Aprel, 2025-Yil
199
TOPARLARǴA PSIXOLOGIYALIQ TRENIN’ ÓTKERIW QAǴIYDALARI HÁM
PSIXOLOGIYALIQ TRENIN’ TÚRLERI
Turemuratova Aziza Begibaevna
Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti assistenti.
Rısnazarova Zarafshan Parxat qızı
Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti studenti.
Nurjanova Maftuna Kamal qızı
Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti student.
https://doi.org/10.5281/zenodo.15237635
Annotatsiya. Hár qanday jámiyette gruppa bolıp islew jaǵdayın shólkemlestiriw úlken
áhmiyetke iye bolmaqta. Olar gruppa normalariga ámel etedi. Bul izertlewde toparlarǵa psixolog
trenin’ler shólkemlestiriwdiń tiykarǵı qaǵıydaları haqqında maǵlıwmatlar keltirip ótiledi. Bul
qaǵıydalarǵa gruppa bolıp islewde ámel qılıw maqsetke muwapıq boladı. Sonıń menen birge,
izertlewimiz dawamında psixologiyalıq trenin’ túrleri hám zamanagóy psixologiyalıq jantasıwlar
haqqında maǵlıwmatlar berip ótiledi.
Gilt sózler:
Psixologiyalıq trenin’, gruppa dinamikası, psixologiyalıq jantasıwlar,
psixoterapiya, psixologiyalıq qawipsizlik, psixologiyalıq trenin’ usılları.
GURUHLARGA PSIXOLOGIK TRENING O'TKAZISH QOIDALARI VA
PSIXOLOGIK TRENING TURLARI
Annotatsiya. Har qanday jamiyatda guruh bo’lib ishlash holatini tashkillashtirish muhim
ahamiyat kasb etmoqda. Ular guruh normalariga rioya qiladi. Ushbu tadqiqotda guruhlarga
psixolog treninglar tashkillashtirishning asosiy qoidalari haqida ma’lumotlar keltirib o’tiladi. Bu
qoidalarga guruh bo’lib ishlashda rioya qilish maqsadga muvofiq bo’ladi. Shuningdek,
tadqiqotimiz davomida psixologik trening turlari va zamonaviy psixologik yondashuvlar haqida
ma’lumotlar berib o’tiladi.
Kalit so’zlar: Psixologik trening, guruh dinamikasi, psixologik yondashuvlar,
psixoterapiya, psixologik xavfsizlik, psixologik trening usullari.
Kópshilik sociallıq psixologlar trenin’tegi topar dinamikasın birinshi gezekte roller
almasıwı sıpatında qabıl etedi. V.I.Slobodchikovtıń pikirinshe eki túrli roller bar "sociallıq roller"
hám "oyınlı roller." "Sociallıq rol" - bul insanlar arasındaǵı qatnasıqlardı hám baylanıslardı
talqılawǵa qaratılǵan jaǵdaylardan biri.
Aprel, 2025-Yil
200
"Oyınlı rol" - ǵárezsiz, biraq waqıtsha jaǵdaylardıń birgeliktegi analizi. Olardı bir-birinen
ajıratatuģın ózgesheliklerden biri bul tańlawdıń ģárezsizligi esaplanadı. Sociallıq rollerde insan
hár qıylı jaǵdaylardan ǵárezsiz bolmaydı. Sociallıq ortalıqqa beyimlesiw ushın igson bir nıqaptı
sheship ekinshisin kiyedi, máselen: lider, shańaraqlı adam, nızamǵa boysınıwshı hám basqalar.
Trenin’niń birinshi basqıshında ishki stereotiplerden jıraq bolıw máselesi kóriledi. Sebebi
hár bir insanda ózine tán bolgan stereotipler kompleksi bar. Máselen, basshı bolǵan insan, mudamı
avtoritar lider rolin atqarıwǵa háreket etedi. Biraq psixologiyalıq trenin’ wazıypası adamlarda
iyiliwsheńlik qábiletin qáliplestiriwden ibarat. Kóp jaǵdaylarda roller qayta baylanıs ornatıw ushın
jaqsı jaǵdaylardan biri esaplanadı. Bunday proceslerdi bolsa ózin ańlaw imkaniyatın beriwi
múmkin. Hár qanday jámiyette topar bolıp islew jaǵdayı shólkemlestirilgen. Olar toparlıq
normalarga ámel etip jasaydı. Aǵan nızam buzılsa buǵan jaza qollanıladı. Trenin’ toparıńnıń da
ózine jarasa normaları bar. Hár bir topar ushın trener tárepinen óz aldına nızam qaǵıydalar islep
shıǵıladı. Baslawshı topar normalarınıń kerekligin seziwi kerek, bul normalar topardıń maqset hám
wazıypalarına sáykes keliwi kerek. Mexanikalıq tárizdegi basqa nızamlardı óziniń trenin’ine
ótkeriw bul ádep-ikramlılıq jaqtan nadurıs esaplanadı hám olar bul shınıǵıwlarǵa ulıwma tuwrı
kelmewi de múmkin. Trenin’ toparınıń basınan-aq topar normaları isley baslaydı. Tájiriybeler sonı
kórsetedi, qatnasıwshılarǵa sabaqtıń basınan-aq nızam-qaǵıydalardı kórsetiw kerek. Jumıstıń
basında baslawshı bul shınıǵıwdıń nátiyjesi nege qaratılǵanı haqqında maǵlıwmat beriwi talap
etiledi. Psixologiyalıq trenin’lerdin’ sonnan keyin islew principleri islep shıǵıladı.
Kóplegen trenin’ toparlarında qollanılatuģın principler tómendegiler:
1. Usı jerde hám házir. Bunda toparda bar bolgan jaģdaylar analizlenedi. Qatnasıwshılardı
analizlew de múmkin. Bunda ótmish haqqında hám keleshek haqqında aytıw qadaǵan etiledi. Bul
princip házirgi zamanǵa baǵdarlanǵan bolıp qatnasıwshılardı ózine itibardı qaratıwǵa úyretedi. Óz
is-háreketlerin talqılaw imkaniyatın jaratadı.
2. "Shın kewillik hám ashıqlıq." Bunda eń áhmiyetlisi aldamaw hám xoshametlemew. Eger
qatnasıwshılar trenin’ waqtında hesh kimdi aldamasa hám shın kewilden bolsa trenin’ jumısı jaqsı
ótedi. Eger insan ózi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı anıqlay alsa bul onıń kúshinen derek beredi.
3. Men principi. Trenin’ waqtında qatnasıwshılardıń dıqqatı ózin-ózi túsiniwge qaratılǵan
bolıwı kerek. Hátte basqa insanlar talqılanıp atırǵanda da qatnasıwshılar dáslep ózlerin onıń ornına
qoyıwı hám sonnan keyin bul jaǵdaylardı talqılawı talap etiledi. trenin’te "biziń pikirimizshe"
degen sózlerdi aytıw qadaǵan etiledi. hár qanday pikir ózinen kelip shıqqan halda aytılıwı kerek.
4. Aktivlik. Toparda passiv otırıw imkaniyatı joq. Psixologiyalıq trenin’ ózi aktiv oqitiw usılı
esaplanganlıǵı ushın, hár qanday trenin’tegi aktivlik bul zárúr jaǵdaylardan biri esaplanadı.
Aprel, 2025-Yil
201
Kóplegen shınıǵıwlar barlıq qatnasıwshılardıń qatnasıwın talap etedi. Hátte shınıǵıwlar
kórgizbeli yamasa individual pikir talap etiletuǵın bolsa da, barlıq qatnasıwshılardıń oǵan ózleriniń
qatnasıwı menen qatnasıwı talap etiledi. hátteki qatnasıwshılardıń oyınnan shıǵıwı da múmkin
emes.
5. Konfedenciallıq. Treninde aytılǵan barlıq gápler usı bólmeniń ózinde qalıwı kerek, bul
etika kózqarasınan da kerekli bolǵan jaǵdaylardan biri bolıp esaplanadı. Bunnan alıngan
psixologiyalıq bilimler álbette basqa toparlarda da qollanılıwı múmkin.
Joqarıda atap ótilgen normalardan tısqarı bir-birine bolǵan múnásibetler de jıllı bolıwı
zárúr. Qatnasıwshılar arasındaǵı sóylesiw qatnasıqları jas, jınıs, maǵlıwmatına qaramastan jıllı
qarım-qatnas bolıwı talap etiledi. Yaǵnıy, qatnasıwshılardıń hámmesi bir-birine "siz" dep múrájat
etiwi talap etiledi. bunnan tısqarı trenin’tegi qatnasıwshılar ózlerine laqap tańlawı talap etiledi. bul
óziniń atı da, balalıqtaǵı laqabı da, instituttaǵı atı da, hár qıylı qaharmannıń atı da bolıwı múmkin.
bul jaǵday qatnasıwshılar arasındaǵı jıllı múnásibetlerdiń bolıwın támiyinlewi múmkin. Trenin’
toparındaǵı normalar óz aldına psixologiyalıq ortalıqtı jaratıwı múmkin, bul basqa toparlarda
baqlanbaydı. Trenin’ qatnasıwshıları sanalı túrde normalarǵa ámel etiwi talap etiledi.
Toparda roller poziciyası. Topar awızbirshiligi túsinigi.
Topar awızbirshiligi topardaǵı jaqsı múnásibetlerdi beretuǵın processlerden biri bolıp
esaplanadı. Topar awızbirshiligi trenin’niń áhmiyetli tárepleri boliwi múmkin. Topar birligin
tómendegi faktorlardı kórsetiwimiz múmkin:
1. Topar qatnasıwshılarınıń qızıǵıwshılıqları, qádiriyatları hám baǵdarlarınıń sáykesligi;
2. Topar quramınıń gomonenlik dárejesi (ásirese jas kórsetkishleri boyinsha, bir toparda 50
jastan úlken hám 18 jastan kishilerdi birlestiriw naduris boladı);
3. Psixologiyalıq qáwipsizlik, qabil etilgenlik, jaqsı múnásibet ortalıǵınıń bar ekenligi;
4. Aktiv, emocional birge islesiwdegi iskerlik, hár bir qatnasıwshı ushın áhmiyetli bolgan
tárepi sıpatında;
5. Baslawshınıń jaǵımlılıǵı, hár bir qatnasıwshılarǵa baslawshı álbette jaģıwı kerek;
6. Trenerdiń óz wazıypasın jaqsı biliwi, hár qıylı psixotexnikalardan ónimli paydalana alıw
qábileti;
7. Basqa básekiles topardıń bar ekenligi;
8. Toparda óz pikirin ústin qoyatuǵın bir insannıń bar ekenligi (kóp jaǵdaylarda adamlar
kimgedur qarsı bolıw ushın bir-biri menen tatıw bolıwı sır emes.
Topar awızbirshiliginiń tómenlewiniń sebepleri tómendegishe boliwi múmkin:
Aprel, 2025-Yil
202
1. trenin’ toparlarında kishi toparlardıń payda bolıwı (bul 15 ten artıq topardaǵı adamlarda
júz beriwi múmkin bolgan jaģdaylardan biri esaplanadı, biraq basqa jaģdaylarda olar bir-biri
menen básekilesiwi jaqsı nátiyjelerge erisiw imkaniyatın jaratıwı múmkin);
2. treninnen aldın qatnasıwshılardıń bir-biri menen tanıs bolıwı bul qatnasıwshılardıń bir-
birinen maǵlıwmatlardı jasırıwına sebep bolıwı múmkin, sol diada toparda ajıralǵan halda jumıs
islewine sebep bolıwı múmkin;
3. trenerdiń topardı jaqsı basqarmawı topardaǵı qatnasıqlardıń keskinlesiwine alıp keliwi
múmkin;
4. birden-bir maqsettiń joqlıǵı, bul topar ushın krizisti keltirip shıǵarıwı múmkin.
Topardaǵı awızbirshilik trenin’ jumısın nátiyjeli ámelge asırıwınan derek beredi, ol
kóplegen krizislerdi jeńip ótiw imkaniyatın jaratıwı múmkin. trenin’degi awızbirshilik bir qatar
shólkemler ushın áhmiyetli bolǵan ózgesheliklerden biri esaplanadı. Negativ jagdaylar hám
pozitiv faktorlar tómendegi súwrette keltirilgen.
Oqıw toparlarında gomogenlik hám getrogenlik.
Gomogenlik hám getrogenlik degende tómendegiler esapqa alınıwı kerek: 1) jınısı, 2) jası,
3) maǵlıwmatı, 4) intellekt dárejesi, 5) sociallıq statusi, 6) shaxs tipi hám is-háreket stili, 7)
psixologiyalıq mashqalaları, 8) qádiriyatlardıń baǵdarı hám isenimi, 9) toparda qatnasıw maqseti.
Eger toparda bir-birine jaqın jastaǵı bilimdegi hám basqa sıpatları menen bir-birine sáykes
keletuǵın adamlar toplansa, álbette bul toparda awızbirshilik joqarı dárejede bolıwı múmkinligin
kóriwimiz múmkin. biraq bunday toparda básekilesiwlerdiń az bolatuǵının da kóriwimiz múmkin.
Bul bolsa topardaǵı qarama-qarsı pikirlerdiń bolmawına alıp keliwi múmkin. Kópshilik
qánigelerdiń pikirinshe toparlıq psixoterapiyada getrogenlik ónimdarlıq shárt sharayatı sıpatında
ámelge asıwı múmkin.
Oqıw toparınıń sapa quramı
Trenin’ qatnasıwshıları ruwxıy jaqtan kesel bolmaǵan barlıq insanlar bolıwı múmkin. Eger
ruwxiy jaqtan salamat emes adamlar trenin’ qatnasıwshıları bar bolsa, olar ózlerin qolaysız
seziniwi múmkin. bunday adamlar sınǵa shıdam bere almaydı, sın aytqanda ózlerin adekvat tutıwı
múmkin.
Uliwma trenin’ usılları.
• Topar diskussiya
• Oyın usılları
• Sociallıq aqılǵa baǵdarlanǵan usıllar
• Dene háreketi psixoterapiyasına baǵdarlanǵan usıllar
Aprel, 2025-Yil
203
• Meditativ texnikalar.
Shınıǵıw waqtında hár qıylı usıllar, texnikalar hám shınıǵıwlar bolıwına qaramastan,
shınıǵıwdıń oraylıq usılları bar. Bunday usıllar qatarına toparlıq diskussiya hám jaģdaylı rolli
oyınlardı kirgiziwimiz múmkin (L.A.Petrovskaya, 1982; G.A.Kovalev, 1989; T.S. Yatsenko, 1987
hám basqalar).
Bunnan tısqarı, izertlewshiler oraylıq trenin’ usılları qatarına sezgirlik, shınıǵıwǵa
baǵdarlanǵanlıq hám ózin psixofizikalıq birlik sıpatında ańlawdı usınıs etken (YU.N.Emelyanov,
1985) bul verbal emes háreketlerdiń tanı tiline tásirshenligin úyrenedi. Trenin’ jumısında meditativ
hám suggestiv (ózine tásir kórsetiw) texnikalardan paydalanıw óz nátiyjesin bermekte. Joqarıda
atap ótilgen usıllardıń qısqasha táriypin beremiz.
Topar diskussiya, bul qarama-qarsı sorawdı birgelikte talqılaw esaplanadı, bul sóylesiw
procesinde qatnasıwshılardıń pikiri, baǵdarları, kózqarasları ózgeriwi múmkin. Trenin’ waqtında
toparlıq diskussiya qatnasıwshılar mashqalanı hár qıylı tárepten kóriwi ushın kerek, bul insan
sanasınıń qarsılıq kórsetiwin azaytıwına alıp keliwi múmkin.
Toparlıq dodalawlar formasın hár qıylı tiykar menen klassifikaciyalaw múmkin. máselen,
maqsetlestirilgen dodalawlar bolıwı múmkin, bunda dodalaw ushın tema beriledi hám dodalaw
waqtı anıqlastırıladı, rejelestirilmegen dodalawlar baslawshı passiv wazıypanı atqaradı tema
qatnasıwshılar tárepinen tańlanadı, dodalawdıń waqtı bolsa sheklenbeydi.
Paydalanılģan ádebiyatlar
1.
Turemuratova, Aziza, Rita Kurbanova, and Barno Saidboyeva. "EDUCATIONAL
TRADITIONS IN SHAPING THE WORLDVIEW OF YOUNG PEOPLE IN FOLK
PEDAGOGY." Modern Science and Research 2.10 (2023): 318-322.
2.
Turemuratova,
Aziza,
and
Kamola
Yoldasheva.
"PSYCHOLOGICAL
CONFIDENTIALITY OF THE FORMATION OF STUDENTS'COLLABORATIVE
SKILLS BASED ON MULTI-VECTOR APPROACHES IN EDUCATION." Modern
Science and Research 4.4 (2025): 262-269.
3.
Turemuratova, Aziza, Shahlo Matmuratova, and Nargisa Tajieva. "THE DEPENDENCE
OF MULTI-VECTOR APPROACHES ON PEDAGOGICAL METHODS AND
PSYCHOLOGICAL TRAINING IN IMPROVING STUDENTS'COLLABORATIVE
SKILLS BASED ON THE EDUCATIONAL PROGRAM." Modern Science and Research
4.4 (2025): 50-55.
Aprel, 2025-Yil
204
4.
Turemuratova, Aziza, and Marhabo Kenjayeva. "KO’P VEKTORLI YONDASHUVLAR
ASOSIDA
TALABALARNING
KOLLOBORATIV
KO’NIKMALARINI
RIVOJLANTIRISHNING PSIXOLOGIK TRENING USLUBI." Modern Science and
Research 4.4 (2025): 252-261.
5.
Turemuratova, Aziza, Umida Uzakbaeva, and Dilafroʻz Nuriyeva. "BASIC CONCEPTS
OF
FAMILY
PSYCHOLOGY
AND
OVERCOMING
PSYCHOLOGICAL
PROBLEMS." Modern Science and Research 4.4 (2025): 104-109.
6.
Begibaevna,
Turemuratova
Aziza.
"RESEARCH
ON
IMPROVING
STUDENTS'COLLABORATIVE
SKILLS
BASED
ON
MULTI-VECTOR
PSYCHOLOGICAL TRAINING APPROACHES."
7.
Begibaevna, Turemuratova Aziza, Kushbaeva Indira Tursinbaevna, and Dawletmuratova
Raxila
Genjemuratovna.
"THE
MAIN
ESSENCE
OF
DEVELOPING
STUDENTS'COLLABORATIVE
SKILLS
BASED
ON
MULTI-VECTOR
PEDAGOGICAL APPROACHES IN MODERN EDUCATION."
8.
Jarilkapovich, Matjanov Aman. "Program Technology for Choosing an Effective
Educational Methodology Based on Modern Pedagogical Research in The Educational
System." CURRENT RESEARCH JOURNAL OF PEDAGOGICS 6.02 (2025): 30-33.
9.
Jarilkapovich, Matjanov Aman. "USE OF PEDAGOGICAL METHODS BASED ON
THE MODERN EDUCATIONAL PROGRAM TO INCREASE THE EFFECTIVENESS
OF EDUCATION." European International Journal of Pedagogics 4.06 (2024): 26-33.
10.
Turemuratova, Aziza, Rita Kurbanova, and Barno Saidboyeva. "EDUCATIONAL
TRADITIONS IN SHAPING THE WORLDVIEW OF YOUNG PEOPLE IN FOLK
PEDAGOGY." Modern Science and Research 2.10 (2023): 318-322.
11.
Kurbanova, R. J., and B. E. Saidboeva. "MAKTAB VA OILADA ESTETIK TARBIYANI
SHAKLLANTIRISH
JARAYONIDA
O'QUVCHILARNING
AKSIOLOGIK
DUNYOQARASHINI RIVOJLANTIRISH." Inter education & global study 9 (2024):
114-121.
12.
Jarasovna, Kurbanova Rita. "The Role of National Values in Shaping the Aesthetic
Worldview of Schoolchildren." International Journal of Pedagogics 5.03 (2025): 55-58.
13.
Asamatdinova, J., and B. Saidboeva. "Diagnosis and Correction of the Development of
Value Orientation in Students in the Process of Moral and Aesthetic Education."
JournalNX 9.6 (2023): 274-277.
Aprel, 2025-Yil
205
14.
Muratbayevna, Dauletova Gozal, and Madaminova Nargiza Qurbanbayevna.
"BOLANING RIVOJLANISH DAVRI PSIXOLOGIYASI." Scientific Impulse 1 (2022):
33-35.
15.
Jansulu, Tursinbaeva, and Mambetiyarova Venera. "SOTSIAL PSIXOLOGIYADA
SHAXS MUAMMOSI." (2024).
