48
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 2 Issue 2
BENTONITNI SANOATDA QO'LLANISHI VA UNING FIZIK VA KIMYOVIY
JIHATDAN QAYTA ISHLASH, QAZIB OLISHNING FOYDALI JIHATLARINI
SANOATDA QO'LLASH
Donayev Husniddin Tursunmuratovich
Hoshimjonova Sevara Qosimjon qizi
Tursunova Shahrizoda Safarali qizi
Denov tadbirkorlik va pedagokika instituti 1- bosqich talabalari.
https://doi.org/10.5281/zenodo.14812402
Annotatsiya.
Muallif ushbu maqolada tobora rivojlanib borayotgan O'zbekiston
Respublikasi iqtisodiyotining bir qancha sohalarida bentonitdan keng miqyosda foydalanish
mumkinligi va uning O'zbekiston iqtisodyotiga katta foydasi borligini tushuntiramiz. Bentonitni
sanoatda qo'llanishi va uning fizik va kimyoviy jihatdan qayta ishlash, qazib olishning foydali
jihatlarini o'rganish maqsad qilib olingan.
Kalit so'zlar:
Bentonit, gill, absorbision, eruvchanlik, shishish, magniy xlor,
montmorrilonit, flotatsiya, fizik hossa, kimyoviy hossa, smektit, vulkanik
INDUSTRIAL USE OF BENTONITE AND USEFUL ASPECTS OF ITS PHYSICAL
AND CHEMICAL PROCESSING AND MINING
Abstract.
In this article, the author explains the wide-scale use of bentonite in several
sectors of the rapidly developing economy of the Republic of Uzbekistan and its great benefits to
the economy of Uzbekistan. The aim is to study the industrial use of bentonite and the beneficial
aspects of its physical and chemical processing and extraction.
Key words:
Bentonite, gill, absorption, solubility, swelling, magnesium chloride,
montmorillonite, flotation, physical property, chemical property, smectite, volcanic.
ПРОМЫШЛЕННОЕ ИСПОЛЬЗОВАНИЕ БЕНТОНИТА И ПОЛЕЗНЫЕ АСПЕКТЫ
ЕГО ФИЗИКО-ХИМИЧЕСКОЙ ПЕРЕРАБОТКИ И ДОБЫЧИ
Аннотация.
В данной статье автор рассказывает о широком применении
бентонита в ряде отраслей быстро развивающейся экономики Республики Узбекистан и
его большой пользе для экономики Узбекистана. Целью является изучение промышленного
применения бентонита и полезных аспектов его физической и химической обработки и
извлечения.
Ключвы слова:
Бентонит, жабры, абсорбция, растворимость, набухание, хлорид
магния, монтмориллонит, флотация, физические свойства, химические свойства,
смектит, вулканический.
49
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 2 Issue 2
Kirish.
Rivojlanib borayotgan O'zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining bir qancha sohalarida
bentonitdan keng miqyosda foydalanish mumkinligi va uning O'zbekiston iqtisodyotiga kata
foydasi borligini tushuntiramiz. Masalan:
Qishloq xojaligi. Bentonit bu sanoatda keng qo'llaniladi. Uning mellioratsiya va dala
ishlarida adsorbsion element sifatida ishlatilishini ortiqcha baholab bo'lmaydi.
Bentonit vinochilik va meva ishlab chiqarish uchun sharbatlarga qo'shiladi. Ular ushbu
sanoatda mineraldan foydalanish g'oyasini darhol o'ylab topmadilar. Vinochilkda ko'pincha turti
xil vinolar va tabiiy ichimliklarning bentonitli aralashmasi qo'llaniladi.
Po'lat sanoatida turli xil qoliplash qumlarini ishlab chiqarish uchun quyish zavodida
ajralmas hisoblanadi. Bundan tashqari, bentonit alyuminni tozalash temir qotishmalarini ishlab
chiqarishda muhim element hisoblanadi.
Bentonitlar, bentonitli gillar — asosan montmorillonit guruhiga mansub minerallardan
iborat gillar. Baʼzan tosheovun ham deyiladi. Bentonit tarkibiga montmorillonitdan tashqari
gidroslyuda, kaolinit, paligorskit, seolitlar va boshqa minerallar ham kiradi. Bentonit vulkanik tuf
va kullarning suvda, asosan dengiz havzalarida digenetik oʻzgarishi natijasida (qarang diagenez)
hosil boʻladi. Bentonit kristall tuzilishi qat-qat, koʻp suv shima oladigan bo'lganligi uchun suv
taʼsirida ko'pchiydi. Bentonit sanoatda burgʻi qorishmalarini tayyorlashda, metallurgiyada,
shuningdek tibbiyot va boshqa sohalarda ishlatiladi. Bentonit Oʻzbekistonda (Sho'rsuv, Azkamar,
Koʻkayti, Jarqo'rg'on, Dehqonobod), shuningdek Gruziya, Ozarbayjon, Ukraina (Qrim ya. o.),
Rossiya (Tatariston), Qozogʻistonda uchraydi. Qrimda bentonitni kil (gil) deb ataydilar.
Tadqiqotlar natijasiga asosan bentonit takibidagi magniy xlorning eruvchanlik harorati,
fizik-kimyoviy hossasi, flotatsion mashinaning turlari, filtor qurilmalari bilan birga bug'latish
50
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 2 Issue 2
jarayonining optimal sharoitini tanlash. Olingan tuzni bug'latishda qo'llaniladigan 2 korpusli
bug'latkichning asosiy o'rni va ahamiyatini o'rganilgan.
Bentonit gillarni mineral kislotalar bilan qayta ishlashda murakkab jarayon sodir bo'lishi
aniqlangan. Bu tabiiy alyuminosilikatlarni tashkil etuvchi gill minerallarning tuzilishiga, kislota
turiga va qayta ishlash sharoitariga bog'liq. Bunday holda olingan materiallarning xususiyatari
xom ashyoning tabiiy xususiyatlaridan tubdan farq qiladi.
Bentonitni kislotada faollashtirish uchun optimal sharoitlar topilgan. Bizning keyingi
ishlarimizda kislotani faollashtrish natijasida olingan adsorbentlarning adsorbsion xususiyatlari va
mos ilovalarni izlash batafsil o'rganildi.
Bentonitlarning fizik va kimyoviy xossalari ularning tarkibi, montmorillonitning turi va
miqdori, shuningdek, boshqa minerallar va aralashmalar mavjudligiga bog'liq holda o'zgarib
turadi. Ammo, umumiy xossalarni quyidagicha umumlashtirish mumkin.
Bentonitning asosiy komponenti montmorillonitdir. Bentonitning jismoniy xususiyatlari
nisbatan aniq bo'lib, bu kuchli adsorbsiya va kengayishni ko'rsatadi. Dastlabki bosqichda yuvish
vositasi sifatida ishlatilgan. Endi, uzluksiz rivojlanish orqali, bentonit sanoati ko'plab turdagi
mahsulotlar va keng qo'llash sohalari bilan jadal rivojlandi. Turli xil qayta ishlash jarayonlari
kalsiy bentonit, natriy bentonit, faol loy, montmorillonit, organik bentonit va boshqalarni o'z ichiga
olgan turli bentonit mahsulotlarini ishlab chiqarishi mumkin. U kundalik kimyoviy moddalar,
qoplamalar, metallurgiya, neft, to'qimachilik, bosma siyoh, atrof-muhitni muhofaza qilish
sohalarida muhim rol o'ynaydi. Himoya qilish, qurilish materiallari, dori-darmonlar va boshqalar.
Bentonit
maydalagich.
Bentonit
maydalagich
bentonitni
sanoatda
qo'llashni
rivojlantirishda muhim qayta ishlash uskunasidir. Uning vazifasi quyma bentonit kukunini keyingi
qayta ishlash uchun bir xil nozik kukunga maydalashdir. Xo'sh, bentonit maydalagichning ishlash
printsipi qanday? HCMilling (Guilin Hongcheng), ishlab chiqaruvchisi bentonit maydalagich,
sizga aytadi.
Bentonit maydalagichning ishlash printsipi quyidagicha:
1-jarayon: Maydalash
Agar bentonit xom rudasi nisbatan katta bo'lsa, 20 sm dan ortiq bo'lsa, u avvalo maydalash
jarayonidan o'tishi kerak. Zarrachalar hajmi qanchalik kichik bo'lsa, bentonit kukunini maydalash
shunchalik samarali bo'ladi. Uni 10 sm ichida nazorat qilish yaxshiroqdir.
2-jarayon: Terish
Maydalangan bentonit mashinaga yuboriladi bentonit maydalagich oziqlantiruvchi
tomonidan. Tegirmon kamerasidagi yuqori tezlikda aylanadigan silliqlash rulosi markazdan
qochma kuch ta'sirida silliqlash halqasiga mahkam o'raladi va material pichoq bilan yig'iladi va
silliqlash rulosi va silliqlash halqasi tomonidan hosil qilingan silliqlash maydoniga yuboriladi, va
51
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 2 Issue 2
bentonit silliqlash bosimi ta'sirida kukunga bo'linadi. Ventilyator ta'sirida maydalangan bentonit
portlatiladi va saralovchidan o'tkaziladi va u noziklik talablariga javob bersa, silliq o'tadi. Agar u
talablarga javob bermasa, u to'xtatiladi va keyingi silliqlash uchun silliqlash kamerasiga
qaytariladi.
3-jarayon: Yig'ish
Yig'ish tizimi ikki turga bo'linadi: ochiq elektron va yopiq elektron.Yopiq elektron tizimi
odatda ishlatiladibentonitmaydalagich. Ajratilgan malakali bentonit kukuni quvur liniyasi orqali
siklon kollektoriga puflanadi va material va gaz siklon orqali ajratiladi. Yig'ilgan material tushirish
valfi orqali keyingi jarayonga yuboriladi va ajratilgan havo oqimi fan orqali doimiy aylanish uchun
asosiy mashinaga yuboriladi. Impulsli chang yig'uvchidan o'tgandan so'ng, ortiqcha havo oqimi
atmosferaga chiqariladi va impulsli chang yig'uvchining yig'ish samaradorligi 99,99% ga etadi, bu
chiqindilar atrof-muhitni muhofaza qilish standartiga mos kelishini ta'minlaydi.
4-jarayon: Tayyor mahsulotni qayta ishlash
Siklon kollektori ostidagi tushirish valfi to'g'ridan-to'g'ri qadoqlash mashinasi tomonidan
qoplanishi va qadoqlanishi yoki konveyer orqali saqlash uchun tayyor mahsulot omboriga
yuborilishi mumkin.
Fizik xossalari:
* Rang: Bentonitlarning rangi turli xil bo'lishi mumkin: oq, kulrang, yashil, jigarrang, qizil
va hatto qora. Rang mineralogik tarkib va aralashmalarning mavjudligidan kelib chiqadi.
* Tuproq tuzilishi: Mayda donali, loysimon tuzilishga ega. Quruq holda changsimon
bo'ladi.
* Zichlik: Taxminan 1,8-2,8 g/sm³ oralig'ida o'zgarib turadi. Bu zichlik tarkibidagi
minerallar va namlik miqdoriga bog'liq.
* Shishish qobiliyati: Bentonitlarning eng muhim fizik xususiyatlaridan biri bu suv bilan
aloqa qilganda shishish qobiliyatidir. Suv molekulalari montmorillonitning kristallararo
bo'shliqlariga kirib, uning hajmini sezilarli darajada oshiradi. Shishish darajasi bentonit tipidan va
suvning sifatidan bog'liq. Natriy bentonitlari kaltsiy bentonitlariga qaraganda ko'proq shishadi.
* Yopishqoqlik: Suv bilan aralashtirilganda, bentonitlar yopishqoq, plastik massa hosil
qiladi. Bu xossasi burg'ulash loyini tayyorlashda muhim ahamiyatga ega.
* Plastiklik: Nam holatda, bentonitlar shaklini saqlashga qodir bo'ladi.
* Qattiqlik: Nisbatan yumshoq mineral.
* Parchalanish: Osongina parchalanishi mumkin.
Kimyoviy xossalari:
52
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 2 Issue 2
* Tarkibi: Asosiy tarkibiy qismi montmorillonit (Al₂Si₄O₁₀(OH)₂·nH₂O) dir. Bunga
qo'shimcha ravishda, kvarts, feldspatlar, illit, kaolinit va boshqa minerallar aralashmalar sifatida
mavjud bo'lishi mumkin.
* Ion almashinuvi: Bentonitlar yuqori ion almashinuvi qobiliyatiga ega. Ular o'zlarining
kristallararo bo'shliqlarida ionlarni ushlab turishi va almashtirishi mumkin. Bu xossasi suvni
tozalash va boshqa jarayonlarda qo'llaniladi.
* Adsorbsiya: Bentonitlarning yuzasi katta bo'lgani uchun ular turli moddalarni, shu
jumladan organik moddalarni adsorbsiya qilishga qodir.
* pH: Bentonitlarning pH qiymati 7 ga yaqin neytral yoki biroz ishqoriy bo'lishi mumkin.
Bu tarkibiga bog'liq.
* Kislotali va ishqoriy muhitga chidamlilik: Ba'zi bentonit turlari kislotali yoki ishqoriy
muhitlarda barqaror bo'ladi, boshqalari esa parchalanishi mumkin.
Bu bentonitlarning asosiy fizik va kimyoviy xossalarining umumlashtirilgan tavsifi. Aniq
xossalar bentonitning turini va kelib chiqishini hisobga olgan holda o'zgarib turishi mumkin.
Batafsil ma'lumot olish uchun laboratoriya tahlillari o'tkazish kerak.
Ishqoriy bentonitlar kulrang, yashilroq kulrang, yogʻsimon. Suvda sekin, ammo kuchli
shishadi. Mineral tarkibi, asosan, montmorillonitdan iborat. Gilda qoʻshimcha sifatida
gidroslyuda, kvars va temir gidroksidlari uchraydi.
Ishqoriy-yer bentonitlari och kulrang, yogʻsimon. Suvda yupqa plastinkalarga tez ajraladi,
lekin, kam shishadi. Jins hosil qiluvchi minerallari montmorillonit va gidroslyudadan iborat.
Qoʻshimchalar sifatida paligorskit, kvars va temir gidroksidlari uchraydi.
53
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 2 Issue 2
Karbonatli paligorskit gillari och kulrang, deyarli oq. Chigʻanoqsimon sinishga ega, suvda
parchalanmaydi. Paligorskitmontmorillonitkalsitli polimineral tarkibiga ega.
Bentonitlar neft va gaz konlarini qidirish va razvedka qilishdagi burgʻilash ishlarida yengil
yuvuvchi suyuqlik sifatida, paligorskit gillari esa tuz va issiqlik agressiyasiga chidamli suyuqliklar
tayyorlashda ishlatilmoqda. Bir tonna bentonit gilidan 12—14 m3 yuvuvchi suyuqlik tayyorlash
mumkin. Paxta yogʻi, vino va meva sharbatlarini tozalashda adsorbent sifatida foydalanilmoqda.
Ishqoriy bentonitlarni sovun, lak-boʻyoq, keramik, dori preparatlari va kosmetika vositalari ishlab
chiqarishda, ichimlik suvi, texnik va sanoat oqova suvlarini tozalashda ishlatish mumkin.
Bentonit o'zining noyob xususiyatlari bilan mashhur bo'lgan ko'p qirrali va keng
qo'llaniladigan loy turidir. Shishgan loy sifatida u suvni singdirish va ushlab turish qobiliyatiga
ega, bu uni keng ko'lamli ilovalar uchun ajoyib materialga aylantiradi.
Bentonitning eng keng tarqalgan qo'llanilishidan biri qurilish sanoatida. Ko'pincha neft va
gaz sanoati uchun qazish va burg'ulash faoliyatini qo'llab-quvvatlash uchun ishlatiladigan
burg'ulash loylarida stabilizator va bog'lovchi sifatida ishlatiladi. Bundan tashqari, beton ishlab
chiqarishda bog'lovchi vosita sifatida ishlatiladi, bu yerda uning shishishi va ish qobiliyatini
yaxshilash qobiliyati yuqori baholanadi.
Neft va gaz sanoati uni tog'-kon sanoatida qanday qo'llash mumkinligiga faqat bir misoldir.
Bundan tashqari, u keramika ishlab chiqarishda ham qo'llaniladi, bu erda u mukammal bog'lovchi
va moylash vositasi bo'lib xizmat qiladi. Bundan tashqari, u temir va po'lat ishlab chiqarishda,
shuningdek alyuminiy va uran kabi minerallarni qayta ishlashda ishlatiladi.
Kosmetika, dezodorantlar va tish pastasi kabi ko'plab maishiy mahsulotlarda ham mavjud.
U qalinlashtiruvchi vosita sifatida va suyuqliklarning yopishqoqligini oshirish uchun ishlatiladi,
bu uni ko'plab shaxsiy parvarishlash vositalarida zarur mahsulotga aylantiradi. Bundan tashqari,
dezodorantlarda tabiiy hidni yutish vositasi sifatida ishlatiladi va hatto akne va ekzema kabi teri
kasalliklarini davolashda ham qo'llaniladi.
Qishloq xo'jaligida u tuproq sifati va unumdorligini oshirish uchun ishlatiladi. Loyning
shishish xususiyatlari uning tuproqdagi suvni ushlab turishiga imkon beradi, suvni ushlab turishni
yaxshilaydi va ekinlarni ozuqa moddalari bilan ta'minlaydi. Bundan tashqari, u ko'plab hayvonlar
uchun ozuqa mahsulotlarida bog'lovchi sifatida ishlatiladi, shuningdek, hidlarni nazorat qilish va
ozuqa moddalarining so'rilishini kuchaytirish uchun hayvonlarning chiqindilarini boshqarishda
ishlatiladi.
Bentonit o'zining noyob xususiyatlari tufayli keng qo'llanilishiga ega va ko'plab sohalarda
muhim tovar hisoblanadi. Uning ko‘p qirraliligi va samaradorligi uni turli sohalarda samaradorlik,
samaradorlik va sifatni oshirishda qimmatli manbaga aylantiradi. Texnologiya rivojlanishda
davom etar ekan, bentonit uchun yangi va innovatsion foydalanish usullarini kashf qilish va
54
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 2 Issue 2
rivojlantirish davom etishi mumkin.Xulosa qilib aytadigan bo'lsak biz hur O'zbekistonimizni
yanada yuksakroq rivojlantirishimiz uchun, qo'limizdan kelgan barcha imkoniyatlardan
foydalanmog'imiz kerak. Qazilma boyliklarimizdan unumli foydalab, undan jahon standartlariga
mos keladigan mahsulotlar ishlab chiqarmog'imiz kerak. Biz bu jarayonda davlatimizni
rivojlanishi uchun xalqimizga ham ishchi o'rinlar yaratishimizga ishonamiz.
REFERENCES
1.
OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil.
2.
Organik kimyo asoslari. Toshkent "O'zbekiston" nashriyoti 2003 yil.
3.
Manzil:Yangtang Shanshui sanoat parki, Xicheng iqtisodiy rivojlanish zonasi, Guilin shahri,
Guangxi viloyati, Xitoy.
4.
A. Fransik Organik kimyo kitobi.
5.
Virjiniya Universiteti "To'rtinchi" nashriyot 2012 yil.
6.
“Fan va texnologiya”, 2018-yil Toshkent nashriyoti.
7.
Shriver va Atkins, noorganik kimyo darsligi.
