ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
342
DEVIANT XULQLI BOLALARNI TARBIYALASHDA OILA–OTA-ONA–MAHALLA
HAMKORLIGI
G'ayrat Maxmudov
Shahrisabz davlat pedagogika instituti Ijtimoiy fanlar kafedrasi o'qituvchisi.
Fazilat Negmatova Karimovna
Shahrisabz davlat pedagogika institutining, pedagogika fakulteti 2-bosqich 2-24 guruh talabasi.
fazilatnegmatova2@gmail.com (+998972000408)
Abduqahhorova Sabina
Shahrisabz davlat pedagogika institutining, pedagogika fakulteti 2-bosqich 2-24 guruh talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.17574833
Annotatsiya.
Mazkur maqolada deviant xulqli bolalarning tarbiyasida oila, ota-ona va
mahalla institutlari o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlikning mazmuni, ahamiyati va yo‘nalishlari tahlil
qilingan. Jamiyatdagi axloqiy qadriyatlar, oilaviy muhit, mahalla nazorati hamda ta’lim tizimi
o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlikni mustahkamlash zarurligi yoritilgan. Maqolada deviant xulq
sabablari, uni oldini olish mexanizmlari hamda ijtimoiy muhitning bola shaxsiga ta’siri bo‘yicha
ilmiy qarashlar keltirilgan.
Kalit so‘zlar:
deviant xulq, oila, ota-ona, mahalla, ijtimoiy nazorat, hamkorlik, shaxs,
tarbiya, profilaktika.
FAMILY-PARENT-NEW PLACE COOPERATION IN THE EDUCATION OF
CHILDREN WITH DEVIANT BEHAVIOR
Annotation.
This article analyzes the content, importance and directions of cooperation
between the family, parents and local institutions in the education of children with deviant
behavior. The need to strengthen the integral connection between moral values in society, the
family environment, local control and the education system is highlighted. The article presents
scientific views on the causes of deviant behavior, mechanisms for its prevention and the impact
of the social environment on the child's personality.
Keywords:
deviant behavior, family, parents, local community, social control,
cooperation, personality, upbringing, prevention.
ВЗАИМОДЕЙСТВИЕ СЕМЬИ, РОДИТЕЛЕЙ И НОВОГО МЕСТА В
ВОСПИТАНИИ ДЕТЕЙ С ДЕВИАНТНЫМ ПОВЕДЕНИЕМ
Аннотация.
В статье анализируются содержание, значение и направления
взаимодействия семьи, родителей и местных учреждений в воспитании детей с
девиантным поведением. Подчеркивается необходимость укрепления неразрывной связи
между моральными ценностями в обществе, семейной средой, местным контролем и
системой образования. В статье представлены научные взгляды на причины девиантного
поведения, механизмы его профилактики и влияние социальной среды на личность
ребенка.
Ключевые слова:
девиантное поведение, семья, родители, местное сообщество,
социальный контроль, сотрудничество, личность, воспитание, профилактика.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
343
Kirish
Hozirgi kunda yosh avlod tarbiyasida dolzarb muammolardan biri — bu deviant xulqli
bolalar masalasidir. Jamiyatda me’yorlardan og‘ish, zo‘ravonlik, darsdan qochish, tajovuzkorlik
yoki ijtimoiy qoidalarni buzish holatlari tobora ko‘paymoqda. Bunday holatlar nafaqat bola,
balki oila, ta’lim muassasasi va butun mahalla hayotiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Muayyan
jamiyatda qabul qilingan me’yorlarga to’g’ri kelmaydigan xatti harakatlar odatda ilmiy
adabiyotlarda deviant deb ataladi. Bu xatti-harakatlar faylasuflar, sotsiologlar, psixologlar va
o’qituvchilar orasida doimo qiziqish uyg’otgan. Zamonaviy sharoitda “og’ish” va “deviant xatti-
harakatlar” hodisalari nostandart, ko’p qirrali va turli darajadagi va murakkablikdagi og’ishlar
ko’lami bilan tavsiflanadi.
Deviant xulqli bolalarni tarbiyalashda oila, ota-ona va mahalla o‘rtasidagi uzviy
hamkorlik muhim ahamiyatga ega. Oila — tarbiyaning birlamchi maskani, mahalla — ijtimoiy
nazorat va ma’naviy qo‘llab-quvvatlash tizimi, ota-ona esa bolaning shaxsiy mas’uliyatini his
qiluvchi asosiy tarbiyachidir.
1. Deviant xulq tushunchasining mohiyati
“Deviant” atamasi lotincha
deviatio
so‘zidan olingan bo‘lib, “chetlashish” yoki “og‘ish”
ma’nosini anglatadi. Deviant xulq — bu jamiyatda qabul qilingan axloqiy va huquqiy
me’yorlardan og‘ish, buzish holatidir.
Bunday bolalar odatda o‘zini nazorat qila olmaslik, tajovuzkorlik, muloqotdagi
muammolar, ota-onaning e’tiborsizligi yoki ijtimoiy adolatsizlik natijasida shakllanadi.
Psixologik tadqiqotlar (Z. Freyd, E. Erikson, J. Piajе) deviant xulqning sababi shaxs ichki
ziddiyatlarida, yetarli mehr va ijtimoiy e’tibor yo‘qligida ekanini ta’kidlaydi.
O‘zbek psixologlari ham bu jarayonni milliy qadriyatlar bilan bog‘lab tahlil qiladilar.
Ularning fikricha, sog‘lom ma’naviy muhit, mehrli oila va mahalla nazorati bolada
axloqiy me’yorlarni shakllantiradi.
2. Oilaning roli va mas’uliyati
Oila — bola hayotining birinchi maktabidir. Har bir bola o‘z ota-onasining xulqi, nutqi,
munosabati va qadriyatlarini o‘zlashtiradi. Shu bois ota-onaning shaxsiy namunasida tarbiya —
deviant xulqning oldini olishning asosiy omilidir.
Oilaning asosiy vazifalari:
1.
Bolada mehr-muhabbat, mas’uliyat va itoatni shakllantirish;
2.
Muloqot madaniyatini o‘rgatish;
3.
Bolaning individual qiziqishlarini rivojlantirish;
4.
Oilaviy nizolarni tinch yo‘l bilan hal qilish.
Ota-onalar orasidagi janjal, befarqlik, e’tiborsizlik, haddan tashqari jazolash yoki
nazoratsizlik bolaning ruhiyatida beqarorlik keltirib chiqaradi. Bu holat esa bolani salbiy
muhitga, ya’ni deviant xulqqa yo‘naltiradi.
Shu sababli ota-onalarga psixologik madad, tarbiya bo‘yicha maslahatlar, mahalla orqali
ota-onalar maktabi tashkil etish zarurdir.
3. Mahalla institutining o‘rni
Mahalla — xalqimizning qadimiy ijtimoiy nazorat tizimi bo‘lib, unda har bir bola, oila va
yoshning taqdiri e’tiborsiz qolmaydi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
344
Bugungi kunda mahalla fuqarolar yig‘inlari, profilaktika inspektorlari, diniy ulamolar,
psixolog va pedagoglar birgalikda yoshlar bilan ishlashni yo‘lga qo‘yganlar.
Mahalla faoliyatining asosiy yo‘nalishlari:
deviant xulqli bolalarni erta aniqlash va ularning oilasi bilan ishlash;
yoshlar uchun sport, madaniyat va to‘garaklarni yo‘lga qo‘yish;
ma’naviy-ma’rifiy suhbatlar, uchrashuvlar o‘tkazish;
“Yoshlar daftari”, “Ayollar daftari” kabi dasturlar orqali ijtimoiy yordam ko‘rsatish.
Mahalla bilan oila hamkorligi natijasida bola o‘zini jamiyatning to‘laqonli a’zosi sifatida
his etadi, o‘z xatti-harakatlariga nisbatan javobgarlikni o‘rganadi.
4. Oila–ota-ona–mahalla hamkorligining amaliy mexanizmlari
Deviant xulqni kamaytirish uchun oila, ota-ona va mahalla o‘rtasida quyidagi
uzviy tizim
shakllantiriladi:
1.
Profilaktika uchligi:
“Maktab – oila – mahalla” tizimi orqali muntazam monitoring olib
borish.
2.
Ota-onalar klublari:
bolalar xulqi, internet xavfsizligi, axloqiy qadriyatlar mavzusida
treninglar o‘tkazish.
3.
Psixologik xizmatlar:
maktab va mahalla psixologlari orqali o‘smirlarning ruhiy
holatini tahlil qilish.
4.
Mahalla yig‘inlari:
yoshlar bilan “ochiq muloqotlar”, “toza muhit” aksiyalari o‘tkazish.
5.
Ommaviy axborot vositalari:
ijobiy namunalarni targ‘ib etish, salbiy xatti-harakatlarga
qarshi ijtimoiy roliklar tayyorlash.
Ushbu hamkorlik tizimi nafaqat deviant xulqli bolalarni ijtimoiylashtiradi, balki sog‘lom
muhit yaratish orqali kelajak avlod tarbiyasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Oilaning ta’lim salohiyatining eng muhim xususiyatlaridan biri uning rivojlanish
qobiliyatidir, bu o‘z-o‘zini tashkil etuvchi tizim sifatida oilaning sifatli o‘zgarishining sharti
bo‘lishi mumkin. Oilani o‘z-o‘zini tashkil etuvchi va o‘z-o‘zini rivojlantiruvchi tizim sifatida
ko‘rib chiqsak, biz oilaning ta’lim salohiyatining asosiy xarakteristikasi sifatida oilaning ijtimoiy
pedagogik o‘z-o‘zini tashkil etishning haqiqiy va potensial imkoniyatlari, oilaning o‘z-o‘zini
rivojlantirish va barcha a’zolarining o‘z-o‘zini anglash muhim ahamiyatga ega ekanligini
ta’kidlashimiz lozim. Oila ta’lim muassasasining birinchi va asosiy hamkori bo‘lib, ota-onalar
bilan hamkorlik bu yakuniy natija-bolaning shaxsiyati uchun ajratilgan masu’liyatdir. Ota-onalar
uchun hamkorlik bolalar bilan munosabatlarni o‘zgartirish imkoniyatidir, chunki maktabda
muvaffaqiyatli o‘qitilgan hamkorlik modeli oilada ildiz olish imkoniga ega. Shundan kelib
chiqadiki, ijtimoiy sheriklik asosida o‘zaro hamkorlik nafaqat uning subyektlariga, balki
umuman jamiyatga ham foydali bo‘ladi. Bu esa bolalar va ota-ona munosabatlarini yaxshilashga,
oilaning psixologik iqlimiga yordam beradi va oilaning ta’lim salohiyatini oshirishga yordam
beradi.
O‘zaro hamkorlikni amalga oshirishning hatto an’anaviy shakli ham o‘qituvchilar va ota
onalar o‘rtasidagi munosabatlarning yangi darajasini ifodalaydi, chunki ular o‘zaro hamkorlikni
boshlash va qo‘llab-quvvatlashda, ongli pozitsiyaning namoyon bo‘lishida oilaning ustun
faoliyati bilan tavsiflanadi. Bunda vakolatga asoslangan yondashuv ota-onalarning o‘z g‘oyalari
bilan faolligini namoyon etishga, o‘qituvchilarning faoliyatini qo‘llab-quvvatlashga, ta’lim
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
345
jarayonida ma’suliyatni his qilishga yordam beradi. Bundan tashqari, vakolatli yondashuv
oilaning ta’lim salohiyatini rivojlantirish darajasiga qarab, ota-onalar bilan o‘zaro ta’sir o‘tkazish
shakllarini tanlashda farqlash va shaxsiylashtirish tamoyillarini amalga oshirishni o‘z ichiga
oladi.
Xulosa
Deviant xulqli bolalarni tarbiyalash masalasi — bu faqat oila yoki maktabning vazifasi
emas, balki butun jamiyatning burchidir. Oila mehrli, mahalla faol, ota-ona mas’ul bo‘lgan
joyda bola xulqi ham barqaror bo‘ladi.
Shu sababli oilaviy tarbiya, mahalla nazorati va ta’lim tizimi o‘rtasida uzviy aloqani
kuchaytirish, bolalarga mehr va e’tibor berish, sog‘lom muloqot va ijtimoiy faollikni
rag‘batlantirish zarur. Deviant xulqli bolalarni tarbiyalashda oila-ota-ona-mahalla
hamkorligidagi metodlar va deviant xulqli bolalarni tarbiyalash metodikasi hamda deviant
xulqli bolalarni aniqlash va tarbiyalashga oid mashg'ulot ishlanmasi ishlab chiqildi. Deviant
xulqqa moyil o'smirlar bilan ishlashda oedagogda kuchli bilim va sabr bo'lishi lozim. O'smirlik
davridagi o'quvchilarni yakka tartibda tarbiyalashda yangucha yondashuvi chuqur tahlil etish va
ulardan tatbiqiy tizim ishlab chiqildi. Ularda axloqiy tarbiya to'g'risidagi tushunchalarni
shakllantirish metodikasiga, uning shakl shakl, usul, vositalariga ega bo'lindi.
Deviant xulqli bolalarni jamiyatga moslashtirishda:
oila – mehr va mas’uliyat makoni;
ota-ona – tarbiya yetakchisi;
mahalla – ijtimoiy tayanch bo‘lishi lozim.
Bu uchlikning hamkorligi barqaror, sog‘lom, ma’naviy yetuk avlodni shakllantirishda
muhim kafolatdir.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Karimova V.M.
Umumiy psixologiya.
– Toshkent: O‘zbekiston Milliy universiteti, 2018.
2.
Ochildiyev A., Rasulova D.
Shaxs psixologiyasi asoslari.
– Toshkent: Noshir, 2020.
3.
G‘oziev E.
Oila psixologiyasi.
– Toshkent: Yangi asr avlodi, 2019.
4.
Xo‘jayev S.
Mahalla va yoshlar tarbiyasi.
– Samarqand: SamDU nashriyoti, 2021.
5.
Abdullaeva M.
Deviant xulq psixologiyasi.
– Toshkent: Innovatsiya, 2022.
6.
O‘zbekiston
Respublikasi
Prezidentining
“Yoshlar
bilan
ishlash
tizimini
takomillashtirish to‘g‘risida”gi PQ–5270-son qarori. – 2022 yil 16 sentabr.
7.
Erikson E.
Identity and the Life Cycle.
– New York: Norton, 1980.
8.
Freyd Z.
Psixoanaliz asoslari.
– Moskva: Eksmo, 2015.
9.
O‘zbekiston Respublikasi Oila kodeksi.
– Toshkent: Adolat, 2023.
10.
Vygotskiy L.S.
Psixologiya razvitia rebenka.
– Moskva: Pedagogika, 1984.
