640
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
MAYIPLIǴI BOLǴAN SHAXSLARDI QOLLAP-QUWATLAWDA MÁMLEKET HÁM
JÁMIETTIIŃ ROLI
Erjanova Gulshexra
Ilimiy basshi.
Saparniyazova Nilufar Jenisbay qizi
Qaraqalpaqstan awil xojaligi ham Agrotexnologiyalar instituti student.
@Sahnozasaparniazova@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.17665320
Annotatsiya.
Bul maqalada nagiranligi bar shaxslardi qollap —quwatlaw maselesi
jaritilgan bolip, onda jamiyet ham mamleketnin bul tarawdagi orni atqaratugun xizmeti
haqqinda aytiladi. Nagiranligi bar insanlardin da jamiyet omirinde oz orni bar ekenligi,
olardinda huquq ham erkinliklerinin qorgaliwi, talim, den sawliqti saqlaw, miynet etiw ham
basqa tarawlardagi huquqlari haqqinda aytilip otedi.
Glit sozler:
Imkaniyatlar tenligi, jamiyet, mamleket, inklyuziv talim, huquqlardin
qorgawliwi, reabilitatsiya, socialliq qorgaw sistemsi, insanparwalliq principleri.
NOGIRONLIGI BO‘LGAN SHAXSLARNI QO‘LLAB-QUVVATLASHDA DAVLAT VA
JAMIYATNING ROLI
Annotatsiya.
Ushbu maqolada nogironligi bo‘lgan shaxslarni qo‘llab-quvvatlash
masalasi yoritilgan bo‘lib, unda jamiyat va davlatning bu sohadagi o‘rni va roli haqida so‘z
yuritiladi. Nogironligi bo‘lgan insonlarning ham jamiyat hayotida o‘z o‘rni borligi, ularning
huquq va erkinliklari himoya qilinishi, ta’lim, sog‘liqni saqlash, mehnat qilish va boshqa
sohalardagi huquqlari haqida so‘z yuritiladi.
Kalit so‘zlar:
Imkoniyatlar tengligi, jamiyat, davlat, inklyuziv ta’lim, huquqlar himoyasi,
reabilitatsiya, ijtimoiy himoya tizimi, insonparvarlik tamoyillari.
THE ROLE OF THE STATE AND SOCIETY IN SUPPORTING PERSONS WITH
DISABILITIES
Annotation.
This article discusses the issue of supporting and empowering people with
disabilities, and talks about the role of society and the state in this area. It is said that people
with disabilities have a special place in society, they have the right to protection of their rights
and freedoms, education, health care, education and other aspects.
Key words:
Equal opportunities, society, state, inclusive education, protection of rights,
rehabilitation, social protection system, humanitarian principles.
Tiykargi bolim:
Bugungi kunde har bir mamleketde mayipligi bar shaxslardi qollap quwatlaw maselesi
ulken ahmiyatke iye bolgan socialliq maselelersen biri bolip tabiladi. Mayipligi bar shaxslardi
qollap quwatlawda mamleket ham jamiyettin roli ulken. Sebebi: mamleket mayipligi bar
insanlardi basqa saglam insanlardan ajratpawi olardinda jamiyet iskerliginde oz ornin tabiwip
ketiwleri ushun shart -sharayatlar jaratip bermekde. Mayıplıgi bar shaxslardin da jamiyettin toliq
agzasi sifatinda talim aliwi, medincinaliq xizmetlerden paydalana aliwi, miynet etiw sañat, sport,
janede madeniyat tarawlarda ten huquqli ekenligi olarda socialliq omirde oz iskerligin basqa
insanlarday korsete aladi. Talim tarawindagi inklyuziv jantasiwlar yagniy bul iskerlik arqali
mayipligi bar balalar ozin doslari menen birge oqiydi olar siyaqli tendey bilim alaladi. Mayipligi
bar balalardin talaplarinan kelip shiqqan halda arnawli turde maslastirilip qoyilgan sabaqliqlar
toliq turde bilim aliwlarina jardem beriwleri ushun mugallimlerdin bekitilip qoyiliwi.
641
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Densawliqti saqlaw ham reabilitatsiya sistemasi mayiplar omirinde ulken ahmiyetke iye.
Olardin fizikaliq ham ruwxiy jaqtan saglam boliwina jardem beredi. Ruwxiy jaqtan
olardin ozine bolgan isenimin arttiriwga komeklesedi. Mayipligi bar balalar madeniyat
tarawdada ozinin qabiyletlerin korsete aladi.Olar sport penen shugullana aliwlari, sañat
tarawlarinda ozinin iskerligin korsetiw huquqina iye. Tiykarǵı deregimiz bolǵan
Konstituciyamızdıń 57-statyasında Mámleket mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń sociallıq,
ekonomikalıq hám mádeniy taraw obektleri hám xızmetlerinen tolıq paydalanıwı ushın
sharayatlar jaratadı, olardıń jumısqa jaylasıwına, bilim alıwına járdemlesedi, olarǵa zárúr bolǵan
málimlemeni tosqınlıqsız alıw imkaniyatın támiyinlewi belgilengen. Bul huquqlardan olar hesh
qanday sheklewlersiz paydalana aladi. Ózbekstan Respublikası Prezidenti Shavkat Mirziyoevtiń
"Mayıplıǵı bolǵan shaxslardı hám xalıqtıń sociallıq qorǵawǵa mútáj qatlamların qollap-
quwatlawdıń qosımsha ilajları haqqında"ǵı pármanına qol qoydi. Bul hújjet 2022-jıl 28-yanvarda
tastıyıqlanǵan "2022-2026-jıllarǵa mólsherlengen Jańa Ózbekstannıń rawajlanıw strategiyası"
orınlanıwı sheńberinde islep shıǵılǵan. Oǵan shekem, Háreketler strategiyası sheńberinde, sonıń
ishinde, Prezidentimiz tárepinen 2021-jıl 25-martta "Kekseler hám mayıplıǵı bolǵan shaxslardı
sociallıq qollap-quwatlaw, "Saqawat" hám "Múriwbet" internat úyleri sistemasın bunnan bılay
da rawajlandırıw haqqında"ǵı párman, 2021-jıl 27-noyabrde "Medicinalıq-sociallıq ekspertiza
xızmeti jumısı jáne balalarǵa mayıplıqtı belgilew sistemasın bunnan bılay da jetilistiriw ilajları
haqqında"ǵı qarar qabıl etilgen hám orınlawǵa baǵdarlanǵan. Mayıplıq mashqalaları boyınsha
Global sammitte ayrıqsha atap ótilgenindey, koronavirus pandemiyasınan keyingi dáwirde
mayıplıq mashqalaların sheshiwde aldınǵı maqul nátiyjelerdi tiklew hám jáne de kóbirek
nátiyjelerge erisiw zárúr. Onda mámleketler, xalıqaralıq hám regionallıq shólkemler, puqaralıq
jámieti institutları, túrli sheńberlerdegi sherikler menen tıǵız birge islesiwdi kúsheytiw úlken
áhmietke iye. Búgingi kúnde mámleketimizde mayıplıq tarawında 600 ge shamalas mámleketlik
emes kommerciyalıq emes shólkem jumıs alıp barmaqta. Olardıń arasında: Ózbekstan mayıplar
jámieti; Ózbekistan mayıplar jámiyetlik fondı; Ózbekstan mayıp isbilermen hayal-qızlar milliy
associaciyası; Imkaniyatı sheklengen jaslar hám balalar orayı; Ózbekstandaǵı láń mayıp balalar
hám jas óspirimlerge járdem beriw "Ómir" jámiyetlik orayı; "Inklyuziv hayot" mayıplar
jámietlik birlespesi; Ózbekstan Kózi ázziler jámiyeti; Ózbekstan gereńler jámieti sıyaqli
mamleketlik emes kommerciyalıq shólkemler bar. Rawajlanıw strategiyası hám mayıplıǵı bolǵan
shaxslar huqıqları: densawlıq, sonday-aq dári quralları, kútim ushın mólsherlengen medicinalıq
buyımlar hám mayıplıǵı bolǵan balalar ushın arnawlı emlew azıq-awqat ónimleri menen
támiyinleniw huqıqı. Sonday-aq, nızam menen mayıplıǵı bolǵan balalardıń biypul ulıwma orta,
mektepten tısqarı, orta arnawlı hám professional bilim alıwın kepillew, onda imkaniyatı
sheklengen shaxslar ushın joqarı bilimlendiriw mákemelerine mámleketlik grant tiykarında
abiturientlerdi qabıllawdıń ulıwma sanınıń 2 procenti muǵdarında qosımsha qabıllaw kvotası
ajıratılıwı hám basqa da usı sıyaqlı bir qatar jeńillikler menen huqıqlar belgilengen. Eń áhmietlisi,
nızamnıń 6-statyasında mayıplıq belgisi boyınsha kemsitiwge jol qoymaw principi
sáwlelendirilgen. Oǵan bola, mayıplıǵı bolǵan shaxslarǵa hár qanday ajıratıp qoyıw, shetletiw,
sheklew yamasa abzal kóriw jaǵdayları, sonday-aq, mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń obektler hám
xızmetlerden paydalanıwı ushın sharayatlar jaratıw maqset etilmekte. Bul normanıń názik bir
tárepi bar, ol tiyisli mámleketlik shólkemler hám hákimliklerge oǵada quramalı, awır hám
finanslıq jaqtan jaqsı qarjı talap etetuǵın wazıypalardı júkleydi. Bul - mayıplıǵı bolǵan
shaxslardıń sociallıq obektlerde hesh qanday tosqınlıqlarsız háreketleniwi ushın sharayatlardı
jaratıw bolıp esaplanadı.
642
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Durıs, usı kúnge shekem de imarat hám obektler, jollar, transport qurallarınıń belgili bir
bólegi ǵana mayıplardıń erkin háreketleniwi ushın beyimlestirilgen, biraq bul jeterli emes.
Bunnan bılay mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń hesh qanday formada kemsitiliwine jol
qoymaw ushın da, bárinen burın, qolaylı ortalıqtı támiyinlewdiń anıq mexanizmlerin engiziw
maqsetke muwapıq. Imkaniyatı sheklengen shaxslar hár qanday sociallıq obektlerden hám
xızmetlerden hesh qanday tosqınlıqlarsız paydalana alıwı shárt. Sonıń menen birge, olardı
bilimlendiriw menen tolıq qamtıp alıw maqsetinde inklyuziv bilim alıw huqıqın ámelge asırıw
mexanizmlerin qayta kórip shıǵıw rejelestirilmekte. Ózbekstan Respublikasinda mayipligi
bolǵan sportshilarimizdi qollap quwatlaw, olardi jamiyet ortaligina tartiw hamde inklyuziv
sportti rawajlandiriw maqsetinde Paraolimpiada oyinlari sholkemlestirilgen. Paralimpiya bul
mayıplıǵı bolǵan esitiw qábiletin joǵaltqanlardan tısqarı shaxslar ushın xalıqaralıq sport jarısı
bolıp esaplanadı. Para - dáslep "paralich" sózinen alınǵan hám omırtqa baǵanasındaǵı
mashqalalar sebepli dene aǵzalarınıń belgili bir bólegi háreketlene almaytuǵınına ishara bolǵan,
biraq keyin ala jarıs qatnasıwshıları qatarınıń keńeyiwi sebepli "parallel" sóziniń dáslepki
bólegine ishara túrinde talqılanıp baslanǵan, yaǵnıy tiykarǵı olimpiada oyınlarına parallel
ótkeriletuǵın jarıstı ańlatatuǵını atap ótilgen. Prezidentimizdin baslamasi menen 2021-jıl 8 - may
kúni "Paralimpiya háreketin rawajlandırıwǵa baylanıslı qosımsha ilajlar haqqında"ǵı qararǵa qol
qoydı. Bul hújjet fizikalıq imkaniyatı sheklengen hám mayıplıǵı bolǵan shaxslarǵa sport penen
shuǵıllanıw ushın sharayatlardı keńeytiw jáne olar arasında sport penen shuǵıllanıwshılardıń
qamtıp alınıwın jáne de arttırıwǵa qaratılǵan. Barlıq túrdegi sport bilimlendiriw mákemelerinde
fizikalıq imkaniyatı sheklengen hám mayıplıǵı bolǵan shaxslar ushın sport bólimlerin basqıshpa-
basqısh shólkemlestiriw hám qábiletli bolǵan fizikalıq imkaniyatı sheklengen hám mayıplıǵı
bolǵan shaxslardı tańlap alıw, olardı sport túrlerine baǵdarlaw, tayarlaw jáne joqarı sport
sheberligine erisiwiwdi támiyinleytuǵın úzliksiz birden-bir kompleksli sistemanı engiziwge
rejelestirilgen. 3-dekabr Xalıqaralıq mayıplar kúni sıpatında belgilenedi. Bul kún Birlesken
Milletler Shólkemi tárepinen 1992-jılı qabıl etilgen bolıp, mayıplardıń huqıqların qorǵaw hám
jámiyete olardıń tolıq qatnasın támiyinlew maqsetinde belgilengen. Ózbekstanda sociallıq ádillik
principine ámel etiw, járdem hám qollap-quwatlawǵa mútáj, birinshi gezekte, fizikalıq
imkaniyatı sheklengen adamlarǵa tolıq turmıs keshiriw ushın sharayat jaratıw máselesi mámleket
hám jámiyettin turaqlı dıqqat orayında turadı. Ózbekstanda mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń
huqıqları "Mayıplıǵı bolǵan shaxslardıń huqıqları haqqında," "Bilimlendiriw haqqında,"
"Puqaralardıń densawlıǵın saqlaw haqqında," "Xalıqtı jumıs penen támiyinlew haqqında," "Bala
huqıqlarınıń kepillikleri haqqında," "Puqaralardıń mámleketlik pensiya támiynatı haqqında,"
"Miynetti qorǵaw haqqında," "Dene tárbiyası hám sport haqqında"ǵı nızamlar hám Ózbekstan
Respublikası Miynet kodeksi menen tártipke salınadı.
Juwmaq
Juwmaqlap aytatugunn bolsaq mayipligi bolgan shaxslardi qollap quwatlaw tek gana
mamleket yaki sholkemlerdin waziypasi emes bul jamiyette jasawshi har bir insannin
waziypasina aylaniwi tiyis . Olardin haq huquqlarin qorgaw ham de usi jamiyettin toliq agzasi
sipatinda qabil qiliwimiz bizin waziypamiz esaplanadi. Sebebi: ademgershilik insanparwalliq
degen paziyletler biz insanlarga tan bolip tabiladi. Biz bunday insanlardi jamiyetimizden
ajratiwimiz yamasa ashiniw koz qaras penen emes balkim hurmet penen qarawimiz kerek.
Sebebi olar bizlerdin qollap quwatlawimizga mehrimizga zar. Olarga korsetilgen
azgantay itibar olar ushun ulken baxit. Har bir insan kishi itibar ham mehrga layiq. Olardin sabri
hammemiz ushun ornek boliwga arziydi.
643
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Paydalangan adebiyatlar
1.
Ozbekstan Respublikasi Konstitutsiyasi 2023.
2.
Ozbekstan Respublikasi Birlesken Milletler sholkeminin Nagiranlar huquqlari
tuwrisindagi konvenciya.2006 – jil 13 –dekabr.
3.
Prezentimizdin Nagiranligi bolgan shaxslardi ham sociallıq qorgawga mutaj qatlamların
qollap quwatlaw boyinsha parmani .2022– jil 28–may.
4.
Prezentimizdin Paralimpiya hareketin rawajlandiriwga qaratilgan qarari 2021-jıl 8–may.
