Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/socinov/index
Characteristics of traditional performance of the classical
musical piece "Savti Kalom"
Abdulkhay KARIMOV
1
Fergana State University
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received April 2025
Received in revised form
15 May 2025
Accepted 15 June 2025
Available online
25 June 2025
This article explores the characteristics of the traditional
performance of the classical musical composition Savti Kalom.
It demonstrates that the performance of this piece represents
not only a form of musical artistry but also a complex
expression of spiritual-literary knowledge and emotional depth.
The study emphasizes the importance of the performer’s deep
understanding of the interaction between words and music and
the need to convey meaning to the listener through artistic
interpretation. The article highlights that performing Savti
Kalom requires a high level of musical skill, expressive delivery,
and refined artistic perception.
2181-
1415/©
2025 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-1415-vol6-iss3-pp163-168
This is an open access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)
Keywords:
classical music,
traditional performance,
maqom,
artistic expression,
poetry.
“
Savti kalom
”
mumtoz musiqa asarining an’anaviy
ijrochilikdagi xususiyatlari
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
Savti Kalom,
mumtoz musiqa,
an’anaviy ijro,
maqom,
tavsif,
she’r.
Ushbu maqolada
“
Savti kalom
”
nomli mumtoz musiqa
asarining an’anaviy ijrochilikdagi xususiyatlari tahlil qilingan.
Unda bu asarning ijrosi nafaqat musiqiy san’at namunasi,
balki ma’naviy
-adabiy bilimlar va nozik his-
tuyg‘ularning
mushohadabop ifodasi sifa
tida ko‘rib chiqiladi. Tadqiqotda
ijrochining so‘z va musiqaning o‘zaro ta’sirini chuqur anglab,
ma’noni tinglovchiga badiiy obraz orqali yetkazishi, shuningdek,
bu jarayon yuqori ijrochilik madaniyati va mahoratini talab
qilishi ilmiy asosda yoritilgan. Maqola
“
Savti kalom
”
ning estetik
va badiiy talqini doirasida an’anaviy musiqiy ifodaning
zamonaviy anglanishini ham ko‘rsatib beradi.
1
Associate Professor, Faculty of Pedagogy, Psychology and Art History, Honored Artist of Uzbekistan, Fergana State
University. Fergana, Uzbekistan. E-mail: a.karimov@gmail.com
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
6
№
3 (2025) / ISSN 2181-1415
164
Особенности традиционного исполнения классического
музыкального произведения «Савти калом»
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
классическая музыка,
традиционное
исполнение,
маком,
художественная
интерпретация,
поэзия.
В данной статье рассматриваются особенности
традиционного исполнения классического музыкального
произведения «Савти
калом». Показано, что его
исполнение представляет собой не только проявление
музыкального искусства, но и сложную форму духовно
-
литературных знаний и чувств. Автор подчеркивает, что
исполнитель должен глубоко осознавать взаимосвязь
слова и музыки, художественно передавая смысл
произведения слушателю. Особое внимание уделяется
необходимости высокой исполнительской культуры,
профессионального
мастерства
и
художественной
интерпретации в процессе исполнения «Савти калом».
KIRISH
O‘zbek mumtoz musiqasi milliy madaniyatimizning eng qadimiy va nozik san’at
turlaridan biri bo‘lib, uning ijrochilik an’analari asrlar davomida shakllangan va bugungi
kunda boy ma’naviy meros sifatida katta ahamiyat kasb etadi [1], [2]. Bu meros ichida
“
Savti Kalom
”
yo‘nalishi alohida o‘rin tutadi. U o‘zbek musiqa madaniyatida she’riy so‘z
va musiqaning uyg‘unligi
orqali shakllangan va mumtoz ijrochilikda o‘ziga xos badiiy
ifoda vositasi hisoblanadi [3].
“
Savti Kalom
”
asarining o‘ziga xosligi –
uning ijrosida
ma’naviy chuqurlik
, estetik
mazmun va nozik his-
tuyg‘ularni musiqiy obraz orqali ifodalash
imkoniyati bilan
belgilanadi [4]. She’r matni bilan musiqa o‘rtasidagi murakkab o‘zaro ta’sir ijrochidan
nafaqat musiqa texnikasini, balki adabiy bilim va badiiy tafakkurni ham talab qiladi [5].
Shuning uchun bu yo‘nalishdagi ijro
soddalikdan yiroq, baland estetik saviya va talqinga
asoslangan
badiiy so‘z san’ati
bilan uyg‘unlashgan holda amalga oshiriladi [6].
Ushbu maqolada
“
Savti Kalom
”
asarining qisqacha tarixi, ijrochilikdagi o‘rni,
musiqiy-adabiy kontekstdagi roli va milliy musiqa madaniyatidagi ahamiyati keng tahlil
qilinadi. Shuningdek, ijrochilikda qo‘yiladigan talablar, musiqiy ifoda vositalari va
tinglovchiga yetkaziladigan mazmunning badiiy talqini yoritiladi [7], [8].
“Savti Kalom”
va
“Talqinchai Savti Kalom”
nomli asarlar o‘rtasidagi farqlar ham
alohida e’tiborga loyiq. Har ikkisi mumtoz musiqa an’analariga oid bo‘lsa
-da, ularning
maqsadi, ijro uslubi, semantik yuklamasi va musiqiy maqomi jihatidan sezilarli farqlari
mavjud. “Savti Kalom” an’anaviyroq, musiqiy va adabiy uyg‘unlikka asoslangan ifoda vositasi
bo‘lsa, “Talqinchai Savti Kalom” esa aynan
talqin asosidagi ichki dramatizm, individual ifoda
va ruhiy chuqurlikka urg‘u beruvchi yo‘nalish sifatida shakllangan [9], [10].
Quyida ushbu ikki asarning o‘zaro taqqoslovchi tahlili va ularning o‘ziga xos
jihatlari tafsilotlari bilan yoritiladi.
METODOLOGIYA
Tadqiqot metodologiyasi quyidagi usullarga asoslangan:
•
Tarixiy-tanqidiy tahlil
–
“Savti kalom” asarlarining paydo bo‘lishi va rivojlanishini
aniqlash maqsadid
a tarixiy manbalar o‘rganildi.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
6
№
3 (2025) / ISSN 2181-1415
165
•
Ijrochilik tahlili
–
ustoz ijrochilarning audio-video manbalari orqali ijro uslublari
va musiqiy talqin xususiyatlari o‘rganildi.
•
Adabiy tahlil
–
musiqiy ijroda qo‘llanilgan she’riy matnlarning mazmuni va
tarkibiy xususiyatlari tahlil qilindi.
•
Kompartiv (qiyosiy) usul
–
turli ijrochilar va musiqa namunalari o‘rtasidagi farq
va o‘xshashliklar aniqlandi.
Ushbu usullar yordamida
“
Savti kalom
”
mumtoz musiqa ijrosining o‘ziga xos
xususiyatlari va ijrochilik san’atidagi o‘rni aniqlandi.
Talqinchai savti kalom
–
“Savti kalom”ni, ya’ni, ovozli she’riy nutqni muloyim va
ehtiros bilan kuylash tarzi ma’nosini anglatadi. Ijro uslubi –
ehtirosli, lirik, muloyim va
past ovozda, hissiy kuchli, asosan “talqin” uslubida, maqsadi –
she’rni qalbga ta’sir
qiluvchi hissiyot bilan yetkazish, matn mazmuni lirik, muhabbat, hayot haqidagi o‘ylar,
ruhiy holatlarni aks ettiradi.
Savti kalom
–
kalomni odatda, falsafiy
yoki tasavvufiy mazmundagi she’rni
musiqali tarzda, muayyan maqom doirasidagi kuy ma’nosini anglatadi. Ijro uslubi –
an’anaviy maqom doirasidagi ko‘proq rasmiy uslub, ko‘pincha ravon va ta’sirli, maqsadi –
ma’naviy
-falsafiy mazmunni musiqiy ijro orqali ifoda etish, matn mazmuni
–
tasavvufiy,
irfoniy, axloqiy, hayot haqidagi tafakkur aks ettiradi.
Ikki asarning misolida: “Savti kalom” –
mumtoz maqom tarkibida, ya’ni
Shashmaqomdagi “Savt”:
•
Bu qismda ovoz va musiqa birgalikda
she’rni ravon, ta’sirli va ritmik
tarzda
yetkazadi.
•
Kalom mazmuni
–
odatda tasavvufiy, axloqiy, irfoniy
mavzularda bo‘ladi.
•
Ijroda
ma’lum ritm, jarayon va shakl
saqlanadi.
“
Talqinchai savti kalom
”
–
Shashmaqomning
“
Talqincha
”
qismlarida yoki lirik
musiqa janrida:
•
Bu yerda
she’rni oqish kabi
, juda shaxsiy, hissiyotli va erkin musiqa uslubida ijro
etiladi.
•
Ton past, muloim, ovoz faol, lekin u musiqaning hissiy ta’sirini kuchaytirishga
qaratilgan.
•
Bu shakl ijrochi va tinglovchi o‘rtasida
intim muloqot yaratishga xizmat qiladi.
“Savti kalom”
atamasi
–
nafaqat til, balki mumtoz musiqa, adabiyot va madaniyat
sohalarida ham muhim o‘rin tutadi. Quyida bu so‘zning ma’nosi va mazmunli tavsifini
berib o‘tam
an.
“Savti kalom” so‘zining ma’nosi
•
“
Savt
”
(
توص
)
–
arab tilida ovoz, sado, tovush
degan ma’noni anglatadi.
•
“
Kalom
”
(
ملاك
)
–
so‘z, nutq, gap, she’r
degan ma’noda ishlatiladi.
Xirom aylar guliston ichra u mastona-mastona,
Tabassumdin namoyon aylabon durdona-durdona.
Tamosho chog‘ida mone’durur ko‘zdin yurak qoni,
Bu hasratdin to‘kar mardumlarim marjona
-marjona.
Mayi gulrang arodur jilvagar ruxsori, ey soqiy,
Tavaqquf aylama sung‘il yana paymona
-paymona.
O‘shal sho‘xi sitamgarni bo‘lurmi oshno, deb
hech,
Raqiba iltifot aylar, manga begona-begona.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
6
№
3 (2025) / ISSN 2181-1415
166
Qayu bir tun aro ruxsori jonona nazar solgach,
Bu ko‘z oynasi husninggadur hayrona
-hayrona.
Uvaysiydur rafiqi dardu hijronadurur munis,
G‘ami dildor birlan doimo hamxona
-hamxona.
Ulug‘ shoira Uvaysiy qalamiga mansub ushbu g‘azal ham tariqat yo‘liga kirgan
solik, ya’ni Allohga oshiq bo‘lgan kishining dastlabki maqomlardan biridagi holati
ifodalangan. Chunki, Uvaysiy nomining o‘zi ham ruhi g‘oyibdan tarbiyat qilingan, ilohiy
ishq tarbiyatiga kirgan ma’no
sini bildiradi, jumladan Sufiy alloma Uvays Qaraniy kabi.
Uning birinchi baytidan boshlab, mavzusi Ilohiyishq ekanligi anglanadi.
Xirom aylar / guliston ich / ra u masto / na-mastona,/
Tabassumdin namoyon aylabon durdona-durdona.
V
–
–
–
/ V
–
–
–
/ V
–
–
–
V
–
–
–
Mafoiylun mafoiylun mafoiylun mafoiylun
Matndagi guliston, tabassum, soqiy, paymona, mayi gulrang, dard so‘zlari majoziy
ma’noda bo‘lib, guliston yorug‘ olam ma’nosida kelgan. Alloh o‘zi yaratgan bu olam
asosida, mohiyatida yashirin degan tasavv
ufiy ma’nodan kelib chiqilsa, shoira bu dunyoni
Alloh go‘zal qilib yaratgan va bu go‘zal gullar, bog‘lar, umuman olganda, butun borliq
ortida Yaratganing o‘zi ana shu tajallisiga o‘z san’atidan mast bo‘lgancha boqib turibdi,
degan ma’no anglanadi. Bu yerda
gi tabassum aslida Allohning tajallisiga ishora, ana shu
tajalliy yoki o‘z
-
o‘ziga muhabbat durdona aylangan, deya Alloh ijodini vasf etilgan. Shu
yerda an’anaga ko‘ra, dastlab Alloh ijodi vasf etilgan. Boshqa tomondan olganda, mashhur
so‘fiy shoirimiz Xuvaydoning “Muhabbatdan Muhammad paydo, Muhabbatsiz kishidan
qoch, Xuvaydo” degan mashhur satriga yaqin mazmun o‘z ifodasini topgan. Demak, bu
yerda Ilohiy ishq, ya’ni Yaratganning o‘z bandalariga va bandaning o‘z Yaratuvchisiga
bo‘lgan muhabbati haqida so‘z
boradi. Muhabbat aslida dard, iztirob, mashaqqat
ma’nosida kelgan. Buni ikkinchi baytdan anglash mumkin:
Tomosho chog‘ida mone’durur ko‘zdin yurak qoni,
Bu hasratdin to‘kar mardumlarim marjona
-marjona.
Tomoshodan murod bu qiyomat kuni hamma to‘planadigan
joyni anglatish bo‘lib,
o‘sha kuni Yaratgan vasliga yetishmoq uchun ko‘zdan yurak qoni oqib, seni ko‘rishga
to‘sqinlik qiladi. Bu hasratdan sening qorachiklarim marjondek ko‘zyosh to‘kadilar
deyilgan. Darhaqiqat, bu yerda chiroyli tashbih ham qo‘llangan. Ya’ni oshiqning oxirat
kunida Yaratganga bo‘lgan muhabbati marjonga aylanib oqadi, deya lutf qilinmoqda.
Yaratgan bo‘lgan muhabbat azobidan dur chiqishi mohiyatan inson ruhining kasratdan
chiqib, tavhid darajasiga yaqinlashishini anglatadi.
Mayi gulrang arodur jilvagar ruxsori, ey soqiy,
Tavaqquf aylama sung‘il yana paymona
-paymona.
Aynan mazkur baytda birinchi misradagi biz ko‘rib turgan olam mohiyatida,
asosida Yaratgan mohiyati yashirin, degan fikr ochiqroq aytilib, g‘azalning ilohiy ishq
mavz
usida ekanli ta’kidlangan. Buni tushunish uchun “mayi gulrang”, “jilvagar ruxsori”,
“ey soqiy” so‘z birikmalarini va “tavaqquf”, “paymona” so‘zlarini izohlash kerak bo‘ladi.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
6
№
3 (2025) / ISSN 2181-1415
167
“Mayi gulrang” guldek rang
-
barang tovlanib turuvchi may bo‘lib. Tasavvufda “mayi
a
hmar”, “mayi gulgun” kabi iboralar orqali ham ifodalanadi. Umuman olganda, butun
g‘azal ilohiy ishqqa talpinayotgan oshiq kechinmasi tahliliga bag‘ishlangan.
“Savti kalom” yo‘nalishi va umumiy o‘zbek mumtoz musiqasi ijrochiligi
mavzusidagi tadqiqotlar ko‘p
lab ilmiy asarlar va adabiy manbalarga tayangan holda
amalga oshirilgan. Asosiy adabiyotlar qatorida O‘zbekiston Milliy akademik katta
teatrining musiqa ilmiy tadqiqotlari, Xayriddin Qayumning musiqa tarixi bo‘yicha asarlari
hamda milliy mumtoz musiqa maktabi ustozlarining yozma va audiomanbalari bor.
Adabiyotlar tahlili jarayonida “Savti kalom”ning tarixiy rivojlanishi, ijrochilik uslublari va
mazmunan o‘zbek milliy musiqiy an’analaridan kelib chiqishi asosiy o‘rin tutadi.
Shuningdek, adabiy manbalardagi s
he’riy matnlarning musiqa bilan uyg‘unligi va
ijrochining badiiy talqini tahlil qilindi.
O‘zbek mumtoz musiqasidagi “Savti kalom” yo‘nalishining ijrochilik san’atidagi
o‘rni va uning badiiy, ma’naviy hamda adabiy xususiyatlari tahlil qilindi. Adabiyotlar
tahlili va amaliyotdagi ijrochilik namunasi asosida, “Savti kalom” musiqiy ijroda she’r va
musiqaning mukammal uyg‘unligini tashkil etishi aniqlandi. Shuningdek, “Savti kalom”
ijrosida ijrochining nafaqat texnik mahorat, balki she’riy matnning mazmunini ch
uqur
anglab, uni badiiy va ma’naviy jihatdan talqin etishi muhim ekani ma’lum bo‘ldi.
Bu yo‘nalishda ijrochilik nafaqat musiqaning o‘ziga xosliklarini namoyon etish, balki
milliy adabiy meros va ma’naviy qadriyatlarni saqlash va rivojlantirish vositasi si
fatida
ham xizmat qiladi. Shu bilan birga “Savti kalom” ijrosi milliy musiqa madaniyatida ustoz
-
shogird an’analarini saqlash va mustahkamlashda muhim o‘rin o‘ynashi ta’kidlandi.
Ushbu yo‘nalishni o‘rganish va rivojlantirish milliy musiqiy san’atni boyitish
va uni jahon
miqyosida tanitishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Shuni aytish joizki, “Savti kalom” yo‘nalishi o‘zbek mumtoz musiqa ijrosining eng
nozik va ma’naviy jihatdan boy qismlaridan biri bo‘lib, uning ijrochilik san’atidagi o‘rni
yuqori baholanadi, mi
lliy musiqa madaniyatini chuqurroq o‘rganishga, shuningdek,
ijrochilar malakasini oshirishga xizmat qiladi.
XULOSA
O‘zbek mumtoz musiqa san’ati –
xalqimizning eng qadimiy, ma’naviy boy va estetik
jihatdan yetuk meroslaridan biri sifatida alohida e’tirofga loyiq. Shu musiqiy an’analar
orasida
“
Savti kalom
”
yo‘nalishi o‘zining nozik badiiy ifodasi, she’r va musiqaning
uyg‘unligi, hamda ruhiy
-falsafiy mazmuni bilan ajralib turadi. Tadqiqot davomida ushbu
yo‘nalishning tarixiy ildizlari, ijrochilikdagi o‘rni, va milliy musiqa madaniyatidagi
ahamiyati chuqur o‘rganildi.
Tahlillar asosida aniqlanishicha,
“
Savti kalom
”
ning ijrosi oddiy musiqiy ifodadan
ko‘
ra,
ma’naviy
-falsafiy mazmunga ega ruhiy tajriba
sifatida qaraladi. Ijrochi so‘z va
musiqaning o‘zaro ta’sirini chuqur anglab, tinglovchiga uning estetik va ma’naviy
mazmunini badiiy talqin orqali yetkazishi zarur. Bu esa ijrochidan yuqori texnik mahorat,
badiiy sezgi va adabiy saviyani talab qiladi.
Tadqiqot davomida
“
Savti kalom
”
va
“
Talqinchai savti kalom
”
o‘rtasidagi farqlar
ham tahlil qilindi. Ularning ijro uslubi, mazmuniy yuklamasi va musiqiy maqomi jihatidan
farqlanishi ularni alohida ijro maktablar
iga mansubligini ko‘rsatdi. “
Savti kalom
”
an’anaviy maqom doirasida, odatda falsafiy
-
tasavvufiy mazmunga ega she’rlar orqali ijro
etilsa,
“
Talqinchai savti kalom
”
lirik, muloyim, erkin va ehtirosli ifoda orqali tinglovchi
bilan bevosita hissiy aloqani shakllantiradi.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
6
№
3 (2025) / ISSN 2181-1415
168
Adabiyotlar tahlili, ustoz-shogird ijrochilik namunalarining solishtirilishi va poetik
matnlarning musiqiy uyg‘unlikdagi roli tahlili asosida quyidagi asosiy xulosalarga kelindi:
•
“
Savti kalom
”
ijrosi o‘zbek musiqa san’atining yuksak badiiy namunasidir va u
orqali milliy madaniyatning ma’naviy chuqurligi ifodalanadi;
•
Ijrochilik jarayonida
she’r mazmuni bilan musiqiy ifoda o‘rtasidagi uyg‘unlik
muhim omil hisoblanadi;
•
Bu yo‘nalish milliy adabiyot
va musiqa uyg‘unligini saqlab qolish, boyitish va yosh
avlodga yetkazishda samarali vosita hisoblanadi;
•
“
Savti kalom
”
ustoz-
shogird an’analarini tiklash va rivojlantirishda, shuningdek,
milliy musiqani jahon sahnasiga olib chiqishda strategik ahamiyat kasb etadi.
Xulosa qilib aytganda,
“
Savti kalom
”
nafaqat musiqa, balki
ma’naviy tarbiya, adabiy
tafakkur va milliy o‘zlikni ifodalovchi san’at shaklidir. Ushbu yo‘nalishdagi tadqiqotlar
davom ettirilishi, uning nazariy va amaliy jihatlarini chuqurroq o‘rganis
h milliy musiqa
merosini asrab-
avaylash va global miqyosda targ‘ib qilishda muhim bosqich bo‘lib xizmat
qiladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Rahmonov, U. (2024).
The role of culture in preserving and enriching our
spirituality
. Ethiopian International Journal of Multidisciplinary Research, 11(2),
February. SJIF 2023: 6.980.
2.
Otajonov, S. (2011).
Maqom san’ati nazariyasi
. Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi
nashriyot.
3.
Rahmonov, U.K. (2024).
Musiqa ta’limi orqali yoshlarni milliy ruhda
tarbiyalashda integratsion asosida madaniyatni yuksaltirish
. Farg‘ona, pp. 575–
578.
4.
Zikirov, M. C., Qosimova, S. F., & Qosimov, L. M. (2021). Direction of modern
design activities.
Asian Journal of Multidimensional Research (AJMR)
,
10
(2), 11-18.
5.
Rahmonov, U.K. (2024, October 5).
Musiqa fan o‘qituvchilarini tayyorlashda
ularning kasbiy kompetentligini takomillashtirishda innovatsion va integratsion
yondoshuvning ahamiyati
. Shahrisabz.
6.
Rahmonov, U.K. (2024, October 19).
Musiqa ta’limini o‘qitishda pedagogik
-
psixologik xususiyatlar
. Qo‘qon, pp. 26–
33.
7.
Ganieva, H. (2019).
She’riyat va musiqa uyg‘unligida estetik talqinlar
.
San’atshunoslik ilmiy jurnali, 3(1), 33–
40.
8.
Qayumov, H. (2000).
O‘zbek musiqa merosi va ma’naviyat
. Toshkent: Ma’naviyat.
9.
Zokirova, M. (2017).
Sharq musiqasi va poetik matn uyg‘unligi
. O‘zbekiston
san’ati jurnali, 4(2), 45–
51.
10.
Levin, T. C. (2006).
The Hundred Thousand Fools of God: Musical Travels in
Central Asia (and Queens, New York)
. Indiana University Press.
