24
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
RAQAMLI VALYUTA TIZIMLARINING KELAJAGI VA XAVFLARI
Mannanova Maftuna Fazliddin qizi
https://doi.org/10.5281/zenodo.17516989
Annotatsiya.
Ushbu maqolada raqamli valyutalarning (kriptovalyuta va markaziy bank
raqamli valyutalari — CBDC) dunyo moliya tizimidagi ro‘li, ularning rivojlanish istiqbollari
hamda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan xavflar va xatarlar atroflicha tahlil qilinadi. Maqolada
kuzatilgan tendensiyalar, xalqaro tajriba misollari va xavflarni kamaytirish bo‘yicha siyosiy-
qonunchilik va texnik chora-tadbirlar taklif etiladi.
Kalit so‘zlar:
raqamli valyuta, kriptovalyuta, CBDC, blokcheyn, kiberxavfsizlik,
moliyaviy barqarorlik.
БУДУЩЕЕ И РИСКИ СИСТЕМ ЦИФРОВЫХ ВАЛЮТ.
Аннотация.
В данной статье подробно анализируется роль цифровых валют
(криптовалют и цифровых валют центральных банков — CBDC) в мировой финансовой
системе, их перспективы развития, а также возможные риски и угрозы. В работе
рассматриваются наблюдаемые тенденции, приводятся примеры международного
опыта и предлагаются политико-правовые и технические меры по снижению рисков.
Ключевые слова:
цифровая валюта, криптовалюта, CBDC, блокчейн,
кибербезопасность, финансовая стабильность.
THE FUTURE AND RISKS OF DIGITAL CURRENCY SYSTEMS.
Abstract.
This article provides a comprehensive analysis of the role of digital currencies
(cryptocurrencies and central bank digital currencies — CBDCs) in the global financial system,
their development prospects, and potential risks and dangers.
The article presents observed trends, examples of international experience, and proposes
political, legislative, and technical measures to mitigate risks.
Keywords:
digital currency, cryptocurrency, CBDC, blockchain, cybersecurity, financial
stability.
XXI asrda raqamli texnologiyalar moliya tizimiga jadal kirib keldi. Blokcheyn va
tarkatilgan hisoblash tizimlari orqali yangi moliyaviy mahsulotlar va to‘lov mexanizmlari paydo
bo‘ldi. Kriptovalyuta (masalan, Bitcoin, Ethereum) va markaziy bank raqamli valyutalari (CBDC)
iqtisodiy operatsiyalarning xarakterini o‘zgartirish bilan birga, davlat va xususiy sektor uchun
yangi imkoniyatlar hamda yangi xavflar yaratadi. Shu maqola ushbu imkoniyatlar va xavflarni
mulohaza qilib, muvofiq siyosatlar yo‘lini taklif etadi. Maqolada xalqaro tashkilotlar (IMF, BIS),
markaziy banklar tomonidan nashr etilgan tahlillar, akademik maqolalar va amaliy holat tahlillari
asosida umumlashtirma metod qo‘llandi. Adabiyotlar tahlili orqali raqamli valyutalarning
iqtisodiy ta’siri, huquqiy jihatlari va xavf omillari saralandi va tahlil qilindi.
1. Raqamli valyutalar — turlari va asosiy xususiyatlari
1.1. Detsentralizovan kriptovalyutalar.
Bitcoin va uning derivativlari — markazlashmagan, foydalanuvchilar o‘rtasida
to‘g‘ridan-to‘g‘ri amalga oshiriladigan detsentralizovan tizimlardir. Ularning asosiy xususiyati
— taraqqiy etgan konsensus mexanizmlari (Proof-of-Work, Proof-of-Stake) orqali ularning
xavfsizligini ta’minlashdir. Ular moliyaviy innovatsiya va yangi turdagi investitsiya
imkoniyatlarini taqdim etadi, ammo yuqori o‘zgaruvchanlik va regulyativ noaniqlik bilan bog‘liq.
1.2. Markaziy bank raqamli valyutalari (CBDC)
25
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
CBDC — markaziy bank tomonidan emitentlangan raqamli shakldagi milliy puldir.
CBDC ikki asosiy turga bo‘linadi: (a) aktorlarning alohida hisoblarida saqlanadigan
"raxbariyatli" CBDC (account-based) va (b) elektron to‘lov vositasi sifatida foydalaniladigan
"tanga-o‘rinli" CBDC (token-based). CBDC markaziy bank mansubligi sababli iqtisodiy
barqarorlikni saqlashda va pul siyosati olib borishda yangi vosita bo‘lishi mumkin .
2. Kelajak istiqbollari va ijtimoiy-iqtisodiy ta’sir
2.1. To‘lov tizimlarini optimizatsiya qilish. Raqamli valyutalar transaksiyalarni tezkor va
arzon amalga oshirishga yordam beradi, ayniqsa xalqaro pul o‘tkazmalari sohasida komissiyalar
va vaqt kamayishi mumkin. Bu kichik va o‘rta biznes uchun yangi imkoniyatlar ochadi.
2.2. Inklyuzivlik va moliyaviy kirishimlik. CBDC yoki mobil-pul integratsiyasi orqali
bank xizmatlaridan chekingan aholi qatlamlarini moliyaviy tizimga jalb etish mumkin. Bu
ayniqsa rivojlanayotgan mamlakatlarda aholining moliyaviy xizmatlarga kirishini yaxshilashi
mumkin.
2.3. Pul siyosati va nazorat vositasi. CBDC markaziy banklarga pul-maslahat va joriy
likvidlikni nazorat qilishda yangi mexanizmlar beradi. Masalan, suziqlikda foydalanuvchilar
balansiga nishonlangan siyosatlar yoki muvaqqat cheklovlar joriy etish orqali iqtisodiy shoklarga
tezroq javob qaytarish imkoni bo‘lishi mumkin.
2.4. Texnologik innovatsiyalar va ekosistema. Smart-kontraktlar va detsentralizovan
moliya (DeFi) ekosistemasi yangi moliyaviy xizmat va produktlarni yaratadi. Bu banksiz
kreditlash, avtomatlashtirilgan sug‘urta, va moliyaviy moliyalashtirishning yangi shakllariga olib
keladi.
3. Xavf va xatarlar
3.1. Kiberxavfsizlik va texnologik xatolar. Blokcheyn texnologiyasi hamda kriptovalyuta
ekosistemalarida smart-kontraktlardagi xatolar, kiberhujumlar orqali mablag‘larning o‘g‘irlanishi
kuzatilgan. Katta masshtabdagi hujumlar moliyaviy tizimga ishonchni pasaytirishi mumkin .
3.2. Qonunchilik va regulyatsiyaning noaniqligi. Kriptovalyuta va tokenlarning huquqiy
maqomi mamlakatdan mamlakatga har xil. Hukmronlikning tez o‘zgarishi investorlar va
ishtirokchilar uchun katta noaniqlik keltirib chiqaradi. Shundan kelib chiqib, noto‘g‘ri
regulyatsiya iqtisodiy innovatsiyalarni to‘sishi yoki noqonuniy faoliyatga olib kelishi mumkin.
3.3. Moliyaviy barqarorlikka tahdidlar. Kriptovalyuta bozorining yuqori o‘zgaruvchanligi
va likvidlik bo‘yicha uzilishlar bank sektoriga, agar ular bilan chuqur bog‘langan bo‘lsa, katta
ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Masalan, keng tarqalgan kripto-qimmatli aktivlarga nisbatan
maydonning pasayishi bo‘lsa, qarz beradigan tashkilotlar va investorlarga zarar yetkazishi
mumkin.
3.4. Maxfiyat va shaxsiy ma’lumotlar xavfi. Ko‘p tizimlarda ma’lum bir darajada
anonimlik mavjudligi jinoyatchilik va tergovchilar uchun to‘siq yaratadi. Bir vaqtning o‘zida,
ma’lumotlarni himoya qilish va foydalanuvchining shaxsiy huquqlarini saqlash muammosi
turibdi.
3.5. Iqtisodiy va siyosiy xavflar. CBDC milliy valyuta siyosati va xalqaro aloqalarda
yangi geosiyosiy va iqtisodiy ta’sir qiluvchi vositalar paydo bo‘lishi mumkin. Misol uchun,
raqamli yuan xalqaro hisob-kitobdagi rolini oshirishi mumkinligi haqida bahslar bor.
4. Xavflarni kamaytirish: texnik va siyosiy choralar
4.1. Qonunchilikni takomillashtirish. Raqamli aktivlarning huquqiy maqomini
aniqlaydigan qonunlar qabul qilinishi lozim — tokenizatsiya, KYC/AML talablari, mijozlarning
26
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
huquqlari va mas’uliylikni belgilash. Regulyatorlar innovatsiyani to‘smasdan, barqarorlik uchun
zarur chegaralarni belgilashi kerak.
4.2. Kiberxavfsizlik standarti va audit. Smart-kontrakt kodlari, blokcheyn protokollari va
tutash infratuzilma professional auditlardan o‘tkazilishi va standartlar orqali muhofaza qilinishi
lozim. Xavflarni kamaytirish uchun ijro etuvchi tashkilotlar uchun majburiy kibersahifalar va
rezerv operatsiya rejalari bo‘lishi shart.
4.3. sentralizatsiyalangan va detsentralizatsiyalangan modellarning gibrid yechimlari.
CBDC lar hamda xususiy sektorning raqamli qozishlari o‘rtasida muvofiqlashtirilgan
arxitekturalar yaratish — masalan, CBDC asosiy kafolatni beradi, hozirgi DeFi
innovatsiyalaridan foydalaniladigan interfeyslar orqali foydalanuvchilarga keng xizmatni taqdim
etish mumkin.
4.4. Moliyaviy ta’lim va iste’molchilarni himoya qilish. Foydalanuvchilarni kriptovalyuta
xatarlari va moliyaviy savodxonlikka o‘rgatish dasturlari, hamda iste’molchilarning huquqlarini
himoya qiluvchi mexanizmlarni joriy etish muhimdir.
4.5. Xalqaro hamkorlik va standartlar. Raqamli valyutalar global tabiatiga ega, shu bois
xalqaro standartlar (tartib-taomillar, AML/KYC, ma’lumot almashinuvi) va markaziy banklar
o‘rtasidagi hamkorlik zarur.
Xitoyning e-CNY loyihasi CBDCning keng ko‘lamdagi sinovlariga misol.
Uning maqsadi — mamlakat ichki to‘lov tizimini raqamlashtirish, iqtisodiy nazoratni
osonlashtirish va to‘lovlar samaradorligini oshirishdir. Shu bilan birga, maxfiyat va geosiyosiy
ta’sirlar bo‘yicha savollar paydo bo‘ldi .
Raqamli valyuta tizimlari iqtisodiy faoliyatni raqamlashtirish, to‘lov resurslarini
optimallashtirish va moliyaviy inklyuzivlikni oshirishda katta imkoniyatlar ochadi. Biroq ular
bilan bog‘liq kiberxavfsizlik, huquqiy noaniqlik, moliyaviy barqarorlik va shaxsiy ma’lumotlarni
himoya qilish muammolari hal bo‘lmasa, iqtisodiy va ijtimoiy salbiy oqibatlar kelib chiqishi
mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Tapscott, D., Tapscott, A. Blockchain Revolution: How the Technology Behind Bitcoin
and Other Cryptocurrencies Is Changing the World. Penguin, 2018.
2.
Xitoy Xalq Banki (People’s Bank of China). e-CNY tahliliy materiallari, 2021–2024.
3.
Reuters. “Binance Says Hackers Stole $570 Million in BNB Tokens”, October 2022.
4.
European Central Bank. Report on a digital euro, 2020–2024.
5.
Bank for International Settlements (BIS). Central bank digital currencies: foundational
principles and core features, 2021.
6.
IMF. The Rise of Digital Money, Policy Paper, 2022.
