodiyotni jadal sur’atlar bilan rivojlantirish
vazifalariga va ularni amalga oshirishga qaratilganligi bilan katta ahamiyatga egadir.
[5]
O’zbekistonda AI qo’llanilishi mumkin bo’lgan sohalar juda ko’p va ular davlat
siyosatining turli sohalarini qamrab oladi
:
Ta’lim:
•
Har bir bolaga individual o’quv dasturi:
AI yordamida har bir bolaga o’ziga
xos o’quv rejasi tuzish mumkin. Bu esa talabalarning qobiliyatlarini maksimal darajada ochib
berishga imkon beradi.
•
“Aqlli” o’qituvchi:
AI o’qituvchilarga talabalarning bilim darajasini
baholash, ularga mos o’quv materiallarini tanlashda yordam berishi mumkin. Bu esa
o’qituvchilarning vaqtini tejaydi va ularga darslarini takomillashtirishga imkon beradi.
•
Imtihonlarni avtomatlashtirish:
AI yordamida imtihonlarni avtomatik
ravishda tekshirish mumkin. Bu esa o’qituvchilarning ish yukini kamaytiradi va ularga
o’quvchilar bilan ko’proq vaqt o’tkazish imkoniyatini beradi.
“Raqamli iqtisodiyot va sun’iy intellekt texnologiyalarining jamiyat rivojlanishidagi ahamiyati”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya 2024-yil 22-noyabr, Tоshkеnt, O‘zbekiston
49
Sog’liqni saqlash:
•
“Ko’z”ga ega bo’lgan tizim:
AI yordamida tibbiy tasvirlarni tahlil qilish,
kasalliklarni aniqlash va davolash rejasini ishlab chiqish mumkin. Bu esa shifokorlarga aniq
va samarali diagnostika qo’yishga imkon beradi.
•
Shaxsiylashtirilgan davolash:
AI har bir bemorning genetik xususiyatlarini
hisobga olgan holda, ularga mos davolash rejasini tuzishga yordam beradi.
•
“Aqlli” tibbiyot ma’lumotlari:
AI tibbiy ma’lumotlarni tahlil qilib,
epidemiologik tadqiqotlar o’tkazish va epidemiyalarning oldini olishga yordam beradi.
Qishloq xo’jaligi:
•
O’simliklarning “shaxsiy yordamchisi”:
AI yordamida sug’orish, o’g’itlash,
va boshqa qishloq xo’jaligi ishlarini optimallashtirish mumkin. Bu esa hosilni oshirish va
qishloq xo’jaligini yanada samarali qilishga yordam beradi.
•
Zararkunandalarni “qo’rqitish”:
AI yordamida ekinlarda zararkunandalar
va kasalliklarni aniqlash va erta ogohlantirish tizimlarini yaratish mumkin. Bu esa qishloq
xo’jaligi mahsulotlarini yo’qotishni kamaytirishga yordam beradi.
•
Hayvonlarga “xizmat”:
AI hayvonlarning sog’lig’ini nazorat qilish,
unumdorligini oshirish va qishloq xo’jaligi hayvonlarini parvarishlashni optimallashtirishga
yordam beradi.
Ishlab chiqarish:
•
“Robot ishchilar”:
AI ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish orqali
samaradorlikni oshirish va xarajatlarni kamaytirishga yordam beradi.
•
Sifatni “nazorat qiluvchi”:
AI yordamida ishlab chiqarilgan mahsulotlarning
sifatini tekshirish, kamchiliklarni aniqlash va xatoliklarni kamaytirish mumkin.
•
Tez va oqilona logistika:
AI yordamida mahsulotlarni etkazib berishni
optimallashtirish va transport xarajatlarini kamaytirish mumkin.
Turizm:
•
“Shahsiy sayohat maslahatchisi”:
AI sayohatchilarga shaxsiylashtirilgan
tavsiyalar berish va ularning sayohatlarini rejalashtirishda yordam berish mumkin.
•
“Aqlli” sayyohlik joylari:
AI yordamida sayyohlik joylariga tashrif
buyuruvchilar sonini boshqarish va xizmatlarni optimallashtirish mumkin.
•
“Turizmni bashorat qiluvchi”:
AI turizm bozorini tahlil qilish va sayyohlik
sanoatining rivojlanishini bashorat qilishga yordam beradi.
Transport:
•
“O’z-o’zini boshqaruvchi” transport:
AI yordamida avtonom transport
vositalarini yaratish mumkin. Bu esa yo’l harakati xavfsizligini oshirishga va tirbandliklarni
kamaytirishga yordam beradi.
•
“Aqlli yo’llar”:
AI yordamida yo’l harakati oqimini boshqarish va
tirbandliklarni kamaytirish mumkin.
•
Transportni “optimallashtirish”:
AI yordamida yo’lovchilarga tez va
samarali transport xizmatlarini taqdim etish mumkin.
“Raqamli iqtisodiyot va sun’iy intellekt texnologiyalarining jamiyat rivojlanishidagi ahamiyati”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya 2024-yil 22-noyabr, Tоshkеnt, O‘zbekiston
50
Qonunchilik:
•
Qonunlarni “tushunish”:
AI yordamida qonunlar va qoidalarni tahlil qilish
va ularning to’g’ri qo’llanilishini ta’minlash mumkin.
•
Jinoyatlarga qarshi “kurash”:
AI yordamida jinoyatlarni oldini olishga
yordam beradigan bashorat qilish modellari yaratish mumkin.
•
Sud jarayonlarini “tezlashtirish”:
AI yordamida sud jarayonlarini
tezlashtirish va adolatli qarorlar chiqarish mumkin.
Energetika:
•
Energiyani “tejash”:
AI yordamida energiya iste’molini optimallashtirish va
energiya tejashni ta’minlash mumkin.
•
Quyosh energiyasini “boshqarish”:
AI yordamida quyosh energiyasini
samarali boshqarish mumkin.
•
Energetik tarmoqlarni “optimallashtirish”:
AI yordamida energetik
tarmoqlarni boshqarish va ularning samaradorligini oshirish mumkin.
Moliya:
•
Bank xizmatlarini “takomillashtirish”:
AI yordamida bank xizmatlarini
takomillashtirish va moliyaviy xarajatlarni kamaytirish mumkin.
•
Moliyaviy xavflarni “oldini olish”:
AI yordamida moliyaviy xavflarni
aniqlash va ularning oldini olish mumkin.
•
Investitsiyalarni “boshqarish”:
AI
yordamida
investitsiya
qilish
strategiyasini optimallashtirish mumkin.
Madaniyat va san’at:
•
“Raqamli rassom”:
AI yordamida yangi san’at asarlarini yaratish mumkin.
•
“Aqlli musiqa va kino”:
AI yordamida musiqa va kino yaratish mumkin.
•
Madaniy merosni “himoya qiluvchi”:
AI yordamida madaniy merosni
saqlash va qayta tiklash mumkin.
AI O’zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishini tezlashtirish uchun katta
imkoniyatlar yaratadi. AI ning ijobiy tomonlaridan foydalanish va uning salbiy ta’sirlarini
kamaytirish uchun davlat siyosati va ijtimoiy munosabatlarni moslashtirish zarur.
Raqamli inqilob va sun’iy intellekt (AI) hozirgi zamon jamiyatining barcha
jabhalariga chuqur ta’sir ko’rsatmoqda va ijtimoiy taraqqiyotga sezilarli darajada ta’sir
qilmoqda. Ushbu ta’sirlarni ikki tomonlama - ijobiy va salbiy jihatlarini tahlil qilish orqali
to’liqroq ko’rib chiqish mumkin.
Ijobiy ta’sirlar:
•
Ma’lumotga kirishning kengayishi:
Internet va raqamli texnologiyalar orqali
odamlar bilim va axborotga avvalgi davrlarga nisbatan ancha oson va tez kirishlari mumkin
bo’ldi. Bu esa ta’lim, tadqiqot va shaxsiy rivojlanish imkoniyatlarini kengaytiradi.
•
Aloqa vositalarining rivojlanishi:
Ijtimoiy tarmoqlar va boshqa onlayn
platformalar orqali odamlar bir-biri bilan global miqyosda muloqot qilishlari mumkin. Bu
madaniyatlararo almashinuvni va hamkorlikni rivojlantirishga yordam beradi.
“Raqamli iqtisodiyot va sun’iy intellekt texnologiyalarining jamiyat rivojlanishidagi ahamiyati”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya 2024-yil 22-noyabr, Tоshkеnt, O‘zbekiston
51
•
Samaradorlikni oshirish:
sun’iy intellekt asosidagi texnologiyalar turli
sohalarda, shu jumladan ishlab chiqarish, sog’liqni saqlash va transportda samaradorlikni
oshirishga yordam beradi. Avtomatlashtirish va optimallashtirish jarayonlari vaqtni tejashga
va resurslardan samarali foydalanishga yordam beradi.
•
Yangi ish o’rinlari yaratish:
Raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi yangi kasb
va ish o’rinlarini yaratmoqda, ayniqsa, dasturlash, ma’lumotlar tahlili va sun’iy intellekt
sohalarida.
•
Innovatsiyalarni rag’batlantirish:
Raqamli texnologiyalar yangi g’oyalarni
rivojlantirish va innovatsiyalarni amalga oshirish uchun yangi imkoniyatlar yaratadi.
Salbiy ta’sirlar:
•
Ish o’rinlarining yo’qolishi:
Avtomatlashtirish va sun’iy intellektning keng
qo’llanilishi ba’zi kasb va ish o’rinlarining yo’qolishiga olib kelishi mumkin. Bu esa ishsizlik
va ijtimoiy muammolarni keltirib chiqarishi mumkin.
•
Ma’lumotlar maxfiyligi va xavfsizligi:
Raqamli ma’lumotlarning keng
tarqalishi shaxsiy ma’lumotlarning himoyalanishiga tahdid soladi. Kiberxavfsizlik va
ma’lumotlarni himoya qilish muhim masala bo’lib qolmoqda.
•
Ijtimoiy tengsizlikning kuchayishi:
Raqamli texnologiyalarga kirish
imkoniyatlarining teng bo’lmagan taqsimoti ijtimoiy tengsizlikni kuchaytirishi mumkin. Bu
esa raqamli bilim va ko’nikmalarga ega bo’lmagan odamlarni chetlatilishiga olib kelishi
mumkin.
•
Soqchiy aloqalarni buzilishi:
Ijtimoiy tarmoqlar va boshqa onlayn
platformalar odamlarning o’zaro munosabatlariga ta’sir qilishi va haqiqiy aloqalarni
pasaytirishi mumkin.
•
Yolg’on axborot tarqalishi:
Internet orqali yolg’on axborot va
dezinformatsiyaning tez tarqalishi jamiyatga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda va ishonchsizlikni
kuchaytiradi.
Raqamli inqilob va sun’iy intellekt ijtimoiy taraqqiyotga ikki tomonlama ta’sir
ko’rsatadi. Ushbu texnologiyalarning ijobiy potentsialini maksimal darajada oshirish va
salbiy oqibatlarini kamaytirish uchun tegishli siyosat va choralarni qo’llash juda muhimdir.
Bu esa, ijtimoiy tenglikni ta’minlash, ta’lim va malaka oshirish tizimlarini rivojlantirish,
kiberxavfsizlikni mustahkamlash va raqamli savodxonlikni oshirish orqali amalga
oshirilishi mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1.
H.N. Zaynidinov, T.A.Xo'jaqulov, M.P. Atadjanova (2018). Sun'iy intellekt.
2.
https://en.wikipedia.org/wiki/Artificial_intelligence
3.
https://en.wikipedia.org/wiki/John_McCarthy_ (computer_scientist)
4.
B.B.Mo'minov (2023). Sun'iy intellekt.
5.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ilm-fanni 2030-yilgacha rivojlantirish
konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida” 2020-yil 29-oktabrdagi PF- 6097 son Farmoni,
“Raqamli iqtisodiyot va sun’iy intellekt texnologiyalarining jamiyat rivojlanishidagi ahamiyati”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya 2024-yil 22-noyabr, Tоshkеnt, O‘zbekiston
52
“Sun’iy intellekt texnologiyalarini jadal joriy etish uchun shart-sharoitlar yaratish chora-
tadbirlari to‘g‘risida” 2021-yil 17-fevraldagi PQ- 4996 son qarori. https://lex.uz/uz
6.
Тураев, Шавкат. "Совершенствование методики расчета налоговой
нагрузки." Научные исследования и инновации в индустрии 4.0. 1.1 (2022): 55-62.
7. Бекмуродов, А., Тураев, Ш., Хасанов, Т., & Бозоров, Р. (2022). Социально-
экономическое значение бедности и пути ее снижения: передовой зарубежный
опыт и национальная практика. in Library, 22(2), 3-13.
8. Тўраев, Шавкат Шухратович. "СОЛИҚ ЮКИГА ОИД ИЛМИЙ
ҚАРАШЛАРНИНГ РИВОЖЛАНИШ ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ." Иқтисодиёт ва
инновацион технологиялар” журнали 4 (2021): 324-335.
