ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
65
ÁDEBIYAT – KÁMILLIKKE BASLAWSHI JOL
Abdullaeva Ziyada
Qońırat rayonı politexnikumı Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı oqıtıwshısı.
https://doi.org/10.5281/zenodo.17522854
Annotasiya.
Bul maqalada, Ádebiyattin insan ómirindegi áhmiyeti oniň tutqan ornı
haqqinda sóz etiledi. Biz tuwilğanimizdan baslap ádebiyat penen ósemiz kamalğa jetemiz
sonlıqtanda ómirimizde ádebiyattın tutqan ornı bólek. Buğan mısal tuwilğanımızda anamız bizge
háyyiw aytıb uyqilatadi.
Gilt sózi:
Ádebiyat, Insan, Alım, Dana, Miyras.
LITERATURE IS THE PATH TO PERFECTION.
Abstract
This article talks about the importance of literature in human life. From the time
we are born, we are surrounded by literature, and the place of literature in our life is different.
Key word:
Literature, Man, Science, Wisdom, Heritage
ЛИТЕРАТУРА – ЭТО ПУТЬ К СОВЕРШЕНСТВУ.
Аннотация.
В этой статье говорится о важности литературы в жизни
человека. С самого рождения мы окружены литературой, и её место в нашей жизни
различно.
Ключовое слово:
Литература, Человек, Наука, Мудрость, Наследие.
Ádebiyat insan payda bolǵalı berli oǵan joldas bolıp kelmekte. Adamzat óziniń
quwanıshlı kúninde de ádebiyatqa múrájáát etedi, qayǵılı kúninde de ádebiyatqa dártin aytıp,
muńın shaǵadı.
Dúnya táshwishlerinen biyǵam náreste ana háyyiwi menen ósedi, dúnya tanıydı. Insandı
eń sońǵı jolǵa da muń-sher tolı joqlaw menen shıǵarıp saladı. Óytkeni, adam sózdiń qúdiretli
kúshine isengen. Insannıń kewil keshirmelerin sóz benen ónerleytuǵın ádebiyat adamzat penen
zamanlas bolıp, hárqashan xalıqqa óz sózin ayta alǵanda, tıńlata alǵanda. Buǵan áyyemgi ata-
babamızda estelik Orxon-Enesey qulpı taslarınan baslap, sol qobızdı túsinde kórgen Qorqıt ata,
ǵázzel múlkiniń sultanı bolǵan Nawayı, jelmaya minip eldi aralap qayǵı menen qosıq jazǵan
Asan qayǵı, qobızı menen qayǵılı nama shalıp xalqınıń dártine sherik bolǵan Jiyen jıraw, tar
zamandı keń kewline sıydırıp jasaǵan Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq shayırlar, zamanımızdıń qos
bayteregi bolǵan Ibrayım Yusupov, Tólepbergen Qayıpbergenovlardıń biybaha miyrasları gúwa
bolsa táájip emes.
“Ádebiyat atomnan kúshli, biraq onıń kúshin otın jarıwǵa sarplamaw kerek” degen edi
danıshpan jazıwshımız Abdulla Qahhar. Solay eken, ádebiyatta pútkil adamzattıń túǵdirin sheshe
alatuǵınday, kerek bolsa kóklerge kóteretuǵın yáki kókten alıp jarǵa taslaytuǵın kúsh bar.
Demek, ádebiyattan biz úyrenetuǵın sabaqlar bir ómirge jetiwi sózsiz. Alımlar ádebiyatqa
“janlı qubılıs” dep táriyp beredi. Insan ómirın jasın jasap, qaza boladı. Tariyxıy buyımlar waqıt
ótiwi menen tozadı, joq boladı. Ullı tariyxıy imaratlarǵa da waqıt óz húkimin ótkizip, jer betinen
alıp taslaydı.
Hátteki, pútin bir mámleket te zaman qıyan-keskileri menen tariyxtan óship ketiwi
múmkin. Biraq bir qubılısqa waqıttıń kúshi jetpeydi. Bul – ádebiyat. Ádebiyat zamanlar boylap
óziniń qımbat bahalı júgin áwladtan-áwladqa tasıp júrgen aqıl kemesine usaydı.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
66
Bul qúdiretli kúshtin insan tárbiyasındaǵı ornı haqqında bas qatırıw, bul joldaǵı
mashqalalardı óz waqtında sheship barıw álleqashan eń áhmiyetli máselelerdiń birine aylanıp
bolǵan.
Endi ádebiyattıń jaslar tárbiyasındaǵı roli haqqında sóz etiwden aldın búgingi jaslarımız,
olar erisip atırǵan tabıslarǵa toqtap ótpekshimen. Búgingi kúnde jaslar tárbiyası mámleket
siyasatınıń bas máselesine aylanǵan desek qátelespeymiz. Dúnyada biziń mámleketimiz kibi
jaslarǵa ayrıqsha itibar qaratıp, olardıń “kúshli, bilimli, dana hám álbette baxıtlı bolıp jasawı”
ushın jan kúydiretuǵın mámleket onsha kóp bolmasa kerek. Bizdegi bul úlken itibar sebepli
qábiletli jaslarımız xalqımız isenimine ılayıq juwap qaytarmaqta. Sport olimpiadalarındaǵı
qosqos medallar, pán olimpiadalarındaǵı tabıslar arqalı mámleketimiz jetekshi mámleketler
qatarına qosılıp, júzimiz hámiyshe jarqın bolıp kelmekte. Bul tabıslar ózimizdiki. Usınday
jaslardıń qatarın kóbeytiw, olardı ruwxıy jetik hám kámil insan etip tárbiyalaw búgingi ádil
siyasatımızdıń aktual máselesine aylanǵan desek qátelespeymiz. Jaslar tárbiyasında ádebiyattıń
ornı ayırıqsha. “Itibar bergensiz be joq pa bilmedim, siziń sadıq dostıńız bar. Qashan qáleseńiz ol
sizge sáwbetles boladı. Shadlıǵıńızǵa shadlıq qosadı, qıynalsańız birge qıynaladı. Bilmegenińizdi
úyretedi. Adassańız jol kórsetedi. Jaqınlarıńız taslap ketse de ol siz benen qaladı. Xızmetine
ılayıq dáme etpeydi. Jıllar dawamında umıtıp ketseńiz de sizden ókpelemeydi. Shaqırsańız jetip
kelip, sizge jáne xızmet ete beredi. Bul sadıq dostıń atı – kitap” (Ótkir Hoshimovtan). Demek,
biz eń sadıq dos-kitaptıń insan ómirindegi ornı haqqında sóz etemiz. Kitap – ádebiyattıń ekinshi
atı. Ullı hám danıshpan xalqımızdıń bay milliy ádebiy miyrası bar. Awızeki hám jazba dóretilgen
shıǵarmalarımızdıń bahası hesh nárse menen ólshenbeydi. Ásirlerden saza beriwshi
folklorımızdan baslap búgingi dáwirdiń hawazı bolǵan jazba ádebiyattaǵı kórkem dóretpeler
xalqımızdıń qanshelli ullı hám danıshpanlıǵınan derek beredi. Mine usınday ádebiyattıń
miyrasxorları bolǵan búgingi jaslardıń kitapqa bolǵan itibarı qansha? Ne ushın jaslar kitap
oqımay qoydı? Ne ushın jaslarımız kitaptı telefonǵa almastırdı, kompyuterge, internetke
almastırdı? Ne ushın qanday kitap oqıdıń yáki oqıp atırsań degen sorawǵa juwap taba almaydı?
Ne ushın jaslar kitaptay sadıq dostan júz burıp, jeńil hám ótkinshi informaciyalarǵa ósh bolıp
barmaqta? Ne ushın “Qaraqalpaq folklorı”nday 100 tomlıq miyrasqa iye xalıqtıń jasları kitaptıń
qádirin umıtıp qoydı? Ne ushın Berdaq, Ájiniyaz kibi klassiklerdiń búgingi áwladı ádebiyattıń
aldında tım-tırıs turıptı? Sorawlar sheksiz hám juwapsızday kórinedi... Danıshpan jazıwshı Ótkir
Hoshimovtıń jáne mınaday sózi bar: “Tariyx tákirarlanıp turadı, degen gáp bar. Adamzat
áyyemgi qáwimge qaytıwı múmkin. Bunıń dáslepki belgileri házirden-aq kórinip atır: kitap
oqıytuǵınlar azayıp baratır”. Bul erteńgi kúnimizdi, keleshekti qayǵırıp qaǵılǵan “qońıraw”
emespeken?... Tárbiya -ómirlik qubılıs. Ol insan ómiriniń aqırına shekem dawam etedi. Bul
psixologiyada bar gáp. Demek insanda tárbiyashı kóp. Shańaraq, ata-ana, ortalıq, ustazlar, doslar
hám taǵı basqa. Men sonıń qasına kitaptı da qosıp ótpekshimen. Kitap - eń sadıq hám ómirlik
tárbiyashı. “Kitap oqıwdan toqtaǵan adam pikirlewden de toqtaydı” deydi Deni Didro. Jaslardı
kitap oqıwǵa qalay qızıqtıramız, altın, gáwharlar jasırınǵan kewil ǵáziynesiniń sarayına qalay
alıp baramız? Jaslardı telefon, kompyuter atlı temir texnikadan qalay ajıratıp, qálbine nur
quyıwshı kitaptay ádiwli dos penen qalay júzlestiremiz? Jáne sorawlar sheksiz hám juwapsızday
kórinedi... Bul sorawlardıń juwabın kimnen soraymız?
Menińshe, bulardıń barlıǵınıń juwabı bar. Insan shańaraqta tuwıladı, kámal tabadı.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
67
Demek, eń dáslep ata-ana juwapker. Biz perzentimizdiń tamaǵın toydırıp, jaqsı kiyimler
áperip, sırtqı dúnyasın hámmeden artıq qılıp qoyıwımız múmkin, biraq onıń ishki dúnyası,
ruwxıy kámalatı haqqında qashan oylaymız, oylawǵa qashan waqıt tabamız. Perzentine jaqsı bir
telefondı áperip, qatarı menen teń qıldım dep quwanǵan ata-ana, telefonnıń ornınan kitap áperse
qatarı menen teńlesip emes, hátteki qatarınan ozıp ketetuǵınlıǵın qashan túsinip jeter eken?...
Kompyuter atlı “temir” aldında kóziniń nurın hám biybaha waqtın arzan bahalap otırǵan
perzentiniń erteńǵi kúni ruwxıy dúnyası, sana-seziminiń ázziligi sebep jalǵan hám jat ideyalar
jetegine erip, buzǵınshı ideyalardıń qurbanı bolıp ketiwine alıp keletuǵınlıǵın qashan oylap kórer
eken?... Perzentimizge hár sapar dápter, qálem, ruchka ápergen waqıtta, nege bir kitap, hesh
bolmaǵanda bir kitap qosıp satıp almaymız?... “Bul ustazdıń, muǵallimniń jumısı”,- deydi geybir
ata-ana. Ol sózsiz qátelesedi.
Sebebi, “Ata-ana perzentine úlgiden artıq jaqsı miyras qaldıra almaydı” deydi Hádisi
Sháripte. Demek, birinshi gezekte ata-ana tárbiyalı, úlgili, ruwxıy dúnyamız nár alatuǵın bulaq
bolǵan ádebiyatqa mehir qoyıwı kerek. Ata-ananıń ózi kitap oqıwı kerek. Baladaǵı kitapqa
bolǵan mehirdi eń dáslep ataana oyatıwı kerek. Men jaslarımızdıń ruwxıy tárbiyası, jetik
kámalatı ushın endigi juwapker milliy ádebiyatımızdıń wákilleri bolǵan jazıwshı hám shayırlar
dep esaplayman.
Álleqashan atı danıshpanǵa aylanǵan filosof jazıwshı Tólepbergen Qayıpbergenov
ádebiyat wákillerin “nur taratıwshılar” dep ataydı. Bul qanday nur? Bul-xalıqtı aydın keleshekke
baslaytuǵın nur. Bul - oqıwshı menen jazıwshı jolın jaqtırtıp olardı ushırastıratuǵın nur. Bul -
insan qálbine jol tabatuǵın nur. Bul - adasqanǵa jol tawıp beriwshi nur. Insandı iygilikli islerge
baslaytuǵın jaqsılıq nurı. Insan hámiyshe nurǵa umtılıp jasaydı. Quyash óz nurı menen tábiyattı
oyatadı, jer astındaǵı tuqımǵa jan beredi, tuqım jer betin jarıp shıǵıp kókke umtıladı. Jazıwshı-
shayır insan qálbine jaqsılıq tuqımın egip, onıń kókke boy sozıp, ruwxıy jetiklikke umtılıwına
tiykar jaratadı. XXI ásir baslanǵanda “Texnika hám texnologiya” ásiri dep jar salǵan edik. Mine,
sherek ásir ótip texnika jańarıp barmaqta, insan qálbi hámiyshe ruwxıy kámillikke mútáj ekenligi
kózge taslanbaqta. Sonlıqtan da men endi bul ásirdi “Ideyalar hám ideologiyalar ásiri” degim
keledi. Mazmunına kóre buzıwshı hám jaratıwshı bolǵan bul ideya hám ideologiyalar búgingi
kúnde bir mámleketti keleshekke qaray alǵa baslasa, bir mámleketti wayran etip, jer betinen alıp
taslamaqta. Men búgingi kún jazıwshı-shayırlarınan jaslarımızdı kórkem ádebiyatqa – kitapqa
qaytaratuǵın kúsh sorar edim. Olardı kompyuterlerge úńilip emes, kitap oqıp, onıń qaharmanları
menen qosılıp quwanıp, yáki qosılıp qayǵırıp, olardan ózlerine alǵan juwmaqları haqqında bas
qatırıp otırsa eken deymen... Olar temir texnika aldında álleqanday ótkinshi oyın hám filmlerge
berilip waqıt ótkergennen, kitap penen sırlasıp, dártlesip otırsa eken deymen... Solay eken,
atomday qúdiretli kúshke iye bolǵan ádebiyattıń aldında kámil insan tárbiyasınday ádiwli
wazıypa tur. Buzıwshı ideyalardan saqlanıp, xalqına, Watanına, ata-anasına sadıq perzentlerdi
tárbiyalawda ádebiyattıń hám onıń dóretiwshileri bolǵan jazıwshı-shayırlardıń ornı ayrıqsha.
Demek, bizge milliy tariyxımız haqıyqatlıǵın, búgingi kúnimizdiń jetiskenlikleri hám
mashqalaların sóz etetuǵın zamanımız qaharmanların tariyx betine jazatuǵın, jaslarımızdıń
arzıw-ármanların, umtılısların súwretleytuǵın tariyxımızdıń ruwxıy tamırınan nár alǵan
dóretpeler kerek.
Berdaq, Ájiniyaz babalarımız ruwxı aldında hújdanı pák jazıwshı-shayırlar kerek.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
68
Danıshpan filosof jazıwshı Tólepbergen Qayıpbergenovta jáne bir sóz bar: “Ádebiyattan
ózińe jol izlew kóp adamnıń qolınan keledi. Al tánha ózińnen ádebiyat izlew hámmeniń qolınan
kelmeydi”. Men bul ullı danıshpanlar miyman bolıp ketken ádebiyat atlı otawda óz ornın tapqan
búgingi kúnimizdiń záberdes shayır hám jazıwshıları álleqashan ózinen ádebiyat izlep tawıp,
insan qálbine jaqsılıq quyatuǵın “nur”ǵa aylanǵanına isengim keledi. Sebebi ullı jazıwshı
Abdulhamid Sholpan aytqanınday, “Ádebiyat jasasa – millet jasaydı”.
