Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/socinov/index
The history of reclamation and irrigation of the virgin
lands of the Central Ferghana (on the example of the 50s
of the XX century)
Mavlonbek KAMOLOV
1
Oybek KOMILOV
2
Andizhan State University
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received February 2021
Received in revised form
28 February 2022
Accepted 20 March 2022
Available online
15 April 2022
The article analyzes the development of virgin lands in
Central Ferghana in the 1950s and the gradual increase in the
amount of irrigated land in the region from year to year on the
basis of scientific literature.
2181-
1415/©
2022 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-1415-vol3-iss3/S-pp
This is an open access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)
Keywords:
land,
water,
Central Ferghana,
virgin lands,
irrigation,
land reclamation,
cotton monopoly.
Markaziy Far
g‘
onada q
o‘
riq yerlarni
o‘
zlashtirilishi va
su
g‘
orilish tarixi (XX asrning 50-yillari misolida)
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
yer,
suv,
Markaziy Far
g‘
ona,
q
o‘
riq yerlar,
irrigatsiya,
melioratsiya,
paxta yakkahokimligi.
Maqolada 1950-yillarda Markaziy Far
g‘
onadagi q
o‘
riq yer-
larni
o‘
zlashtirilishi va hududdagi su
g‘
orma yerlar hajmining
yildan-yilga asta-sekin ortib borganligi masalalari ilmiy
adabiyotlar ma’lumotlari asosida tahlil qilingan.
1
First-year student of the Faculty of History of Andizhan State University.
2
Doctor of historical sciences, professor, Andijan state university, Andijan, Uzbekistan
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
02 (2022) / ISSN 2181-1415
564
История развития и орошения целинных земель
Центральной Ферганы (на примере 50
-
х годов ХХ века)
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
земля,
вода,
Центральная Фергана,
целинный земли,
ирригация,
мелиорация,
монокультура хлопка.
В статье анализируется развитие целинных земель в
Центральной Фергане в 1950
-
е годы и постепенное
увеличение объема орошаемых земель в регионе по
данным научной литературы.
Ma’l
umki, inson hamda barcha mavjudotlar uchun yer va suv muhim
o‘
rin
egallaydi. Yer masalasi jamiyat tarixiy taraqqiyoti davomida eng muhim, bosh masala
sifatida yuzaga kelgan. Darhaqiqat, yer insoniyatning k
o‘
payishi, hayot kechirishi uchun
moddiy ne’matlar makoni hisoblanadi.
Shu bilan birga xususiy mulkchilikning paydo
bo‘lishiga ham sabab bo‘lgan. Barcha davlatlarda bo‘lgani kabi,
bizning yurtimiz
hududida ham yerga egalik qilishning va undan qanday foydalanishning asrlar davomida
yi
g‘
ilgan tajribalarga asoslangan holda foydalanib kelingan. Xususan, sovet davrida
mustam-
lakachilarning asosiy puxta ishlab chiqilgan siyosati, O‘zbekiston hududida bo‘z
yerlarni o‘zlashtirish va eng avvalo paxta yakkahokimligini o‘rnatishni o‘z oldiga asosiy
maqsad qilib qo‘yganini ko‘rish mumkin. Xususan, sovet mustabid tuzumi paxta
yetishtirishni yanada taraqqiy ettirish maqsadida su
g‘
orma dehqonchilik uchun qulay
hisoblangan Far
g‘ona vodiysidagi qo‘riq yerlarni o‘zlashtirish ishlariga katta e’tibor
qaratdi. Bu tadbirlar mustabid hukumatining asosiy vazifalari jumlasiga kirdi, ular bu
maqsadlari yo‘lida
ham moddiy va moliyaviy jihatdan hech narsani ayashmadi. Shu bois,
beshinchi besh yillik (1951
–
1955-yillar) rejasida hamda 1952-
yili bo‘lib o‘tgan
O‘zKP(b)ning
IX sy’ezdi rezalutsiyalarida paxtachilikni yanada yuksaltirish jumladan, Farg‘
ona
vodiysidagi su
g‘oriladigon yerlar hajmini kengaytirish va qo‘riq yerlarni o‘zlashtirish
dolzarb vazifalar sifatida ta’kidlab o‘
tilgan.
Bundan tashqari, yangi yerlardan samarali foydalanish va su
g‘
orma dehqonchilikni
shakllantirish vazifalari KPSS
XIX s’yezdi sobiq SSSR xalq xo‘jaligini yanada rivojlantirish
bo‘yicha 1951–
1955-yillar qabul qilingan direktivalarda ham belgilangan edi [1. B. 25].
S’yezd rezalutsiyalarida jumladan, bunday deyilgan “Sirdaryo, Zarafshon va Qashqadaryo
daryolari havzalari, Markaziy Far
g‘
ona, Kuban-
Egorlik sistemasi, O‘rtato‘qay suv ombori
va Katta Chu kanali rayonlarida su
g‘
orish sistemalari
qurilish ishlari davom etirilsin”
[2. B. 635].
Sovet hukumatining ko‘chirish siyosatiga asosan cho‘lga turli hududlardan
dehqonchilikdan habardor oilalar ko‘chiririb keltirildi. Xususan, 1951
-yilda Andijon,
Far
g‘
ona, Namangan viloyatlaridan 2060 kolxozchi oilasi Markaziy Far
g‘
onaning yangi
yerlariga ko‘chirib keltirilgan [3
. B. 29]. Markaziy Far
g‘
ona yerlarini birinchi va ikkinchi
navbatini o‘zlashtirilish va sug‘orish bo‘ycha amaliy vazifalar 1952
-yil 16-sentyabrda
qabul qilingan qarorda alohida ko‘rsatib o‘tilgan. Shuningdek, 1953–
1958-
yillar oralig‘ida
cho‘l yerlardan 36000 gektar yer o‘zlashtirilgan [1. B. 26].
Sovet hokimiyatining cho‘lga hujum tadbiri asta
-sekin ommalashib borib, 1952-yil
16-
noyabrdagi O‘zKPMQ va O‘zSSR Ministrlari
Sovetining maxsus qaroriga asosan,
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
02 (2022) / ISSN 2181-1415
565
Markaziy Far
g‘onaning 65000 gektar yangi va qo‘riq yerlarni sug‘orish ishlari ko‘rib
chiqilgan [2, B.56]. Bundan tashqari, Yozyovon va Qiziltigin cho‘llari 3000 gektar,
Ulu
g‘nor kanali tizimi bo‘yicha 6000 gektar, Ohunboboyev nomli kanal tizimi bo‘yicha
14000 gektar, bundan tashqari vodiy viloyatlaridagi 15000 gektar maydonni egallagan
qo‘riq va qarovsiz yotgan yerlar o‘zlashtirilishi tashkil etilgan. Ta’kidlash joizki, 1953
-yili
ushbu topshiriqlarni to‘la amalga oshirish bo‘yicha “Ferganavodstroy”tresti tashkil etildi.
Markaz tomonidan o‘zlashtirilgan yerlarga suv chiqarish va sug‘
orish ishlariga ham
alohida e’tibor qaratilgan bo‘lib, Farg‘ona massivlarida suv xo‘jaligi qurilishi sohasida
35876 gektar maydonda irrigatsiya va melioratsiya tayyorgarligi ishlari nihoyasiga
yetkazilgan bo‘lib, bu massivlarda sug‘orish va zovur tarmoqlari ko‘plab gidrotexnik
inshootlar barpo etilgan [1 B. 28]. Yuqoridagi tadbirlarni amalga oshirish uchun hukumat
tomonidan juda katta moliyaviy mabla
g‘
ajratilgan bo‘lib, xususan, Markaziy Farg‘
ona
kompleks sxemasida su
g‘orish va o‘zlashtirish bo‘ycha ishlarning aniqlangan qiymati
393.8 mln. rubl bo‘lib, bundan 162.7 mln. rubl suv xo‘jaligi qurilishiga, 24 mln. rubl tresni
ta’mirlashga, 158.1 mln. rubl qishloq xo‘jaligi qurilishiga va 78.9 mln. rubl ishlab chiqa
-
ruvchi kuchlar rivojlanishi bilan bo
g‘liq qurilishlarga yo‘naltirilgan. Sovet davlatining
boshidan puxta ishlab chiqilgan rejasi qisqa fursatlar ichida hududdlar bo‘yicha amalga
oshirildi. Yu
qorida alohida ta’kidlab o‘tganimizdak, sovetlarning bosh maqsadi
respublikada, qolaversa far
g‘ona vodiysida paxta yakkahokimligini o‘rnatishdan iborat
bo‘ldi. Keyingi yillarda ham o‘zlashtirish va sug‘
orish ishlari kuchayib bordi. Masalan,
1953-1955-yillarda Far
g‘ona vodiysidagi yerlarni o‘zlashtirish jadallab borib, har yili
4000-
4500 gektar yangi yerlar ochilgan va qishloq xo‘jaligi iste’molga kiritilgan bo‘lib,
buning natijasida paxta yetishtirish hajmi oshdi. Jumladan, 1956-yili Far
g‘
ona viloyatida
jam
i 354455 tonna paxta yetishtirilgan bo‘lib, bu ko‘rsatkich 1958
-yil 396552 tonnani
tashkil etdi [4. B. 26].
Xulosa qilib aytganda, 1950-yillarda Markaziy Far
g‘onadagi qo‘riq yerlarni
o‘zlashtirilishi va hududdagi sug‘
orma yerlar hajmining yildan-yilga asta-sekin ortib
borishi sovet hukumatining paxta yakkahokimligi siyosati negizida amalga oshirildi.
Markaz agrar siyosati izmida yangi yerlarni o‘zlashtirosh yildan
-
yilga to‘xtovsiz o‘sib
bordi. Oqibatda respublika sobiq Ittifoqning paxta xom-ashyo bazasiga aylanib bordi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO
‘
YXATI:
1.
G‘ofurov
A. Irrigatsiya va melioratsiyani rivojlantirishning iqtisodiy
problemalari.
–
Toshkent: O‘zbekiston,
1974.
2.
KPSS s’yezdlari, konferensiyalari va Markaziy Komitet plemumlarining
pezolyutsiya va qarorlari. III qism.-
Toshkent: O‘zdavnashr, 1954.
3.
Ochilov
N. O‘zbekistonda irrigatsiya
-melioratsiya ishlari (1946
–
1964)
–
Toshkent: Fan,1991.
4.
Rustamov X. Hayot sahifalari.
–
Toshkent: Mehnat, 1986.
