310
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
INGLIZ PUBLITSISTIK MATNLARDA ZEUGMANING SEMANTIK
XUSUSIYATLARI
Ramazonov Shohruh Nusratillo o‘g‘li
Termiz Davlat Universiteti, Xorijiy Filologiya fakulteti,
ingliz tili va adabiyoti kafedrasi o‘qituvchisi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.17582485
Annotatsiya.
Ushbu maqolada ingliz publitsistik matnlarda uchraydigan zeugma
hodisasining semantik mohiyati, uning ifoda uslubi, ma’no kengayishi hamda kontekstual
funksiyalari chuqur tahlil qilinadi. Zeugma, publitsistik matnlarda ifoda ixchamligini,
ta’sirchanlikni va nutqning badiiy-estetik qiymatini oshiruvchi vosita sifatida ko‘rib chiqiladi.
Tadqiqot davomida zeugmaning sintaktik shakllari, semantik turlari, leksik bog‘lanish
imkoniyatlari hamda uning o‘quvchi idrokiga ta’sir etuvchi psixolingvistik jihatlari yoritiladi.
Kalit so‘zlar:
zeugma, semantik tahlil, ingliz tili, publitsistik matn, uslub, ma’no,
kontekst, obrazlilik, ifoda vositasi.
SEMANTIC FEATURES OF ZEUGMA IN ENGLISH PUBLICISTIC TEXTS
Annotation.
This article deeply analyzes the semantic essence of the phenomenon of
zeugma, its style of expression, expansion of meaning and contextual functions in English
publicistic texts. Zeugma is considered as a means of increasing the conciseness of expression,
expressiveness and artistic and aesthetic value of speech in publicistic texts. The study covers the
syntactic forms, semantic types, lexical connection possibilities of zeugma and its
psycholinguistic aspects affecting the reader's perception.
Keywords:
zeugma, semantic analysis, English language, publicistic text, style, meaning,
context, imagery, means of expression.
СЕМАНТИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ЗЕВГМЫ В АНГЛИЙСКИХ
ПУБЛИЦИСТИЧЕСКИХ ТЕКСТАХ
Аннотация.
В статье глубоко анализируется семантическая сущность феномена
зевгмы, стиль её выражения, расширение значения и контекстуальные функции в
английских публицистических текстах. Зевгма рассматривается как средство
повышения лаконичности, выразительности и художественно-эстетической ценности
речи в публицистических текстах. В исследовании рассматриваются синтаксические
формы, семантические типы, лексические связи зевгмы и её психолингвистические
аспекты, влияющие на восприятие читателя.
Ключевые
слова:
зевгма,
семантический
анализ,
английский
язык,
публицистический текст, стиль, значение, контекст, образность, средства выражения.
Kirish:
Til inson tafakkurining ifodasi sifatida, jamiyatda ma’lumot uzatish, fikr bildirish
va ijtimoiy munosabatlarni shakllantirish vositasi hisoblanadi. Tilshunoslikda semantika so‘zi
ma’noning o‘rganilishi bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, aynan shu yo‘nalish doirasida zeugma
hodisasi ham tahlil etiladi. Zeugma — bu bir grammatik birlikning ikki yoki undan ortiq so‘z
bilan bog‘lanib, har biriga turli semantik mazmun berish orqali nutqda yangi assotsiativ
qatlamlar yaratish hodisasidir. U ingliz tilida, xususan publitsistik uslubda, qisqa, ammo chuqur
mazmunga ega ifodalar yaratishda keng qo‘llanadi.
Publitsistik uslub jamiyatdagi voqelikni yoritish, ommani ma’lum ijtimoiy-siyosiy
masalalar haqida o‘ylashga undash, fikrni sodda va ta’sirchan tarzda yetkazishga qaratilgan. Shu
sababli, bu uslubda ishlatiladigan til vositalari, xususan, zeugma, nutqni qisqa, obrazli va esda
311
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
qolarli qilishda alohida ahamiyat kasb etadi. Zamonaviy ingliz publitsistik matnlarini tahlil
qilganda, ularning mazmuniy qatlamida semantik iqtisod, badiiylik va mantiqiy aniqlik
uyg‘unlashganini ko‘rish mumkin. Zeugma esa bu uyg‘unlikni kuchaytiruvchi stilistik mexanizm
sifatida namoyon bo‘ladi.
Tilshunoslar tomonidan zeugma turli yondashuvlar asosida o‘rganilgan. Ba’zilar uni
sintaktik hodisa sifatida izohlasa, boshqalar semantik mexanizm deb qaraydi. Ammo har ikki
holatda ham zeugma nutqning ma’no darajasiga bevosita ta’sir etuvchi birlik hisoblanadi. U, bir
tomondan, fikrning ixcham ifodasini ta’minlasa, boshqa tomondan, o‘quvchini o‘ylashga, matnni
chuqurroq anglashga majbur qiladi. Publitsistik matnlar uchun aynan shu xususiyat muhimdir.
Chunki bunday matnlar o‘quvchida hissiy va aqliy ta’sir uyg‘otishga, uni ijtimoiy fikrga
chorlaydigan kuchli vosita bo‘lishi kerak.
Masalan, ingliz matbuotida keng uchraydigan “She opened her heart and her wallet to the
poor” iborasida “open” fe’li ikkita semantik maydonni birlashtirgan: birinchisi — hissiy,
ikkinchisi — real harakat. Bu kabi uyg‘unlik o‘quvchining diqqatini tortadi, matnga emotsional
ohang beradi va fikrni qisqa, ammo ta’sirchan shaklda ifodalaydi. Shunday qilib, zeugma ingliz
publitsistik nutqida nafaqat til iqtisodini, balki muloqotning emotsional kuchini ham ta’minlaydi.
Zevgmaning tarixiy ildizlari qadimiy ritorika san’atiga borib taqaladi. Yunon va Rim
adabiy maktablarida bu hodisa “figura verborum” sifatida ko‘plab adabiy asarlarda uchragan.
Keyinchalik ingliz klassik adabiyotida, xususan, Shekspir, Dryden va Swift asarlarida u
stilistik vosita sifatida keng qo‘llangan. Publitsistik matnlarda esa bu hodisa XIX asrdan boshlab
faol ishlatilgan, chunki matbuot tili auditoriya bilan tez, qisqa, ammo samarali muloqot
o‘rnatishni talab qiladi.
Bugungi ingliz publitsistik matnlari dinamik til o‘zgarishlari va kommunikativ
yangilanishlar jarayonida rivojlanmoqda. Shu sababli, zeugmaning tahlili hozirgi zamon
lingvistikasida nafaqat uslubshunoslik, balki sotsiopragmatika, diskurs tahlili va semantik
psixologiya nuqtayi nazaridan ham dolzarb ahamiyat kasb etadi.
Ushbu maqolaning maqsadi — ingliz publitsistik matnlarda zeugmaning semantik
xususiyatlarini tahlil qilish, uning ma’no tizimidagi funksional imkoniyatlarini aniqlash hamda
o‘quvchi idrokiga ta’sir etuvchi pragmatik xususiyatlarini yoritishdan iborat.
Asosiy qism:
Zeugma nutqdagi ikki yoki undan ortiq so‘z birikmalarining bitta
grammatik birlik orqali ifodalanishidir. Bu uslubiy hodisa mantiqiy va emotsional ma’nolarni
birlashtirish orqali o‘ziga xos ifoda uslubini yaratadi. Ingliz publitsistik matnlarida zeugma
orqali matn ixcham, lekin chuqur mazmunli ko‘rinish oladi. Bu hodisa orqali yozuvchi yoki
jurnalist o‘quvchini fikrlashga, kontekstni o‘zicha talqin etishga undaydi.
Semantik jihatdan zeugma ikki asosiy xususiyatga ega: birinchisi — sintaktik
bog‘lanishlar barqarorligi, ikkinchisi — ma’no tafovuti orqali yangi ifoda yaratish. Masalan, “He
lost his coat and his temper” iborasida “lost” so‘zi ikki ma’noda qo‘llanadi: biri — real
predmetni yo‘qotish, ikkinchisi — hissiy nazoratni yo‘qotish. Shu orqali o‘quvchida ikki xil
ma’no birlashadi va matn yanada jozibador bo‘ladi.
Publitsistik matnlarda zeugmaning qo‘llanishi nafaqat ifoda chiroyini oshiradi, balki
tilning iqtisodiyligi va o‘quvchi bilan interaktiv muloqotni ham ta’minlaydi. Bu hodisa asosan
sarlavhalar, muqaddimalar va tanqidiy maqolalarda uchraydi. Sarlavhalarda zeugma o‘quvchini
darhol jalb qilish, matnni esda qolarli qilish vazifasini bajaradi. Masalan, “Government cuts
taxes and corners” kabi iboralar o‘zida kinoya, tanqid va semantik o‘yinlarni mujassam etadi.
312
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Zeugma semantik jihatdan polisemiyaga yaqin bo‘lsa-da, u farqli mexanizm asosida
ishlaydi. Polisemiya bir so‘zning ko‘p ma’noliligini ifodalasa, zeugma bu ko‘p ma’nolarni bitta
kontekstda faol ishlatadi. Natijada, yangi semantik uyg‘unlik paydo bo‘ladi. Bu uyg‘unlik
publitsistik matnda ko‘proq hissiy ohang, ijtimoiy tanqid yoki ironiyani kuchaytirish uchun
ishlatiladi.
Ingliz publitsistik matnlarda zeugma ijtimoiy-siyosiy masalalarda ham keng qo‘llanadi.
Masalan, iqtisodiy inqiroz, siyosiy o‘zgarishlar yoki ekologik muammolar haqida
yozilgan maqolalarda jurnalistlar fikrni qisqa, ammo ta’sirli qilish uchun zeugmadan
foydalanadilar. Bu holatda zeugma axborotni yetkazish bilan birga, muallifning pozitsiyasini
ham sezdiradi.
Shuningdek, zeugma o‘quvchi tafakkurida metaforik bog‘lanishlar yaratadi. U ma’noni
kengaytiradi, konnotativ qatlam hosil qiladi va matnga badiiylik kiritadi. Bu jarayonda
semantikaning asosiy vazifasi — matndagi yashirin mazmunni yuzaga chiqarishdir. Zeugma
o‘quvchidan faol ishtirok, mantiqiy tahlil va emotsional javob talab qiladi.
Til madaniyati nuqtayi nazaridan qaraganda, zeugma tilning ijodiy salohiyatini
ko‘rsatadi. U muloqotda nafaqat ma’lumot, balki estetik zavq beruvchi vositadir. Shu boisdan,
ingliz publitsistik matnlarda zeugma o‘zining o‘zgarmas uslubiy ahamiyatini saqlab qolmoqda.
Xulosa:
Ingliz publitsistik matnlarda zeugmaning semantik xususiyatlarini o‘rganish
shuni ko‘rsatadiki, bu hodisa nafaqat stilistik bezak, balki til tizimining mantiqiy, hissiy va
kommunikativ qatlamlarini birlashtiruvchi murakkab semantik mexanizm sifatida namoyon
bo‘ladi. Zeugma tildagi so‘zlar o‘rtasidagi o‘zaro semantik munosabatlarni yangicha yo‘sinda
shakllantiradi, matnni ixcham, ammo chuqur mazmunga ega qiladi, o‘quvchining tafakkurini
faollashtiradi va nutqqa badiiy estetik qiymat beradi.
Tadqiqot davomida aniqlanishicha, ingliz publitsistik uslubi o‘zining ma’no aniqligi,
mantiqiy strukturaliligi va ifoda ixchamligi bilan boshqa uslublardan ajralib turadi. Aynan shu
jihatlar zeugmaning qo‘llanishi uchun qulay muhit yaratadi. Publitsistik janrda matn qisqa, lekin
ta’sirli bo‘lishi talab etiladi. Zeugma ana shu talabga javoban, bir so‘zning bir nechta semantik
yo‘nalishda ishlatilishini ta’minlaydi va shu orqali ifoda iqtisodini yaratadi. Bu iqtisod tildagi
tejamkorlik tamoyiliga mos keladi, lekin mazmunni kamaytirmaydi, aksincha, ma’no qatlamini
kengaytiradi.
Semantik tahlil jarayonida aniqlanganidek, zeugma ingliz publitsistik matnlarda
ko‘pincha ironik, kinoyali, metaforik va dramatik effektlar yaratish uchun qo‘llanadi. Bu holat
jurnalistning maqsadiga mos ravishda o‘quvchi tafakkuriga bevosita yoki bilvosita ta’sir etadi.
Masalan, ijtimoiy tanqid yoki siyosiy tahlil matnlarida zeugma fikrni keskin, ammo
yumor orqali yetkazishga imkon beradi. Shu bilan birga, u o‘quvchida ijobiy hissiy rezonans
hosil qiladi.
Bunday uslub nutqning estetik sifatini oshiradi, tilga badiiy noziklik beradi va matnni
jonlantiradi.
Zevgmaning semantik xususiyatlari, avvalo, uning ikki yoki undan ortiq semantik
maydonni birlashtirish qobiliyatida namoyon bo‘ladi. Bu jarayonda tilning ko‘p qatlamliligi,
ya’ni mantiqiy, leksik va emotsional ma’no darajalari uyg‘unlashadi. Publitsistik matn shuning
uchun ham o‘zining badiiy jihatdan boy, ammo grammatik jihatdan soddaligi bilan ajralib turadi.
Zeugma orqali muallif so‘zlarni haddan tashqari ko‘paytirmasdan, qisqa jumlalar
vositasida kuchli semantik urg‘u beradi.
313
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Tadqiqot davomida olingan natijalar shuni ko‘rsatadiki, zeugmaning semantik
xususiyatlarini tahlil qilish publitsistik tilning kognitiv, pragmatik va estetik xususiyatlarini
yanada chuqurroq anglash imkonini beradi. Chunki bu hodisa orqali tilshunoslik faqat
grammatik strukturalarni emas, balki inson tafakkurining nutqdagi in’ikosi, ma’no hosil bo‘lish
mexanizmlarini ham o‘rganadi. Shunday qilib, zeugma lingvistik tahlilda inson tafakkurining
ijodiy tabiatini aks ettiruvchi ko‘rsatkich sifatida namoyon bo‘ladi.
Publitsistik matnlarda zeugmaning qo‘llanishi jamiyat tafakkuridagi dinamik
o‘zgarishlar, ijtimoiy fikr shakllanishi va axborot oqimining tezligi bilan ham bevosita bog‘liq.
Hozirgi axborot asrida qisqa, lekin ta’sirli fikr ayta olish ko‘nikmasi jurnalistikaning
asosiy talabi hisoblanadi.
Zeugma bu talabga to‘la mos keladi: u tildagi soddalik va chuqurlikni uyg‘unlashtirib,
o‘quvchiga tez, ammo mazmunli tarzda ma’lumot yetkazadi. Shu jihatdan, zeugma publitsistik
nutqning zamonaviy kommunikativ modeli sifatida e’tirof etilishi mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Leech, G. (2008).
Language in Literature: Style and Foregrounding.
Oxford University
Press.
2.
Crystal, D. (2010).
A Dictionary of Linguistics and Phonetics.
Blackwell Publishing.
3.
Halliday, M. A. K. (2014).
An Introduction to Functional Grammar.
Routledge.
4.
Galperin, I. R. (1981).
Stylistics.
Moscow: Higher School Publishing.
5.
Quirk, R. & Greenbaum, S. (1985).
A Comprehensive Grammar of the English
Language.
Longman.
6.
Levinson, S. C. (1983).
Pragmatics.
Cambridge University Press.
7.
Naciscione, A. (2010).
Stylistic Use of Phraseological Units in Discourse.
Amsterdam:
Benjamins.
