ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
61
PEDAGOGIKA PSIXOLOGIYADA SHAXSTIŃ RAWAJLANGIWINDA
MOTIVATSIYANIŃ ORNI
Dauletyarova Feruza
Qaraqalpaq Mámleketlik Universiteti,
pedagogika hám psixologiya kafedrası assistenti.
Albina Asqarbaeva
Qaraqalpaq Mámleketlik Universiteti
Shımbay fakulteti ámeliy psixologiya qániygeligi 2-kurs talabası.
https://doi.org/10.5281/zenodo.17522732
Anotatsiya.
Bul maqalada pedagogika psixologiyada shaxstiń rawajlangiwinda
motivatsiyaniń orni, xizmeti haqqında sóz etilgen.
Gilt sózler:
Motiv, psixologiya, pedagogika, shaxs, joba, subekt
Tálim sistemasin joqari dárejege kóteriw ushin talabalarda ańlanilǵan, joqari kórsetkishli,
indikator ózgeshelikli oqiw motivi hám motivatsiyani qáliplestiriw dáwir talabi. Belgili
bolǵaninday xizmet hám is – háreket motivsiz, motivatsiyasiz aktivlilikke, belgili baǵdarǵa
ózine tán ónimdarliqqa, jetiskenlikke iye bolmaydi. Sonliqtan túrli jastaǵi tálim aliwshilardi
motiv, motivatsiya áhmiyeti menen tanistiriw qániygelerdiń kásiplik tayarliǵiniń zárúrli shárti
esaplanadi. Motivlerdiń túrleri, motivatsiyaniń ózine tánligi, olardiń dúzilisi, quramlari, olardi
qáliplestiriwdiń áhmiyetli faktorlari haqqinda talabalarǵa maǵliwmat beriw, olardan paydalaniw
jol – jobalarin túsintiriw – xizmet sub`ektlerinde individual uslubti iyelewge bekkem tiykar
tayarlaydi. Sebebi dúńya kólemindegi házirgi sotsial – siyasiy turmıs insanıylıq jámiyeti
rawajlanıwdıń tiykarǵı basqıshı usınday ózine tan ózgeshelikke iye ekenligi onda askeriy kúsh
emes, al intellektual jetiklik aqıl- parasat, pikirlew, jańa texnika hám texnologiyalar sheshiwshi
rol` atkaradı. Jaslardı erkin pikirlewge úyretiw arqalı olar keleshekte óz aldılarında júzege keliwi
kútilip atırǵan mashqalalardı dóretiwshilik usıl menen sheshiw arqalı xalıq xojalıǵının
rawajlanıwına respublikamızdın aldınǵı texnologiyalı dúńya mamleketleri qatarınan múnásip
orın iyelewine úlken úles qosıwǵa erisiwi mumkin. Málim bolǵanınday, jamiyette jasaw, onı
basqarıw jaslarǵa hám olardın kásipti tuwrı tanlawına baylanıslı.
Tiykarında jaslar kámil insan bolıp jetilisiwi ushın aqılıy hám fizikalıq, mádeniy hám
ruwhiy jaqtan tolıq jetilisken bolıwı lazım. Keyingi jıllarda tálim sistemasına Prezidentimiz
Sh.M.Mirziyoev tárepinen kóp itibar qaratılıp atır. Bunıń mısalı retinde, Prezident
Sh.M.Mirziyoevtiń usı 2023 jılǵa atama beriw ushın xalıqtan 20mıńǵa jaqın usınıslar kelip
túsken. Bul barısta kóp pikirler bolǵan. Mámleket basshısı 2023 jılǵa atama berer eken,
Yusuf Xos Hojibtıń sózlerin keltirdi: «Aqıl bar jerde ullılıq bar, bilim bar jerde biyiklik
boladı». Prezident Sh.Mirziyoev 2022 jıl 20dekabr` kúni Tashkenttegi Kongress-xolda
parlamentke múrájáátnama jollar eken, óz shıǵıp sóylewinde 2023 jıldı «Insanǵa itibar hám
sıpatlı tálim jılı» dep atawdı usınıs etti. Bunday sharayatta insan hám onıń intellektual
jetiskenligine baylanıslı pánlerdin roli artıp barıwı hár bir insan shaxsında bar jasırın tarizdegi
imkaniyatlarınan paydalanıw, olardı júzege shıǵarıw jol – jobaların teoriyalıq jaqtan islep shıǵıw
zarurligi payda bolmaqta. Oqiw xizmetiniń aktivliligi, dóretiwshiligi, nostandartliǵi, nátiyjeliligi,
bilimlerdiń puxtaliǵi, logikaliǵi, izshilligi talabalardiń motiv hám motivatsiya menen
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
62
qurallanǵanliǵina baylanisli. Qızıǵıwshılıq hám motiv joqarı nerv sistemasınıń fiziologiyalıq
protsessleri menen baylanıslı. Neyrofiziologiya boyınsha qızıǵıwshılıq hám motiv úlken yarım
sharlarda kúshli qozdırıw arqalı tiykarında payda boladı. Sol birigiw negizinde waqtınsha
baylanıs júzege kelip, keyin bekkemlenedi. Qızıǵıwshılıq hám motivler jetiskenlikke erisiw
protsessiniń negizi esaplanadı, bulardıń tiykarında oqıwshılardıń bilimleri hám kónlikpeleri
payda boladı, rawajlanadı hám bekkemlenedi. Shaxstıń ulıwma rawajlanıw teoriyaları, insan ne
sebepten bir maqsetlerge, umtılıwlarǵa, qalewlerge erisiwde hareketler qılıp atırǵanıń juwap
beriwshi derek sıpatında qaraladı. Motivatsiya teoriyaları insan minez-qulqınıń ózgeriwshi
dinamikalıq qasiyetleri mazmunın ashıp beriwde kómek boladı.
Psixologiyalıq maǵlıwmatlar boyınsha, hár qanday xızmet belgili motivlar tásirinde
júzege keledi hám jeterli shárt- sharayatlar jaratılǵanda ámelge asadı. Sonıń ushın da tálim
protsesinde ózlestiriw, bilimlerdi iyelew hám úyreniwdi ámelge asırıwdı támiynlew ushın
oqıwshılarda oqıw motivleri bolıw shárt. Xızmet motivi insannıń qandayda real aktivlikke
qatnasın bildiredi hám jetiskenlikke erisiw zárúrligi menen baylanıslı. Usınday sharayatlarda
talabalarda jańa maǵlıwmatlardı qabıllaw mashqalası payda bolmaqta. Egerde oqıwshılarda,
óziniń intellektual dárejesi qoteriw hám belgili bilimlerdi iyelew ulıwma oqıwǵa degen motivleri
oqıwshı tárepinen sanalı túrde júzege kelgen bolıw kerek. Usıdan kelip shıǵıp aytıwımız
múmkin, oqıw protsesiniń joqarı dárejede bolıwına yamasa balanıń bilim alıwda jetiskenlikke
erisiw motivatsiyalıq faktorı tásir etedi. Tálim xızmeti (oqiw)-bul háreket túri, maqseti-adam
bilim, kónlikpe alıu bolıpta tabıladı. Oqıw arnawlı oqıw orınlarında shólkemlestirilgen bolıwı
múmkin. Ol shólkemlestirilmegende bolıp basqa háreket túrinde qosımsha nátiyje bolıwı
múmkin. Oqıw xızmeti ayırmashılıǵı-bul individtiń psixologiyalıq rauajlanıw ásbabı. Bilim alıw-
xızmet túri sıpatında, maqseti insannıń bilim, kónlikpe hám uqıplardı ózlestiriw bolıp tabıladı.
Oqıw shólkemlestirilgen bolıp hám arnawlı oqıw ornında ámelge asırıladı. Oqıw
shokemlestirilmegen bolıwı yamasa basqa xızmet túri qatarında qosımsha bolıúıda múmkin.
Eresek adamlarda oqıw óz bilimin asırıw sıpatında boladı. Oqıw xızmetiniń ózgesheligi,
ol individtıń psixologiyalıq rawajlanıwınıń quralı sıpatında qaraladı. S.L.Rubinshteyn oqıwdı
xızmettiń ayrıqsha túri sıpatında qarap: « …oqıw xızmettiń ayrıqsha túri sıpatında bólinip shıǵıp,
úyreniw, bilimlerge hám uqıplarǵa iye bolıw nátiyjesi bolıp qalmastan, onıń maqsetide».
İnsannıń shaxsiy spetsifikası adamzat tájriybesin individual ózlestiriwi menen
rawajlanadı. Adam shaxsınıń rawajlanıwı kitap, til, óndirislik qurallarda qaliplesken insaniy
qabilietler tájriybesin ólestiriwi menen juwmaqlanadı. Bul tájriybeler arnawlı úlkenler hám jası
kishiler arasında shólkemlestirilgen protsess - oqıtıw hám tárbiya beriw arqalı ámelge asırıladı.
A.N. Leońevtiń pikiri boyınsha, oqıtıw hám tárbiya beriw:
1. balalar jámiyetlik hám tariyxıy qabiletlerdi úyreniwi;
2. psixikalıq rawajlanıwınıń birden bir protsessi hám kerek forması. Xızmettiń maqsetli-
motivlik aspektin úyreniwde A.N. Leont`ev oqıwshı ushın oqıwdıń tiykarǵı mazmunın ashıp
berdi yaki úyrenilip atrıgan predmetke bolǵan qarım qatnasın. Adamnıń tárbiyası oqıw
motivlerin hám onıń mazmunın qaliplestiredi.
Tálimdegi jetiskenlik oqıw motivları hám qızıǵıwshılıqka baylanıslıǵın aytıp otırıp,
S.M.Marushevskaya, «talabalardıń tálimdegi jetiskenlik xızmetiniń dúzilisi hám bilimler
quramına óz-ara baylanısına qarap aldınnan aytıw múmkin» - degen pikirdi alǵa súredi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
63
Tálimdegi jetiskenlik jaqsı bahalarda ǵana emes, bálkim ózlestiriw usılında hám
sáwlelenedi. Joqarı dárejede ózlestiriwshi talabalardıń jetiskenligi biliw kónlikpeleri tájriybe
menen úzliksiz baylanıslı, yaǵnıy talabalardıń óz bilimlerin analiz etiw, tuwrı bahalawı, ámeliy
tárepten bilimlerdi qollay alıwı menen baylanıslı. Talabalardıń oqıw xızmetinde kásiplik
motivlar ayrıqsha orındı iyeleydi, ol joqarı hám orta arnawlı tálim sistemasında kásipke
tayarlawdıń tiykarı esaplanadı. Mısalı, bir kásipti iyelewdi qalew, kásiptiń mazmunı,
dóretiwshilik imkaniyatını bahalaw hám basqalar solar qatarına kiredi. Oqıw xızmeti jetiskenligi
óz-ózin tastıyıqlaw motivlardıń kúshine de baylanıslı. Óziniń qabilietini hám qızıǵıwshılıǵın
ańlaw óz náwbetinde oqıw xızmetinde emotsional zorıǵıwdıń aldın aladı.
Talabada jetiskenlikke umtılıw motivi qansha joqarı bolsa, ol ózindegi emotsional
zorıǵıwlardı joq qılıw ushın sonshelli dárejede aktivlik kórsetedi. Biliw motivleri
shaxstıń(sub`ekttiń) gnesologiyalıq maqset qoyıw sıyaqlı, yaǵnıy belgilengen maqsette qararǵa
keliwde, bilim hám kónlikpelerdi iyelewge baǵdarlanadı. Ádette bunday túrles motivler
teoriyalıq maǵlıwmatlardıń kórsetiliwinshe, sırtqı hám ishki motivler dep atalıp, belgili topardı
payda etedi. Solay etip, motivaciya –keń túsinik bolıp, baǵdarlanıwshılıqtı basqaratuǵın quramalı
processti óz ishine kamtıydı. Motivaciya blogın zárúrlikler, motivler hám maqset quraydı.
Motivler- xızmetti basqarıwshı psixikalıq qushler hám faktorlar. Motivlerdiń basqarıwshı
kúshi insannıń intellektual, erk hám fizikalıq kúshlerine aktiv tásirlerinde bilinedi.
Motiv túsinigine alımlar tárepinen tómendegishe anıqlamalar beriledi: A.Maslou
boyınsha, motiv bul mútájlikler, zárúrlikler jıyındısı. S.L.Rubinshteynniń pikirinshe, motiv bul
mútájliktiń moyınlanıwı hám qanaatlandırılıwı. S.L.Rubinshteyn: «Motivatsiya –bul psixika
arqalı ámelge asıwshı determinatsiya». A.N.Leont`ev-motivti insan xızmetine baǵdarlanǵan anıq
mútájlikler hám onı qozǵatıwshı jaǵday dep esaplaydı. Motiv- belgili mútájliklerdi
qanaatlandırıw menen baylanıslı xızmetke úndewshi kúsh.
Motiv hám motivatsiya mashqalasi jáhán psixologiyasinda túrli qiyli qarastan jandasiw
arqali izertlenip kelinmekte. Uzaq hám jaqin shet ellerde ózine tán psixologiyaliq mektepler
payda bolǵan bolip, olardiń negizinde ilimiy pozitsiyalar hám kontseptsiyalar mánisi tárepinen
pariqlaniwshi ideyalar hám baǵdarlar jámlesedi. Rus sovet psixologiyasi alimlari K.D.Ushinskiy,
I.M.Sechenov, I.P.Pavlov, V.M.Bexterev, A.F.Lazurskiy, S.L. Rubinshteyin, A.N.Leont`ev,
P.M. Yakobson, V.I. Selivanov, V.G. Aseev hám basqalar usi mashqala júzesinen izertlew
jumislarin alip barǵan. V.S.Merlin motivlar sistemasınıń ayrım táreplerin ashıp bergen. Ol
motivler sistemasınıń qaliplesiwin bılayınsha túsindiredi: «túrli motivler barabara óz-ara
baylanıslı hám bir-birine baǵıńqı bolıp baradı hám aqıbetinde motivlerdiń bir pútin sisteması
júzege keledi».V.S.Merlinniń pikirinshe, motivler sistemasınıń qaliplesiw protsesinde tek ǵana
motivler turaqlılıǵı emes, bálkim mtivlardı ańlap biliw sharti orınlanıwı kerek. Demek,
V.S.Merlin boyınsha motivlar sisteması óz-ara baylanıfslı hám bir-birine baǵıńıńqı shaxs
motivlarınıń bir pútin jıyındısınan ibarat. Bixeviorizmniń tiykarshisi i D.J.Uotson (1878-1938)
psixologiya pániniń bas waziypasi minezdi izertlewden ibarat dep túsinedi. Ol psixikaliq
qubilislardan waz keship, minezdi eki formaǵa, yaǵniy ishki hám sirtqiga ajiratadi, olar óz-ara
juwaplar stimuli menen tiǵiz baylanisli ekenligin aytip ótedi. Bixeviorizm ushin «minez»
tiykarǵi túsinikke aylanip, oniń psixikasi menen baylanisin shetlep ótilgen.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
64
Ol psixikaliq jaǵdaylardi tekseriwden bas tartip, minez – quliqti ishki hám sirtqi
formalarǵa ajiratadi hám olar stimul menen juwap sipatinda tuwridan tuwri óz ara baylanisqan.
Avtor ushin “minez – quliq” tiykarǵi túsinikke aylanadi, buniń nátiyjesinde oniń psixika
menen baylanisi ádettegidey nárse dep bahalanadi. Bixevioristerldiń pikirinshe, psixologiyaniń
predmeti psixika emes, bálkim reaktsiyalar jiynaǵi bolǵan minez – quliq bolip esaplanadi, minez
– quliq motivi sirtqi tásirge dene aǵzalariniń juwap reaktsiyasi sipatinda júzege keledi.
Dúńyaǵa belgili bolǵan “Stimul reaktsiya” formulasina tiykarlanǵan bixevioristlar
instinktiv minez – quliq motivin insanniń minez – qulqina mexanikaliq ráwishte kóshiriwdi
ańlatip keledi. Olardiń túsindiriwlerine qaraǵanda, insan minez – quliqi sanasizliqtan ibarat
bolip, sirtqi qozǵatiwshi “stimul” sebepli dene aǵzalariniń juwap reaktsiyasi sipatinda júzege
keledi. Házirgi zaman bixevioristleri stimuldi sirtqi qozǵatiwshi sipatinda qaraydi, dene
aǵzasiniń ishki quwatin aktivlestiredi dep túsinedi. Neobixevioristik kontseptsiyalarda jańa
túrtkilerdiń payda boliwi insanniń organikaliq mútájligin qanaatlandiriwdiń stimuli nátiyjesi
menen muwapiqlasiwi sipatinda túsindiriledi.
Paydalanılǵan ádebiyatlar:
1.
Ядгаров.Г.Т. Нотўлик оилаларнинг ижтимоий психологик хусусиятлари,
Психология. Фан.номз. дисс: 19.00.05-Т, 2004-145б
2.
Гаффаров.Я. Оилада хуқукий тарбия.-Т. «Ўзбекистон», 1991-40б 18. Гозиев Е.Г.
Психология высшей школы, Ташкент-2006
3.
Гозиев Е.Г. Психология 1-2 том. Ташкент-2004
4.
Бойярд Р.Г., Боярд Д. Ваш беспокойный подросток: Прак. Руководство для
отчаящихся родителей: пер.с анг. – М.1991 – 229 с.
5.
БурлачукЛ.Ф., Морөзов С.М. Словарь – справочник по психодиагностике – СПб.:
Питер Ком,1999 – 528 с. (серия «Мастера психологии»).
6.
Выготский Л.С. Педагогическая психология / Под.ред.В.В.Давидова. – М.:
Педагогика,1991.-480 с.
