1479
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 2
AUTIK SPEKTORI BUZILISHI BO’LGAN BOLALAR BILAN OLIB BORILADIGAN
SENSOR INTEGRATSIYA BOSQICHLARI
U.Utbasarova
Alfraganus universiteti Pedagogika va psixologiyakafedrasi o’qituvchisi
S.M.Eshmetova
O’zbekiston Respublikasi Toshkent sh.
Alfraganus universityning 2-kurs Logo-23/4 talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14942959
Annotatsiya. Ushbu ilmiy maqola autik spektori buzilishi (ASB) bo’lgan bolalar bilan
olib boriladigan sensor integratsiya boshqichlarini organishdan iborat. ASB bo‘lgan bolaning
markaziy asab tizimida sezgi ma’lumotlarini qayta ishlash jarayonlarining o‘ziga xos
xususiyatlari va bu jarayonlarning uning rivojlanishi, xulq-atvori, o‘rganishiga ta’siri haqidagi
zamonaviy ma’lumotlarga asoslanib ishlab chiqilgan.
Kalit so’zlar: autik spektori buzilishi, sensor intrgratsiya, xulq-atvor, disfunksiya.
SENSORY INTEGRATION STAGES FOR CHILDREN WITH AUTISM SPECTRUM
DISORDER
Abstract. This scientific article focuses on studying sensory integration approaches for
children with autism spectrum disorder (ASD). It is developed based on modern data about the
specific characteristics of sensory information processing in the central nervous system of a
child with ASD and the impact of these processes on their development, behavior, and learning.
Keywords: autism spectrum disorder, sensory integration, behavior, dysfunction.
СТАДИИ СЕНСОРНОЙ ИНТЕГРАЦИИ У ДЕТЕЙ С РАССТРОЙСТВАМИ
АУТИСТИЧЕСКОГО СПЕКТРА
Аннотация. Данная научная статья посвящена изучению методов сенсорной
интеграции при работе с детьми с расстройствами аутистического спектра (РАС) .
Работа основана на современных данных об особенностях процессов обработки
сенсорной информации в центральной нервной системы ребенка с РАС и влиянии этих
процессов на его развитие, поведение и обучение.
Ключевые слова: расстройствами аутистического спектра, сенсорная
интеграция, поведение, дисфункция.
KIRISH
Autizm spektri buzilishlari (ASB) - bu psixologik xususiyatlar spektri bo‘lib, u
g‘ayritabiiy xulq-atvor va qiyinchiliklarning keng doirasini tavsiflaydi. Bu qiyinchiliklar jtimoiy
munosabatlar va muloqotda, shuningdek, qat’iy cheklangan qiziqishlar va tez-tez takrorlanadigan
1480
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 2
xatti-harakatlarda namoyon bo‘ladi. Sezgi integratsiyasi – bu miyada beixtiyor sodir bo‘ladigan
jarayon bo‘lib, u sezgi a’zolari orqali olingan ma’lumotlarni tartibga soladi va sezgilarni
uyg‘unlashtiradi. ASB bilan og‘rigan bolalar rivojlanishining asosiy xususiyatlaridan biri sezgi
integratsiyasining buzilishidir. Bunda sezgi va idrok etish jarayoni saqlanib qoladi, ammo qabul
qilingan signalning talqini buzilgan yoki butunlay yo‘q bo‘ladi. Bola noqulaylikni his qiladi,
ammo bu holatning sababini tushunmaydi. Shu sababli, bolaning reaksiyasi noqulaylikka
qaratilgan bo‘ladi: u baqirishi, yig‘lashi, tajovuzkorlik yoki o‘ziga nisbatan tajovuzkorlik
ko‘rsatishi mumkin. Talqin bo‘lmaganda, bola signalning zarur xavfini anglamasligi mumkin, bu
esa hatto uning jismoniy mavjudligiga xavf tug‘dirishi mumkin. Ko‘rish, eshitish, ta’m bilish va
hid sezish kabi asosiy sezgi tizimlari hammaga yaxshi tanish. Bu "tashqi" sezgilar tashqi muhit
ta’sirlariga javob beradi. Biroq, tanamizda "ichki" sezgilar ham mavjud: interotseptiv, taktil,
propriotseptiv va vestibulyar. Tanaga yo‘naltirilgan bu sezgi tizimlari ongli fikrlardan tashqarida
ishlaydi va biz ularning faoliyatini boshqara olmaymiz. Bola aqliy rivojlanishining asosini
sensomotor faoliyat tashkil etadi. Miya tuzilmalari faqat sezgi qo‘zg‘atuvchilari mavjud bo‘lgan
sharoitdagina to‘g‘ri rivojlanadi. Miya sezgi ma’lumotlarini atrof-muhit talablariga va inson
ehtiyojlariga moslashtirishning ajoyib qobiliyatiga ega. Autizm spektri buzilishi (ASB) bo‘lgan
bolalarda axborotni qabul qiluvchi tizimning normal ishlashi buziladi. Bola ma’lum sezgi
ma’lumotlariga to‘g‘ri javob berishga qodir bo‘lmay qoladi. Ma’lumotlar haddan tashqari ko‘p
bo‘lganda, miya ortiqcha yuklanib, bolani yangi taassurotlardan qochishga majbur etadi.
Ma’lumot juda kam bo‘lganda esa, miya qo‘shimcha sezgi qo‘zg‘atuvchilarini izlay boshlaydi.
Bunday bolaning ta’lim olishi va xulq-atvoridagi muammolarning aksariyati sezgi
ma’lumotlarini idrok etish yoki qayta ishlashning buzilishi natijasida yuzaga keladi. Bolalar
mavjud psixo-fizik buzilishlar va ular bilan bog‘liq cheklovlar tufayli noto‘g‘ri sezgi tajribasiga
ega bo‘ladilar. Eng ko‘p uchraydigan muammolardan biri atrof-muhitning aniq manzarasini
hosil qilish uchun turli sezgi a’zolaridan olingan ma’lumotlarni birlashtirish qobiliyatining
yo‘qligidir.
Sensor integratsiya jarayonlarini rivojlantirish bo‘yicha tuzatish ishlarining maqsadi
markaziy asab tizimining sezgi qo‘zg‘atuvchilarini qayta ishlash qobiliyatini kuchaytirish,
muvozanatlashtirish va takomillashtirishdan iborat. Sensor integratsiya orqali tuzatish autizm
spektri buzilishi (ASB) bo‘lgan bolaga turli xil sezgi qo‘zg‘atuvchilari yordamida yumshoq ta’sir
ko‘rsatishni o‘z ichiga oladi. Sensor integratsiyaning asosiy maqsadi markaziy asab tizimining
sezgi qo‘zg‘atuvchilarini qayta ishlash qobiliyatini kuchaytirish, muvozanatlashtirish va
rivojlantirishdir. ASB bo‘lgan bolalar bilan ishlash juda uzoq davom etadigan va sinchkovlik
talab qiladigan jarayondir. Tuzatish aralashuvini boshlashdan oldin, yuqori yoki past
sezuvchanlikni aniqlash maqsadida har tomonlama tashxis o‘tkazish zarur. Ishni yangi
1481
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 2
qo‘zg‘atuvchilarni qabul qilishga yetarli darajada rivojlangan sezgi kanallaridan boshlash lozim.
Ishning asosiy bosqichlari
Sensor integratsiya mashg‘ulotlari autistik spektr buzilishi bo‘lgan bolalar bilan olib
boriladigan korreksion ishlarga sensor tizim buzilishi darajasi va individual xususiyatlarni
hisobga olgan holda mutaxassislar tomonidan kiritilishi lozim. Mashg‘ulotlar bosqichma-bosqich
va muntazam ravishda o‘tkazilishi kerak, bu holda o‘tkaziladigan tuzatishning ta’siri
ortadi.Ushbu metodika mashg‘ulotlarni kuniga 2-3 marta o‘tkazishni nazarda tutadi, ularni
tuzatish kamida 3-4 oyda bir marta amalga oshiriladi. Mashqlar bosqichma-bosqich
murakkablashtiriladi, ularda yangi turdagi qo‘zg‘atuvchilar paydo bo‘ladi va ishda ma’lum
o‘zgarishlar paydo bo‘lganda. Masalan, oddiy ko‘rsatmalarni bajarish qobiliyati paydo bo‘lganda
va biror narsaga vizual e’tiborni jalb qilish va ushlab turish imkoniyati paydo bo‘lganda, asta-
sekin kognitiv treningning turli elementlari kiritiladi, ular yirik motorika, vizual-motor
muvofiqlashtirish va taqlid qilish mashqlarini o‘z ichiga oladi
Birinchi bosqich. Dastlabki aloqa o‘rnatish
Bola bilan rasmiy muloqot o‘rnatilgandan so‘ng, pedagog va bola o‘rtasidagi o‘zaro
munosabatlarni shakllantirishga 2-3-chi mashg‘ulotdayoq kirishish mumkin. Rasmiy aloqa
o‘rnatilganligi bolaning vaziyatni "xavfsiz" deb his qilganini va pedagog bilan bir xonada
bo‘lishga tayyor ekanligini anglatadi. Shu vaqt mobaynida bolaning e’tiborini jalb qila oladigan
vositalar aniqlanadi. Ulardan keyinchalik mashg‘ulotlarda rag‘batlantirish maqsadida
foydalanish uchun eng maqbullari tanlab olinadi.
Ikkinchi bosqich. Sezgi integratsiyasi buzilishlarini aniqlash
Pedagoglar bolani kuzatish jarayonida uning nimaga eng ko‘p ehtiyoj sezayotganini
aniqlab oladilar. Bu muammoni aniqlash va uning mohiyatini tushunish juda katta qadam
hisoblanadi. Sezgi integratsiyasi buzilishlarini aniqlashda quyidagilarni yodda tutish lozim:
1. Sezgi disfunksiyasi bo‘lgan bolada sanab o‘tilgan barcha alomatlar bo‘lishi shart emas.
Misol uchun, vestibulyar disfunksiyasi bo‘lgan bolaning muvozanati buzilgan bo‘lishi mumkin,
lekin shu bilan eshtish idroki yahshi shakllangan bo’lishi mumkun.
2. Ba’zida bola bir kuni disfunksiya alomatlarini namoyon qilsa, ertasi kuni hamma narsa
nisbatan me’yorida bo‘lishi mumkin. Beqarorlik barcha nevrologik kasalliklarning belgisi
hisoblanadi.
3. Bolada ma’lum disfunksiya alomatlari ko‘rinishi mumkin, lekin aslida bu disfunksiya
mavjud bo‘lmasligi mumkin. Masalan, bola tegishdan o‘zini olib qochadi, taktil ta’sirotga o‘ta
sezgir bo‘lib ko‘rinadi, yoki buni hissiy sabablarga ko‘ra qiladi.
4. Bola ayrim tashqi ta’sirlarga haddan tashqari sezgir bo‘lishi, boshqalariga esa
umuman sezmasligi mumkin. Masalan, u engil teginishga juda ta’sirchan bo‘lib, kimdir qo‘liga
1482
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 2
tegsa, seskanib ketishi, ammo chuqur og‘riqni mutlaqo xotirjam qabul qilishi mumkin.
5. Turli xil tashqi ta’sirlar miyaning normal faoliyatiga xalaqit berib, sezgi a’zolarining
haddan tashqari zo‘riqishi yoki, aksincha, etarli ta’sirlanmasligiga olib kelishi mumkin.
Uchinchi bosqich. Individual ta’lim yo‘nalishini ishlab chiqish.
Tekshiruv o‘tkazilgandan so‘ng natijalar tahlil qilinadi, pedagoglar bolaning individual
ta’lim yo‘nalishini ishlab chiqadilar. Bu yo‘nalishga albatta bola bilan sensor buzilishlarni
tuzatish ishlari kiritiladi. Bola bilan olib boriladigan rivojlantiruvchi va tuzatish-tarbiyaviy
ishlarning mazmuni, buzilgan sensor tizimlarning o‘ziga xos xususiyatlarini tuzatishga alohida
e’tibor qaratgan holda tuziladi.
To‘rtinchi bosqich. Mashg‘ulotlarda va individual dasturlar bo‘yicha korreksion
ishlarni tashkil etish. Mashg‘ulot va ish joyini tashkil qilish.
Bola bilan o‘tkaziladigan korreksion mashg‘ulotlarning maqsadi kuzatish orqali
aniqlangan sensor integratsiya buzilishlarini kompensatsiya qilishdir. Sensor integratsiya
mashg‘ulotlari asosan sezgilarni rag‘batlantirishga qaratilgan harakat faoliyati ko‘rinishida
o‘tkaziladi. Ular bolaning rivojlanish darajasiga moslashtirilgan bo‘lib, o‘yin shaklida amalga
oshiriladi. Bola sensor qo‘zg‘atuvchiga tegishli samarali reaksiyalarni yuzaga keltiruvchi va
qo‘zg‘atuvchi harakatlarni bajarishga undanadi. Korreksiya jarayonida bolalar tomonidan erkin
bajariladigan va avtomatik sensor reaksiyalarni yuzaga chiqaradigan o‘yinlar va faoliyatlarga
ustunlik beriladi. Korreksiya jarayonining muhim jihati bolani rag‘batlantirish va rivojlantiruvchi
sensor muhitni yaratishdir.
Ba’zi mashg‘ulotlar stol atrofida ishlashni tashkil etishni talab qiladi. Bolada stol
atrofidagi mashg‘ulotlarga nisbatan kuchli salbiy munosabat kuzatilganda, bu mashg‘ulot uchun
tayyorlangan materialni (mozaika, munchoq, pazl, rasm va boshqalarni) u o‘zini eng qulay his
qiladigan joyga, masalan, polga yoyib qo‘yish maqsadga muvofiqdir. Bola e’tiborini tortgan
rasm yoki o‘yinchoqni stolga qo‘yib, go‘yo unutgandek bo‘lish kerak. Ehtimol, bola beixtiyor
stolga yaqinlashib, allaqachon tanish bo‘lgan narsalarni qo‘liga oladi. Asta-sekin qo‘rquv
yo‘qolib, mashg‘ulotlarni stol atrofida o‘tkazish imkoniyati paydo bo‘ladi. To‘g‘ri tashkil etilgan
ish joyi autizm spektri buzilishi (ASB) bo‘lgan bolada zarur o‘quv ko‘nikmalarini
shakllantirishga yordam beradi. Ishga tayyorlangan material bolaning chap tomoniga, bajarilgan
topshiriq esa o‘ng tomoniga qo‘yiladi. Bola topshiriqni bajarib bo‘lganidan so‘ng, uni oldindan
belgilangan rag‘batlantiruvchi usul bilan qo‘llab-quvvatlash lozim.
"So‘zma-so‘z" idrok etish tafakkur turiga ega bo‘lgan bolaning o‘rganishini og‘zaki
mavhum tasavvurlarni ko‘rish obrazlari bilan almashtirish sezilarli darajada yengillashtiradi.
Haqiqiy narsalar va rasmlar ishning barcha bosqichlarida qo‘llaniladi. Gapirmaydigan bolalar
bilan olib boriladigan mashg‘ulotlar muvaffaqiyatining asosiy sharti ko‘rish qatorini tuzishdir.
1483
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 2
Bu bosqichda minimal miqdordagi og‘zaki ko‘rsatmalar ishlatiladi: ”Ber,” "Ol," "Qo‘y."
Autizm spektr buzilishi bo‘lgan bolalar bilan olib boriladigan sensor integratsiya
terapiyasi
ASB bo‘lgan bolalar bilan olib boriladigan sensor integratsiya terapiyasi bolaga atrof-
muhitni to‘g‘ri idrok qilish, sensor stimullarni boshqarish va ularni moslashtirishga yordam
beradi. Ushbu terapiya bir necha bosqichdan iborat bo‘lib, har bir bosqich bolalar ehtiyojiga mos
ravishda tashkil etiladi. Quyida asosiy bosqichlar keltirilgan:
1. Baholash bosqichi
- Bolaning sensor tizimi qaysi sohalarda nozik ekanligini aniqlash.
- Sensor ma’lumotlarni qabul qilish, qayta ishlash va ularga moslashishdagi
qiyinchiliklarni o‘rganish.
- Individual terapiya rejasi ishlab chiqiladi.
2. Sensor stimulyatsiyani ta’minlash
- Bolaning sezgi tizimini rag‘batlantiruvchi va tinchlantiruvchi faoliyatlar qo‘llaniladi.
- Quyidagi usullar ishlatiladi:
- Vestibulyar stimulyatsiya: tebranish, aylanish yoki muvozanat mashqlari.
- Taktil stimulyatsiya: qo‘lda massaj, to‘qimalarni his qilish.
- Proprioseptiv stimulyatsiya: kuch ishlatishni talab qiluvchi mashqlar (masalan, bosim
qo‘llash, og‘ir narsalarni ko‘tarish).
3. Sensor ma’lumotlarni integratsiya qilish
- Bolani bir nechta sensor stimullarga bir vaqtda moslashishga o‘rgatish.
- Masalan, ko‘rish va eshitish stimullarini birlashtirish yoki harakatni ovoz bilan
muvofiqlashtirish.
4. Adaptiv javoblarni rivojlantirish
- Bola atrof-muhitdagi o‘zgarishlarga mos ravishda javob bera boshlashi uchun maxsus
mashg‘ulotlar tashkil etiladi.
- Harakatlarni muvofiqlashtirish va motorika ko‘nikmalarini rivojlantirishga alohida
e’tibor qaratiladi.
5. Faoliyat va o‘yin terapiyasi
- Bolani qiziqtiradigan o‘yinlar va faoliyatlar orqali terapiyani olib borish.
- O‘yinlar orqali bolalar tabiiy ravishda turli sensor stimullarni qabul qilishni o‘rganadi.
6. Natijalarni kuzatish va moslashtirish
- Har bir bosqichda bolaning rivojlanishi kuzatiladi va zarur bo‘lsa, terapiya rejasi qayta
ko‘rib chiqiladi
- Oilaviy maslahat va qo‘llab-quvvatlash ham ushbu bosqichga kiradi.
1484
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 2
Xulosa
Mutaxassislar, ota-onalar va bolaning o‘zaro hamkorligi barcha turdagi analizatorlarning
samarali ishlashiga erishishga yordam beradi, shuningdek, dori-darmonlarsiz markaziy asab
tizimining turli xil funksional buzilishlari asta-sekin bartaraf etiladi. Sezgi integratsiyasi
mashg‘ulotlari sezgi tizimlarining uyg‘un rivojlanishiga ko‘maklashadi, bu esa autizm spektri
buzilishi (ASB) bo‘lgan bolalarning ta’lim jarayoniga va umumiy rivojlanishiga ijobiy ta’sir
ko‘rsatadi. Sensor integratsiya terapiyasi ASB bo‘lgan bolalar uchun nafaqat idrokni yaxshilash,
balki ijtimoiy ko‘nikmalarni rivojlantirishga ham yordam beradi. Ushbu jarayonni malakali
mutaxassislar boshqarishi juda muhim.
REFERENCES
1.
Pfayffer B.A., Kenig K., Kinnili M. Autizm spektri buzilishlari bo‘lgan bolalarda sezgi
integratsiyasi tuzatish ishlarining samaradorligi
2.
Robert Shramm: Bolalardagi autizm va amaliy xulq-atvor tahlili usullariga asoslangan
ABA terapiyasi
3.
Asperger H. Das psychisch abnormale Kind // Wiener Klinische
4.
Asperger H. Die «Autistischen Psychopathen» im Kindesalter // Archiv für psychiatrie
und nervenkrankheiten. - 1944.
5.
Autism Speaks. Autism and health: a special report by , Autism Speaks. 2017.
6.
Taylor J.L., Dove D., Veenstra-VanderWeele J., Sathe N.A., McPheeters M.L., Jerome
R.N., Warren Z Interventions for adolescents and young adults with autism spectrum
disorders. Rockville (MD): Agency for Healthcare Research and Quality (US); 2012.
URL: http://www.ncbi.nim. nih.gov/books/NBK107275.
