678
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 10
PROFESSIONAL NUTQIY JANRLARNING XUSUSIY TURLARI
Iqboloy Fatxiddinova Faroxiddin qizi
https://doi.org/10.5281/zenodo.17496964
Annotatsiya.
Ushbu maqolada nutqiy janrlarning bir turi bo`lgan professional nutqiy
janrlarning xususiy turlari, ularning tasniflanish mezonlari, xususiy turlari va guruhlari haqida
ma’lumotlar yoritilgan. Professional nutqiy janrning xususiy turi sifatida tibbiy professional
janrlarga alohida to`xtalib o`tilgan, unda ishlatiluvchi jargonlar, ilmiy-kasbiy terminlarga
alohida to`xtalib o`tilgan va tahlil ostiga olingan.
Kalit so`zlar:
professional nutqiy janr, institutsional mezon, kommunikativ vazifa,
realizatsiya (ifoda) shakli,
huquqiy-professional, tibbiy-professional, pedagogik, axborot-
analitik, iqtisodiy va biznes, internet va raqamli, boshqaruv va ma’muriy janr turlari.
Аннотация.
В данной статье представлена информация о частных видах
профессиональных речевых жанров, являющихся разновидностью речевых жанров,
критериях их классификации, частных видах и группах. В качестве частного вида
профессионального речевого жанра выделяются медицинские профессиональные жанры,
в которых отдельно выделяются и анализируются используемые жаргоны, научно-
профессиональные термины.
Ключевые слова:
профессиональный речевой жанр, институциональный
критерий, коммуникативная задача, форма реализации (выражения), юридико-
профессиональный,
медико-профессиональный,
педагогический,
информационно-
аналитический, экономический и Деловой, интернет-и цифровой, виды управленческого и
административного жанров.
Annotation.
This article provides information about the private types of professional
colloquial genres, their classification criteria, private types and groups, which are a type of
colloquial genre. As a private type of Professional colloquial genre, medical professional genres
are especially touched upon, in which jargons used, scientific and professional terms are
specifically addressed and analyzed.
Keywords:
professional speech genre, institutional criterion, communicative task, form
of realization (expression), legal-professional, medical-professional, pedagogical, information-
analytical, economic and business, internet and digital, types of management and administrative
genres.
Tilshunoslikda nutqiy janrlar masalasi bugungi kunda o`z dolzarbligini saqlab qolmoqda.
Ayniqsa, professional sohalarda qo`llaniladigan nutqiy janrlarning xususiyatlarini
aniqlash, ularning lingvopragmatik va funksional jihatlarini tahlil qilish, zamonaviy
kommunikatsiya vositalaridagi o`zgarishlarni tushunishga yordam beradi. Professional nutqiy
janrlar turli mezonlar asosida tasniflanadi. Ammo oldingi rejalarda ta’kidlab o`tganimizdek,
qat’iy tasnif hali mavjud emas.
Asosiy mezonlardan ba'zilari quyidagilar deb olishimiz mumkin:
- Institutsional mezon asosida: pedagogik, tibbiy, yuridik, siyosiy, iqtisodiy nutqiy janrlar;
- Kommunikativ vazifa asosida: axborot beruvchi, ta’sir qiluvchi, baholovchi janrlar;
- Realizatsiya (ifoda) shakli bo`yicha: og`zaki, yozma, elektron janrlar.
Masalan, “motivatsion xat” akademik nutq janrining yozma ko`rinishi bo`lib, shaxsiy va
rasmiy nutq chegarasida joylashadi.
679
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 10
Xususiy janrlarning ko`pligi sababli ularni ma’lum guruhlarga ajratish ham samarali
hisoblanadi.
№
Janr guruhi
Xususiy janr turlari
Qisqacha tavsif
1
Huquqiy-
professional
janrlar
Da’vo arizasi, hukm matni, tergov
bayonnomasi, guvohlik
ko`rsatmasi, advokat nutqi
Huquqiy jarayonlarda
hujjatlashtirish va dalillarni
bayon qilishga qaratilgan
2
Tibbiy-
professional
janrlar
Epikriz, konsilium bayonnomasi,
tibbiy dalolatnoma, operatsiya
protokoli
Kasallik tarixi, shifokor
xulosalari, diagnostika va
davolash jarayonlari aks etadi
3
Pedagogik janrlar
Dars konspekti, o`quvchi
tavsifnomasi, pedagogik maslahat,
attestatsiya hujjatlari
Ta’lim jarayoniga oid metodik va
tashkiliy nutq turlari
4
Axborot-analitik
janrlar
Intervyu, reportaj, tahliliy maqola,
ocherk, surishtiruv maqola
OAV va jurnalistikada axborot
uzatish va tahlilga qaratilgan
janrlar
5
Iqtisodiy va biznes
janrlar
Biznes-reja, moliyaviy hisobot,
audit xulosasi, marketing reja,
tijorat taklifi
Iqtisodiy faoliyatga oid rasmiy va
amaliy nutq shakllari
6
Internet va
raqamli janrlar
Elektron xat, internet-lektsiya,
professional post (Instagram),
vebinar matni
Raqamli muhitda shakllangan
zamonaviy professional janrlar
7
Boshqaruv va
ma’muriy janrlar
Buyruq, qaror, yig`ilish bayoni,
murojaatnoma, nizom
Tashkiliy-boshqaruv faoliyatida
qo`llaniladigan rasmiy hujjat
janrlari
Ta’kidlash joizki, professional nutqiy janrlar o`ziga xos kommunikativ vazifalarni
bajaradi.
Har bir janr o`zining tipik struktura, til vositalari va funksional xususiyatlariga ega.
Quyida ba'zi professional nutqiy janrlarning misollari keltiriladi.
Tibbiy nutqiy janrlar
bemorlar bilan muloqotda bo`ladigan va professional shifokor
tomonidan ishlatiladigan nutq turidir. Ushbu janrning o`ziga xosligi shundaki, u bemorning
salomatligini baholash va unga muolajalar belgilashni o`z ichiga oladi. Tibbiy nutqiy janrlar
og`zaki va yozma shakllarda bo`lishi mumkin. Masalan, shifokorning bemor bilan suhbatlashish,
tibbiy xulosalar yozish yoki maxsus ko`rsatmalar berish.
Misol:
Shifokor tomonidan bemorga yozilgan tibbiy xulosa:
"Bemor 45 yoshda, bosh og`rig`i va yuqori qon bosimdan shikoyat qilmoqda.
Diagnostika natijalari yuqori bosimni tasdiqladi. Tavsiya etilgan dori: Fiziotenz 2 mg
kuniga 1 mahal."
Tibbiy maslahatlar shifoxonalar, klinikalar yoki shifokorlar kabinetlari kabi turli
sharoitlarda o`tkazilishi mumkin. Ular odatda bemorning alomatlari yoki tibbiy tarixini dastlabki
muhokamasini qilishni, so`ngra tekshiruv va mumkin bo`lgan tashxisni o`z ichiga oladi.
680
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 10
Tibbiy muloqot olimi Debora Kemeronning so`zlariga ko`ra, yaxshi tibbiy maslahatlar
shifokorlardan bemorlar bilan muloqotda empatik, hurmatda va aniq bo`lishni talab qiladi
1
.
Odatda, shifokorlar o`z nutqlarida turli xil so`z va iboralardan foydalanadilar, ularning
ba’zilari bemorlarni chalkashtirib yuborishi mumkin. Ayniqsa, tibbiy jargon bemorlar uchun
tushunish qiyin bo`lishi mumkin. “JAMA Network open” jurnalida chop etilgan tadqiqotda
tadqiqotchilar shifokorlar tez-tez ishlatadigan til kundalik ingliz tiliga osonlikcha tarjima
qilinmasligini aniqladilar
2
. Bu chalkashlik va tushunmovchiliklarga olib kelishi mumkin, bu esa
bemorlarga zarar yetkazadi.
Ushbu muammoni hal qilish uchun shifokorlar o`z nutqlarida ishlatadigan so`z va
iboralarni bilishlari va bemorlar bilan aniq muloqot qilishga intilishlari kerak. Ular iloji boricha
tibbiy jargondan foydalanishdan qochishlari va o`zlari ishlatadigan har qanday texnik atamalarni
oddiy tilda tushuntirishlari kerak. So`rov o`tkazilganda, shifokorlar bemorlar bilan gaplashganda
tibbiy jargondan qochish kerak degan fikrga qo`shiladilar, ammo ko`pchilik buni qilayotganlarini
bilishmaydi
3
. Ushbu hodisa "jargonni unutish" deb nomlanadi.
Shifokorlarga o`z bemorlari bilan aniqroq muloqot qilishda yordam berish uchun
tadqiqotchilar bemorlarni chalkashtirib yuboradigan umumiy tibbiy atamalarni aniqlash bo`yicha
tadqiqotlar o`tkazdilar. Misol uchun, Minnesota shtat yarmarkasida o`tkazilgan tadqiqotda
tadqiqotchilar 215 nafar insonlardan tibbiy tilni va bemor shifokordan eshitishi yoki ularning
eslatmalarida o`qishi mumkin bo`lgan 12ta boshqa tibbiy so`zlarni tushunishni so`rashdi
4
.
Tadqiqotchilar, odamlar kundalik ingliz tilida bitta ma’noga ega bo`lgan va tibbiyotda
butunlay boshqacha ma’noga ega bo`lgan tanish so`z va iboralarga duch kelishlari mumkinligini
aniqladilar.
Shifokorlar o`z nutqlarida tez-tez ishlatadigan so`z va iboralarga misollar:
1.
Differentsial tashxis: Bu atama bemorning alomatlarining mumkin bo`lgan sabablarini
aniqlash jarayonini anglatadi. Bemorlar bu atama nimani anglatishini yoki ularning ahvoli bilan
qanday bog`liqligini tushunmasligi mumkin.
2.
Palliativ yordam: Bu atama og`riqni va jiddiy kasallikning boshqa alomatlarini
yengillashtirishga qaratilgan tibbiy yordamni anglatadi. Bemorlar bu atamani ham nimani
anglatishini yoki uning boshqa tibbiy yordam turlaridan qanday farq qilishini tushunmasligi
mumkin.
3.
Axborotlangan rozilik: Bu atama bemorning tibbiy muolaja yoki davolanish uchun
ruxsatini olish jarayonini anglatadi. Bemorlar bu atamani ham nimani anglatishini yoki xabardor
qilingan rozilik jarayonida oz’larining huquqlarini tushunmasligi mumkin.
4.
Benign: Bu atama saraton bo`lmagan tibbiy holatga ishora qiladi.
Bemorlar bu atama nimani anglatishini yoki uning malign holatdan qanday farq qilishini
tushunmasligi mumkin.
1
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/аrticles/PMC8105566/
2
https://www.sciencenews.org/аrticle/medicаl-terms-jаrgon-meаning-doctor-pаtient-confusion.
Some
common medicаl terms mаy be more confusing thаn doctors think. by
D E CE MB E R
14 ,2022 .
3
o`shа mаqolа.
https://www.sciencenews.org/аrticle/medicаl-terms-jаrgon-meаning-doctor-pаtient-confusion.
Some common medicаl terms mаy be more confusing thаn doctors think. by
D E C E MB E R
14 ,2022 .
4
o`shа mаqolа.
https://www.sciencenews.org/аrticle/medicаl-terms-jаrgon-meаning-doctor-pаtient-confusion.
Some common medicаl terms mаy be more confusing thаn doctors think. by
D E C E MB E R
14 ,2022 .
681
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 10
5.
Malign (Xatarli): Bu atama saraton kasalligi bo`lgan tibbiy holat yoki o`smaga ishora
qiladi. Bemorlar bu atama nimani anglatishini yoki uning benign holatdan qanday farq qilishini
tushunmasligi mumkin.
6.
Tana massasi indeksi (TMI-BMI): Bu atama bo`y va vaznga asoslangan tana yog`ini
o`lchashni anglatadi. Bemorlar bu atama nimani anglatishini yoki ularning sog`lig`i bilan qanday
bog`liqligini tushunmasligi mumkin.
7.
Biopsiya: Bu atama sinov maqsadida to`qima namunasi olinadigan protseduraga ishora
qiladi. Bemorlar bu atama nimani anglatishini yoki nima uchun zarurligini tushunmasligi
mumkin.
8.
Gipotenziya: Bu atama past qon bosimini bildiradi. Bemorlar bu atama nimani
anglatishini yoki ularning sog`lig`iga qanday ta’sir qilishini tushunmasligi mumkin.
Umumiy qilib aytganda, shifokorlar o`z nutqlarida ishlatadigan so`z va iboralarni
bilishlari va bemorlar bilan aniq muloqot qilishga intilishlari kerak. Ular iloji boricha tibbiy
jargondan foydalanishdan qochishlari va o`zlari ishlatadigan har qanday texnik atamalarni oddiy
tilda tushuntirishlari kerak. Shunday qilib, shifokorlar o`z bemorlariga tibbiy sharoitlarini
yaxshiroq tushunishlariga va ularga g`amxo`rlik qilish bo`yicha ongli qarorlar qabul qilishlariga
yordam berishlari mumkin.
Adabiyotlar ro`yxati:
1.
Bakhtin, Mikhail M. The Problem of Speech Genres. In: Speech Genres and Other Late
Essays. Eds. Caryl Emerson and Michael Holquist. Austin, TX: University of Texas Press,
1986.
2.
Дементьев В.В. Теория речевых жанров. Москва: Знак, 2010.
3.
Miller, Carolyn R. (May 1984). Genre as Social Action. Quarterly Journal of Speech,
70(2).
4.
Rosen M. “Some common medical terms may be more confusing than doctors think” //
Science News, December 14, 2022. URL: [https://www.sciencenews.org/article/medical-
terms-jargon-meaning-doctor-patient-
confusion](
https://www.sciencenews.org/article/medical-terms-jargon-meaning-doctor-
