Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/socinov/index
From the history of Khorezm rulers' struggle against Arab
invasion
Ismoiljon BOYMIRZAYEV
1
National Research University-Tashkent Institute of Irrigation and Agricultural Mechanization Engineers
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received June 2025
Received in revised form
15 July 2025
Accepted 15 July 2025
Available online
25 August 2025
This article explores the Arab conquest of Khwarazm in the
8th century and the political and military resistance carried out
by the rulers of Khwarazm. During the military expansion of the
Arab Caliphate in the region of Transoxiana, Khwarazm
endeavored to preserve its independence through various
political, diplomatic, and military strategies. Particular attention
is paid to the resistance during the reign of Khwarazmshahs
such as Azkajush and Khurzad, internal conflicts, and the
eventual Arab occupation of the region. The study also
examines how this resistance was reflected in the
consciousness of the local population and its historical
significance for Khwarazm.
2181-
1415/©
2025 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-1415-vol6-
iss4-pp58-68
This is an open access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)
Keywords:
Khwarazm,
Arab conquest,
Khwarazmshahs,
resistance movements,
Caliphate,
Transoxiana,
political struggle,
8th century,
local rulers,
military history.
Xorazm hukmdorlarining arablar istilosiga qarshi kurashi
tarixidan
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
Xorazm,
Arab istilosi,
Xorazmshohlar,
qarshilik harakatlari,
xalifalik, Movarounnahr,
siyosiy kurash,
VIII asr,
mahalliy hukmdorlar,
harbiy tarix.
Mazkur maqolada milodiy VIII asrda Xorazm hududiga
bo‘
lgan arablar istilosi va unga qarshi Xorazm hukmdorlarining
olib borgan siyosiy-harbiy kurashlari yoritilgan. Arab
xalifaligining
Movarounnahrdagi
harbiy
ekspansiyasi
jarayonida Xorazm o‘z mustaqilligini saqlab qolish uchun
ko‘plab siyosiy, diplomatik va h
arbiy harakatlarga boshchilik
qilgan. Maqolada ayniqsa Xorazmshoh Azkajush, Xurzod va
boshqalar davridagi qarshiliklar, arablar bilan bo‘lgan
to‘qnashuvlar, ichki ziddiyatlar va oxir
-oqibat arablar
tomonidan Xorazmning bosib olinishi jarayonlari tahlil qilinadi.
Shuningdek, ushbu qarshiliklarning mahalliy aholi ongida
qanday aks etgani va Xorazm tarixidagi o‘rni ham o‘rganilgan.
1
Independent Researcher, National Research University-Tashkent Institute of Irrigation and Agricultural
Mechanization Engineers. E-mail: ismoiljonboymirzayev@gmail.com
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
6
№
4 (2025) / ISSN 2181-1415
59
Из истории борьбы правителей Хорезма против
арабского нашествия
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
Хорезм,
арабское завоевание,
хорезмшахи,
движения сопротивления,
халифат,
Мавераннахр,
политическая борьба,
VIII век,
местные правители,
военная история.
В данной статье освещены арабские завоевания Хорезма
в VIII веке и политико
-
военные действия правителей
Хорезма против этих нашествий. В условиях военной
экспансии Арабского халифата в Мавераннахре хорезмские
правители
стремились
сохранить
независимость,
предпринимая ряд дипломатических, политических и
военных шагов. Особое внимание в статье уделено
сопротивлению в период правления хорезмшахов
Азкажуша, Хурзада и других, а также внутренним
конфликтам и последующему захвату Хорезма арабами.
Также рассматривается, как эти события отразились в
сознании местного населения и каково их значение в
истории Хорезма.
KIRISH
Tarixiy shaxslar faoliyatiga baho berishda ular yashagan davr, siyosiy sharoit,
ijtimoiy voqeliklarga xolis yondashish talab etiladi. Bu esa o‘s
ha shaxsga nisbatan
jamoatchilikda to‘g‘ri fikr shakllanishiga xizmat qiladi.
Tariximizda munosib iz qoldirgan
siymolarni o‘rganish boy tarixiy merosga ega xalqimizning o‘zligini anglashiga hissa
bo‘lib qo‘shiladi.
Garchi qadimidan bugunga qadar bo‘lgan vo
qeliklar ilmiy adabiyotlar,
badiiy asarlar va hattoki darsliklarda o‘z o‘rnini topayotgan bo‘lsa
-da, oldinda qilnadigan
ishlar behisobdir. Jumladan tarixiy siymolarning hayoti va faoliyatini yoritish, tarixiy
jarayonlardagi o‘rniga baho berish, yutuqlarini
o‘rganish va kamchiliklaridan xulosalar
chiqarish hozirgi kunimiz uchun muhim ahamiyat ega.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Tarixiy manbalarda arablarning Xorazmga yurishi haqida turlicha ma’lumotlar
uchraydi. Ushbu ma’lumotlar asosida mustaqillik yillarida e’lon qilingan ilmiy
adabiyotlarda Qutayba tomonidan 711
–
712-yillarda amalga oshirilgan yurish
tafsilotlarigina uchraydi [1]. Ammo Beruniy asarida Qutayba ikkinchi marta ham
bosqinchilik yurishini amalga oshirilganligi yoziladi [2]. Bu haqida Abu Rayhon Beruniy
quyidagicha ma’lumot beradi: “Payg‘ambar alayhissalom kelgan vaqtda, Xorazm
shohlaridan Arsamux ibn Buzgor ibn Xomgariy ibn Shovush Sixr ibn Azkojvor ibn
Askajmuk ibn Saxxasak ibn Bag‘ra ibn Ofrig‘ podshoh edi. Xorazm aholisi [i
slom dinidan]
qaytgandan keyin, Qutayba ibn Muslim Xorazmni ikkinchi marta fath qilgach,
xorazmliklarga Askajmuk ibn Azkojvor ibn Sabriy ibn Sixr ibn Arsamuxni podshoh qildi
va uni podshohlikka ko‘tardi. Xisravlar nasli qo‘lidan viloyat ketib, ularda faqat
shohlik
nomi qoldi, chunki shohlik ularga merosdek edi. Tarix, musulmonlar rasmiga muvofiq,
hijriy [yilga] ko‘chirildi”
[3].
NATIJALAR VA MUHOKAMA
Arablarga qarshi kurash masalasida Xorazm hukmdorlari hijriy 21-yilda (milodiy
642-yilda) tarixiy manbalarda tilga olinadilar. Ibn al-
Asirga ko‘ra hijriy 21
-yilda
Xorazmga arablarga qarshi kurashishda yordam berish maqsadida Erondan maktub
keladi. Unda: “
Eron Kisrosi ham Bobu-l-Abvob, Xorazm va Hulvondagi podshohlarga
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
6
№
4 (2025) / ISSN 2181-1415
60
xatlar yozib, holatni bayon qilgan va ular harakatga kelib, oralarida xabar almashishib,
Nihovandda yig‘ilishga kelishib, u yerda jam bo‘lgan edilar”
[4]
. Manbadagi ma’lumotlar
mazmunidan Xorazm podshohi askarlari bilan
Nihovandga so‘nggi Eron shohi
Yazdigardga yordamga yetib borgan.
Ba’zi rivoyatlarga ko‘ra shu yil ichida Ahnaf ibn Qays Xorazm ustiga bir yurish
qilgan. Boshqa bir rivoyatda esa bu yurish hijriy 18-yilda (milodiy 639/640-yilda) sodir
bo‘lgani aytilgan. Xorazmning fath etilishiga sabab sifatida quyidagi voqealar qayd
etilgan: Jalula ah
li katta mag‘lubiyatga uchraganidan so‘ng, Yazdegird Rey shahriga borib
joylashgan va u yerda turganida uni Abon Jozuya hujum qilgan. Shunda Yazdegird unga:
“Ey Abon ! Yoki sen menga xiyonat qilmoqchimisan?” degan, u esa: “Yo‘q, biz senga
xiyonat qilmayapm
iz, lekin sen mulk va taxtingni boshqalar qo‘lida qoldirib, bu yerlarga
kelding. Men esa haqim bo‘lgan bir narsani yozdirmoqchiman”, deb javob bergan va
Yazdegirddan muhrini olib, xohlagan miqdorda hujjat yozdirib, uni muhri bilan
muhrlagan. Lekin keyincha
lik Sa’d bu yerga kelgach, u yozdirgan hujjatlarni mutlaqo
qabul qilmagan va uni qaytarib bergan.
Yazdegird Reydan Isfahonga, u yerdan Kirmonga borgan va o‘z ila birga
otashkadani olib yurgan. Kirmondan Xorazmga va u yerdan Marv shahriga kelib u yerda
iqom
at qilgan, u yerda u hujumlardan omonda yashashga muvaffaq bo‘lib, katta bir
otashkada qurdirgan va o‘z ila yaqin bo‘lgan ajamlar bilan u yerda joylashgan. Yazdegird
u yerdan Hurmuzonga maktublar yozgan va shu orada Fors viloyatlari ahli ham isyon
qilib, a
hdlarini buzgan edilar. Shuningdek, tog‘li hududlar ahli va Firuzon ham bu isyonga
qo‘shilib, ahdlarini buzganliklari sababli Hazrati Umar musulmonlarga bu viloyatlarga
kirishga ruxsat bergan [5].
Shundan keyin Ahnaf Xorazmga yo‘l olgan, Xorazm viloyatlari
ga kirib, Hirotni
qilich bilan fath qilgan va u yerda Suhar ibn Fulon al-Abdiyni vali sifatida qoldirgan.
Ahnaf bu yerdan Marv ash-
Shahjon tomon yo‘l olgan, Nisoborga Mutarrif ibn Abdulloh
ibn ash-
Shixirni, Hassanning o‘g‘li Harsni esa Saraxsga yuborgan ed
i. Ahnaf Marv
ashShahjonga yaqinlashganda, Yazdegird u yerdan chiqib Marv ar-
Ruzga ko‘chgan edi.
Ahnaf esa Marv ash-Shahjonda iqomat qilgan edi. Shu orada Yazdegird Marv ar-Ruzda
turganida Turk xoqoniga, Sug‘d va Xitoy podshohlariga maktublar yozib, ularda
n yordam
so‘ragan [6].
Xorazmda iqomat qilgan musulmonlar ham u yerdan qochib, sulh tuzishni qabul
qilmaganlarni ta’qib qilgan va Nisobor bilan Tohoriston orasida ularni quvlashgan.
Shundan keyin Ahnaf Marv ar-Ruzga qaytib u yerda iqomat qilgan va Tohoristonda Robiy
ibn
Ò
mirni vali qilib qoldirgan. Ahnaf bu fathlarning barchasini Hazrati Umarga maktub
orqali xabar qilgan va bundan boxabar bo‘lgan Hazrati Umar shunday degan edi:
“Biz bilan bu hudud orasida olovli bir dengiz bo‘lishini xohlar edim”. Uni shu
nday deb
eshitgan Hazrati Ali: “Nega, ey mo‘minlarning amiri?” deb so‘raganida, Hazrati Umar:
“Bu hudud ahli uch marta o‘z joylaridan qo‘chiriladi, va uchinchisida butunlay yo‘q
qilinadilar. Lekin ularning bu ahvollari o‘sha kungi musulmonlarning holidan
menga
ko‘proq yoqadi”
, deb javob bergan. Shundan keyin Hazrati Umar Ahnafga maktub yozib,
unga Jayhun daryosidan o‘tmaslikni tavsiya qilgan. Yazdegird u yerdan mag‘lubiyat bilan
daryoni kesib o‘tganidan so‘ng Turk xoqonidan Farg‘ona va Sug‘d hududlaridan o
lgan
yordamlar bilan qaytib kelgan va Xorazmga kirgan [7].
Ammo baribir al-Ahnaf Xorazmni egallay olmagan. Bunga hali arablarning
resusrlari yetishmas hamda Eron sosoniylari to‘liq mag‘lubiyatga uchratilmagan edi.
Shuningdek, manbalarda arablar
tomonidan Xorazm egallanishiga mone’lik qiluvchi
jihatlar ham aniq ma’lum qilingan.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
6
№
4 (2025) / ISSN 2181-1415
61
Tabariy bergan ma’lumotga ko‘ra, Xorazm boshqa Markaziy Osiyo davlatlari bilan
arablarga qarshi ittofoqqa qo‘shiladi. Hijriy 61
-yilda / 680
–
681-yillarda Xazorasp
qal’asida
arablar bilan bitim tuzmaslik va ular bilan boshqa Markaziy Osiyo davlatlariga
qarshi harbiy yurishlarda qatnashmaslik to‘g‘risida shartnoma imzolanadi
[8]. Ammo bu
shartnomani imzolagan mahalliy hukmdorlar amalda o‘zlarining
hech bir maqsadlariga
erisha olmadilar. Ayni shu, shartnoma imzolangan yilida arablarning Xorazmga dastlabki
yurishi haqida Ibn Qutayba va Ibn al-
Asir asarlarida ayrim ma’lumotlar uchraydi.
Yuqoridagi ma’lumotlarga ishonilsa, Yazid ibn Muoviya (milodiy 681–
683) davrida
Xuroson hokimi b
o‘lgan Ziyod
[9] Xazoraspga hujum qilib, xorazmliklarni arablar bilan
shartnoma majbur qildi, Balozuriyga ko‘ra, ular arablarga 400 000 dirham to‘ladilar
[10].
Tabariy asarida esa o‘lpon miqdori 1
000 000 ekanligi keltirilgan [11]. Xorazmliklarga
hech kim yordamga kelmadi. Bu aslida arablarning Xorazm yerlariga amalga oshirilgan
birinchi bosqinchilik yurishi hisoblanadi.
Hijriy 85-yil milodiy 704
–
705-yilda, xalifalikning barcha sharqiy viloyatlari voliysi
Hajjoj binni Yusuf Xuroson hokimi Yazid ibn Muxallabga Xorazmga harbiy yurish tashkil
etishni buyuradi. Ammo bu yurish, Xorazmda boy harbiy o‘lja yo‘qligi, qishning sovuq va
erta kelishi tashkillanadigan harbiy yurish harajatlarini qoplamasligi sababli amalga
oshmaydi. Shundan keyin, Hajjoj Yazidni Bag‘dodg
a chaqiradi. Bundan havotirga tushgan
Yazid Hojajga maktub yo‘llab, Xorazmga qarshi hujum boshlash niyatida ekanligini
ma’lum qiladi. Hajjoj o‘z javobida agar Xorazm haqiqatan ham Yazid ta’riflaganidek
bo‘lsa, balki harbiy yurishdan voz kechish kerak, deb yozadi [12]. Masalan, “Hajjoj
Yazidga: “Xorazmga g‘azot qil”, deb maktub yozgan, Yazid esa unga: “U yerda g‘animat oz,
bizga qarshi turadiganlar esa ko‘p”, deb javob bergan. Shunda Hajjoj: “O‘rningga bir vakil
tayinla va mening huzurimga kel”, deb aytdi. Keyinroq Yazid: “Men Xorazmga g‘azot
qilmoqchiman”, deb yozgach, Hajjoj: “Yo‘q, u yerga g‘azot qilma, u sen aytgandek joydir”,
deb javob berdi. Ammo Yazid Hajjojga itoat qilmay, g‘azot qildi. U yerliklar bilan sulh
tuzdi va bir necha kishini asirga oldi” [1
3].
Tabariyga ko‘ra, Yazid mazkur javobga
qaramay, Xorazmga yurish qiladi va uning hukmdorini arablar bilan tinchlik
shartnomasini imzolashga majburlaydi. Shundan keyin Yazid katta o'lja va bir necha yuz
harbiy asirlar bilan Xazoraspga qaytib keldi [14].
Dastlab, birinchi yurish tafsilotlariga to
‘
xtalsak. Xorazm (
مزراخ
)
–
Amudaryoning
quyi oqimi havzasida Orol dengizi yonida joylashgan viloyat. Boshqa manbalarda uning
nomi Xvorazm (
مزراوخ
) shaklida keltirilgan. Ibn A
’
sam keltirgan ma
’
lumotga ko
‘
ra,
Xvorazm podshohining ismi Jang
‘
on (
ناغنج
) bo
‘
lib, uning qo
‘
l ostida 400 ming otliq askar
bor edi [15]. Arablar istilosi davrida Xorazmni idora etgan hukmdor xitoy manbalarida
Shao-fen (Shavushfar), al-Beruniy asarida Askayamuk, Xalifa bin Hayyot, Tabariy,
Balozuriy va boshqa arab tili manbalarida
Chag‘on, Xamjird nomi bilan tilga olingan
[16].
Xurrazod (
دازرخ
)
–
Xvorazm hukmdori xvorazmshohning ukasi. Uning ismi qadimgi
eroniy
xwr va zad so‘zlaridan yasalgan bo‘lib, “quyoshdan yaralgan” ma’nosini bildiradi.
Xvorazmliklar m. a. II ming yillikda Erondan ko‘chib kelgan qadimgi eroniy kelgindilar va
mahalliy turkiy qabilalarning qorishuvidan kelib chiqqan.
Xvorazmshoh tabiatan zaif odam edi, shuning uchun uning ukasi Xvorazmda
xohlagan ishini qilar edi. U qo‘l ostidagilardan kimda chiroyli cho‘ri, yaxshi ot yoki
qimmatbaho narsa borligini bilib qolsa, odam yuborib, uni tortib olar edi. Kimning
chiroyli qizi, singlisi yoki xotini borl
igini bilsa ham o‘ziga tortib olar edi. Shunday qilib, u
istagan narsani o‘ziniki qilar va xohlagan odamni hibsga olardi. Hech kim unga qarshilik
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
6
№
4 (2025) / ISSN 2181-1415
62
ko‘rsata olmas edi. Xvorazmshoh ham unga e’tiroz bildira olmas edi. Xvorazmshoh uzoq
vaqt bunga chidab yurdi,
oxiri sabr kosasi to‘lib, Qutayba ibn Muslimga xat yozdi va uni
Xvorazmga taklif etdi. U Marvga Qutaybaga Xvorazm shaharlarining 3 ta oltin kalitini
yubordi va ukasi Xurrazodni ham unga topshirishini aytdi, lekin bu haqida
atrofidagilardan hech kimga og‘iz
ochmadi. Shundan keyin 93/711-12-yilda Qutayba
as-
Sug‘dga yurishga chiqqani haqida ovoza tarqatdi, lekin aslida u qo‘shini bilan
Xvorazmga yo‘l oldi. Xvorazmshoh ham o‘zining odamlarini tinchlantirib, ularga Qutayba
Xvorazmga kelmasligi va as-
Sug‘dga ketganini ta’kidladi. Ular bundan tinchlanib, o‘zlarini
xavfsizlikda ekanligiga ishondilar va sergaklikni yo‘qotib, aysh
-ishratga berildilar. Shu
vaqt Qutayba qo‘shini bilan Hazorasbga kelib, Balx daryosining yoqasida to‘xtadi.
Xvorazmshoh ham daryoning narig
i qirg‘og‘iga kelib, al
-
Fil shahrida to‘xtadi. Ular
o‘rtasida bo‘lib o‘tgan muzokaralar natijasida sulh tuzildi. Unga ko‘ra, xvorazmshoh
Qutaybaga 10 ming bosh qul, pul va mol-mulk berish, Qutayba esa xvorazmshohga uning
dushmani bo‘lgan Hamjird hukmdoriga
qarshi yordam ko‘rsatish majburiyatini oldi.
Qutayba shu zahoti Hamjirdga ukasi Abd ar-
Rahmonni qo‘shin bilan yubordi. Abd
ar-
Rahmon Hamjirdga borib, uning hukmdori bilan jang qildi va uni o‘ldirib, yerlarini
bosib oldi. Keyin u yerdan Qutaybaning oldiga 4 ming asir bilan qaytdi. Qutayba ularning
hammasini qatl etishni buyurdi. Keyin Qutayba xvorazmshohning ukasi Xurrazod va u
bilan birga bo‘lgan odamlarning hammasini ushlab, xvorazmshohga topshirdi.
Xvorazmshoh ularni qatl etdi, ularning mol-mulklarini esa musodara qilib, Qutaybaga
topshirdi. Qutayba al-Fil shahriga kirib, xvorazmshohdan sulhda kelishilgan hamma
narsalarni qabul qilib oldi. Shundan so‘ng, Qutayba Hazorasbga qaytdi. Aytishlaricha,
Qutayba Xvorazmdan hammasi bo‘lib 100 ming bosh qul olib ke
tdi va Samarqandga
yurish qildi [17]. Ibn A
’
samga ko
‘
ra, Xvorazm podshohi Jang
‘
on (
ناغنج
) Qutayba ibn
Muslimga 100 ming bosh qul berdi [18].
Yuqoridagi ma’lumotlarda Xvorazm poytaxti Kotning chekkasida joylashgan
qadimgi al-Fil shahri nazarda tutilgan. Bu shahar bir-birining ichida joylashgan 3 ta
qal’adan iborat bo‘lib, ular balandligi bo‘yicha farq qilgan va bir
-birining ustida
joylashgan. Eng baland yerdagi ichki qal’ada podshohlarning qasrlari qurilgan [19].
Endi Fil qal
’
asi haqidagi manbalarda uchraydigan fikrlarga to
‘
xtalsak. al-Fil (
ليفلا
)
yoki al al-Fir (
ريفلا
)
–
qadimgi Xvorazm poytaxti Kot shahrining chekkasida joylashgan
qal’aning nomi. Beruniy keltirgan ma’lumotga ko‘ra, Iskandar Zul
-Qarnayn yil hisobi
bo‘yicha 616
-
yilda, ya’ni mil. IV asrning boshlarida qadimgi Xvorazm podshohi Afrig‘ning
o
‘
g
‘
li taxtga o
‘
tirganda, al-Fir (
ريفلا
) qal
’
asining eng baland yerida o
‘
ziga qasr qurdirgan. Bu
qal
’
a Xvorazmning bosh shahri (Madina), ya
’
ni Kot (
ثاك
) shahrining chekkasida
joylashgan bo‘lib, paxsa va xom g‘ishtdan qurilgan. U bir
-birining ichida joylashgan 3 ta
qal’adan iborat bo‘lib, ular balandligi bo‘yicha farq qilgan va bir
-birining ustida
joylashgan. Eng baland yerda podshohlarning qasrlari qurilgan. Qadimgi al-Yamanda
San’o‘ shahridagi G‘umdon qal’asida ham at
-
tubba‘ podshohlarining qasrlari xuddi
shunday joylashgan. Manbalarda Fil qal’asining mustahkamligi, egallash qiyinligi haqida
ma’lumotlar uchraydi. Jumladan, “Xorazmshoh yo‘lga chiqib, dary
oning narigi tomonidagi
Fil shahriga tushdi. Bu uning mamlakatining eng fath qilishi mushkul shahri edi. Qutayba
esa daryoni kesib o‘tmadi. Xorazmshoh xabar yuborib, o‘n ming bosh, josuslik qilish, mol
berish va Homjirdga qarshi unga yordam berish sharti b
ilan tinchlik so‘radi, Qutayba
ham uning bu taklifini qabul qildi” [20].
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
6
№
4 (2025) / ISSN 2181-1415
63
Kot shahridagi al-
Fir qal’asi 10 mil dan ham ko‘proq masofadan ko‘rinib turgan.
Uni Jayhun daryosining suvi har yili oz-ozdan yuvib, asta-
sekin yo‘q qilgan va Iskandar yil
hisobi bo‘y
icha 305-
yilda, ya’ni mil. 993
-yilda undan hech narsa qolmagan. Bu
ma’lumotlardan ayon bo‘ladiki, al
-Fil (al-
Fir) qal’asi eng baland yerda joylashgan ichki
qal’a bo‘lgan. Lekin boshqa manbalarda ham al
-
Balozuriy singari bu 3 ta qal’aga nisbatan
madina (
يدم
ةن
) yoki mado
‘
in (
نئادم
) atamasi qo
‘
llanilgan. 93/711-12-yilda xvorazmshoh al-
Fil shaharlarining 3 ta oltin kalitlarini Marvga Qutayba ibn Muslimga yubordi [21].
Shuningdek, al-Fil bilan birga Vabil (
ليبو
) nomli yer ham qayd etilgan [22]. Ehtimol, bu
al-F
il qal’asidan pastroqda joylashgan ikkinchi qal’aning nomi bo‘lishi mumkin. Ibn
Xordadbehning ma
’
lumotiga ko
‘
ra, al-Fil (
ليفلا
) Xvorazmning poytaxti bo
‘
lib, Balx daryosi,
ya’ni Amudaryoning ikkala qirg‘og‘ida joylashgan [23]
. Ibn al-Fakih Xvorazm
poytaxtining nomini Bil (
ليب
) shaklida keltirgan va daryoning o
‘
ng tomonida joylashgan
deb ko‘rsatgan. Keyinchalik esa bu shahar al
-Mansura deb atalgan. Yoqut al-Hamaviy
yanglishib, bu ma’lumotni Xvorazmning o‘rta asrlardagi poytaxti al
-
Jurjoniya, ya’ni
Gurganj (ho
zirgi Urganch) shahriga taalluqli deb bilgan. Ibn Havqalning ma’lumotiga
ko
‘
ra, Xvorazmning qadimgi poytaxti Kos Darxosh (
شاخرد ثاك
) deb atalgan. Bu shahar
kuhandiz va madinadan iborat bo‘lgan. Uning jome masjidi va bozorlari shaharning
madina qismida joyl
ashgan. Uning bozorlari katta va qulay, savdosi esa chaqqon bo‘lgan.
Shaharning o
‘
rtasidan Xarkrur (
روركرخ
) nomli daryo oqib o
‘
tgan, shahar shu daryoning
ikki tomonida joylashgan, bo‘yiga 1/3 farsax, eniga ham 1/3 farsax maydonni egallagan.
Bu shaharni daryoning suvi yuvib ketgan. Keyin odamlar uning yonida yangi shahar
qurganlar. Shunday qilib, manbalardagi ma’lumotlardan ayon bo‘ladiki, Xvorazmning
qadimgi poytaxti bo‘lgan shahar Fil (Fir, Bil) deb atalgan. Uni suv yuvib ketgandan keyin,
uning yoniga yangi shahar qurilgan va Kot deb atalgan. Shuning uchun ayrim manbalarda
Kot shahri Fil (Fir, Bil) deb ham atalgan. Bu nomning asosida sug‘dcha fyr yoki f’yr –
“kengaytirmoq”, “cho‘zmoq” fe’li yotgan bo‘lishi mumkin [24]
. Lekin bizningcha, bu nom
Amu, Xiva, Ko
t, Choch, Chag‘on va boshqa ko‘p nomlar singari juda ham qadimiy
lingvistik qatlamga mansub bo‘lib, eroniy yoki turkiy tillarga aloqasi yo‘q.
Rivoyatga ko‘ra, sharqning bir qudratli hukmdori o‘zining mamlakatidagi
400 kishidan g‘azablanib, ularni yerning eng chekkasiga, ya’ni odamlar yashaydigan
yerdan 100 farsax uzoqlikda joylashgan yerga olib borib tashlashni buyurdi. Shunda
ularni Xvorazmga olib keldilar va bu yerdagi 400 ta turk qizlarini ularga xotin qilib
berdilar. Shuning uchun ularning tabiatida tu
rklarga xos jihatlar ko‘p. Keyinchalik bu
yerda Kot shahri vujudga kelgan va Xvorazmning poytaxti bo‘lgan [25]. O‘rta fors
(pahlaviy) manbalarida keltirilgan rivoyatga ko‘ra, Xvorazm (Xvārazm) poytaxtini
Yahudiy o‘g‘li Narse (Narsēh Yahūtakān) qurdirgan [26]. Ilk o‘rta asrlardagi Kot
shahrining xarobalari hozirgi Beruniy shahrining yonida joylashgan bo‘lib Shobboz (to‘liq
nomi Shoh Abbos Vali) deb ataladi.
at-
Tabariy keltirgan ma’lumotga ko‘ra, Qutayba xvorazmshohning ukasini va
xvorazmshohga qarshi bo‘lgan
larning hammasini unga topshirdi. Xvorazmshoh ularning
hammasini qatl etdi, ularning mol-mulklarini musodara etib, Qutaybaga yubordi [27]. Ibn
A’samga ko‘ra, Xurrazod akasining Qutayba bilan bitim tuzgani haqida xabar topib, uni
o
‘
ldirishga ahd qildi. U shahardan chiqib, Fanak (
كنف
) nomli yerda to
‘
xtadi. Qutayba ham
qo‘shini bilan unga yaqin yerga keldi. Ular o‘rtasida jang boshlanganda, Jang‘on
Qutaybaga Xvorazm poytaxtining 2 ta shahrini topshirdi va uning qo‘shiniga kelib
qo‘shildi. Xurrazod 3
-shaharda q
oldi va o‘zi Qutayba oldiga odam yuborib, o‘zi uchun
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
6
№
4 (2025) / ISSN 2181-1415
64
omonlik so‘radi. Qutayba unga: “Akang senga omonlik bersa, men ham beraman”,
–
dedi.
Xurrazod “Akamdan omonlik so‘raguncha jangda halok bo‘lganim yaxshi”,
–
dedi va
jangga kirishdi. Xurrazod asirga olinib, Qutayba oldiga olib kelindi va Qutayba uni
o‘ldirdi. Keyin Jang‘on unga “Xurrazod bilan birga menga qarshi bo‘lganlarning
hammasini ham o‘ldirishingni istayman”, –
dedi. Qutayba ularning hammasini to‘plab,
Jang‘onga topshirdi va Jang‘on ularni o‘ldirdi.
Keyin ularning mol-mulkini olib, Qutaybaga
berdi. Qutayba ularning 1/5 qismi (xums) ni al-Hajjojga yubordi, qolganlarini esa
askarlarga bo‘lib berdi [28]. Boshqa ma’lumotlarga ko‘ra, Qutayba ukasi Abdurrahmonni
Xorazmshohga doimiy ravishda urush ochib turgan Homjird ustiga yubordi.
Abdurrahmon u bilan jang qilib, Homjirdni o‘ldirdi va uning yurtini egalladi. Qutayba bir
tarafdan Abdurrahmon u yerliklardan asir olgan to‘rt ming kishini o‘ldirishni buyurdi,
boshqa tarafdan esa Xorazmshohga ukasini va unga qarshi chiqqanlarni topshirdi.
Xorazmshoh ularni o‘ldirib, ularga tegishli mollarni Qutaybaga topshirdi.
Tabariyda bu voqealar ancha batafsil yoritilgan bo‘lib, quyidagi ma’lumotlarni
ko
‘
rish mumkin:
“
Maliki Xvorazm (
مزراوخ
)ning odi
(ismi)
Chig
‘
on (
ناغيچ
) erdi. Va barodari
bor erdikim, odi Xovarzad (yoki Xurzod (
دازروخ
)) erdi va bu barodari Chig
‘
ong
‘
a g
‘
alaba
qilur erdi. Va har vaqt eshitibki, falon yo‘l bila podshohg‘a kanizak va yo markabi
keltiradurlar deb ul kishi yuborib o‘ldirib kelturar erdi.
Va agar bir uning sohibjamol qizi
va yo xotuni va yo hamsherasi (
هريشمه
) bo
‘
lsa onga kishi yuborib kelturar erdi va hech
kishi oni mahn qila bilmas erdi. Vaqtiki Malik Chig‘ong‘a arz aytsalar: onga aytur erdiki
man oning bila tob qilmaydurman. Vaqtiki, bu
kordor o‘zig‘a tortdi, Chig‘on toqat tuta
bilmadikim mundin ziyoda sabr qilg‘oy. Nochor kishi yuborib shahri Xvorazmg‘a
chorladi. Va Xvorazmning xazinalarining kalitlarini Qutaybag‘a topshurdi. Bu shart bilaki
agar barodarimni o‘ldursangiz har ne disangiz qabul tutg‘ayman va bu so‘zdin hech kimni
ogoh qilmayman. Va bu elchi Qutaybaning qoshig‘a bordikim vaqti g‘azot erdi. Qutayba
lashkarni jabdug‘ini dast qilib shahri Sug‘dg‘a borurg‘a niyati azm qilg‘on
holati erdi.
Xalqg‘a mahlum qildikim
,
Sug‘dg‘a borurmiz. Ersa Malik Chig‘onning elchisi qaytib
javobini yetkurdi. Bas,
Xovarzadni firib bila ogoh qildilarki, Qutayba Sug‘dg‘a borurg‘a
azm durust qilibdur. Ersa Xovarzad yoronlarini jam qilib, aydiki, Qutayba Qal’ai Sug‘dg‘a
azm qilibdurmish. Sizlar oning jang
idin amiyn bo‘ldingizlar. Xolo
(hozir)
vaqti bahordur,
sharob ichurg‘a va shodliq qulurg‘a mashg‘ul bo‘lg‘aymiz. Ayni g‘aflatda erdilar, banogoh
Qutayba Hazorasb (
بسارازه
)g
‘
a keldi. Va bu shahridurkim Xvorazmdin. Ammo, Xvorazm
uch shahardur, ulug
‘
shahri madina al
-
Fildur. Va vaqtiki Qutayba yetib erdi xvorazmiylar
maliki Chig‘onning qoshig‘a keldilar va onga aydilarkim emdi
(endi)
tadbir nadur, Chig‘on
aydi: barodarim Xovarzadning qoshig‘a boring ersa, bular Xovarzadning qoshig‘a
bordilar. Va aydilar: Qutayba
kelibdur, bizlarni halok qilurg‘a o‘xshaydur. Muni
(Buni)
nechuk qilmoq kerak, Xovarzad ul tadbirki Ch
ig‘on qilib erdi. Ondin ogoh bo‘lib,
xohladiki, Chig‘onni o‘lturgay. Qutaybaning vahmidin va lashkaridin qo‘rqub, toqat qila
bilmadikim, Chig‘onni o‘ltur
gay. Va xalqni jam qilib, madinat al-
Filga kelib, omade bo‘ldi.
Malik Chig‘on Hazorasb va yana bir shaharni Qutaybag‘a topshirib, oning qoshig‘a bordi.
Ammo, Xovarzad hayratda qoldi va aydiki, man biladurmankim, emdi ulki, kerak va lekin
qatlini dustroq tu
tadurmankim, saningdek yoronlar barodarimg‘a buyunsung‘ay deb,
jangg‘a omade bo‘lib, shahardin tashqari chiqdi. Qutaybaning lashkarig‘a giriftor bo‘lib,
oni Qutaybaning lashkarig‘a kelturdilar va Qutaybaning yonig‘a kelturdilar. Qutayba
aytdi: nechuk ko‘ra
dursan onki xudoyi taolo on sanga nechuk qildi. Xovarzad aydi:
ayyuhal amir menga malomat qilmag‘il, shamshirni ul jihatdin qo‘lg‘a oldimkim, to
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
6
№
4 (2025) / ISSN 2181-1415
65
maning va saning oramizda hukm qilg
‘
ay va lekin shamshir mani sanga giriftor (
راتفرك
)
qildi. Qutayba aydi: ando
g‘ bo‘lurki, umid tutg‘onni topursan. Bas, ilgari kelturub, boshini
tanidin judo qildilar. Malik Chig‘on aydi: ayyuhal amir, hanuz maning aytg‘onimni
qilmading. Qutayba aydi: nechuk xohlaydursan. Chig‘on aydi: andog‘ xohlaydurmanki, har
kishiki oning bila
hamrohdurlar, alarni ham o‘lturgaysan. Qutayba aydi: hammani jam
qilib, manga bergil, ersa Malik Chig‘on barodarining yoronlarini jam qilib, Qutaybag‘a
kelturdi. Qutayba alarni ham o‘lturdi va bularning moli g‘animatlarini qo‘lg‘a kelturdi.
Ammo, Chig
‘
on shart qilg
‘
on erdiki, Qutaybag
‘
a yuz banda (
هدنب
) va yuz ming jomi(
ماج
)
libos bergay. Bu shartlarig‘a vafo qildi. Qutayba madinat al
-
Filg‘a kirib, bu mollarni qo‘lg‘a
oldi. Chig‘onning qissalarini muxtasar qilubdur, toki biz ham tamom qilduq. Bas, malik
Chig
‘
on Qutaybadin iltimos qildiki, Jom va jar (
رج و ماج
) shaharlarining podeshohlarig
‘
a
ham yoriy berib alarni ham dafh qilg‘aysizlar. Va bu podeshohlar kelib, Chig‘ong‘a ozor
berur erdilar. Bas, Qutayba barodari Abdurahmonni yuborib, alar bila jang qilib, alarni
o‘lturub, to‘rt ming asir bila Qutaybaning qoshig‘a keldi. Qutayba farmon qildi, toki
asirlarning hammalarini o‘lturdilar. Ondin so‘ng qaytib Marvg‘a keldi” [29]
.
At-
Tabariyga ko‘ra, Qutayba Fil shahriga kirib, xvorazmshohdan sulhda
kelishilganlarni
qabul qilib oldi. Keyin u Hazorasbga qaytdi. Ba’zi ma’lumotlarga ko‘ra,
Qutayba Xvorazmdan 100 ming bosh qul olib ketdi [30]
. Ibn A’samga ko‘ra, Xvorazm
podshohi Jang
‘
on (
ناغنج
) Qutayba ibn Muslimga maktub yozib, unga 100 ming bosh qul va
kelishilgan mol-
mulklarni tayyorlab qo‘ygani haqida xabar berdi
[31].
At-
Tabariy keltirgan ma’lumotga ko‘ra, Qutayba Xvorazmdan keyin Marvga
qaytmasdan Samarqandga yurish qildi, chunki sug‘dlar
sulhni buzib, arablarga jizya
to‘lamay qo‘ygan edilar. U bilan birga Samarqandga buxoroliklar va xvorazmliklar ham
borib, Samarqand ahliga qarshi jang qildilar [32]. Ibn A’samga ko‘ra, al
-Hajjoj Qutaybaga
maktub yozib, unda “Biz Xvorazmni fath etib, uning
boyliklari, xazinalari va o‘ljalarini
qo‘lga kiritdik. Endi Samarqandga borib, ularning yeri, uylari va boyliklariga merosxo‘r
bo‘laylik”, –
dedi. Qutayba al-
Hajjojning maktubini askarlarga o‘qib berdi. Shundan keyin
u yo‘lga chiqib, Samarqand yoniga kelib to‘xtadi [33].
Xulosa qilib aytganda, arablar tomonidan Xorazm hududiga 2 bosqichda harbiy
yurishlar tashkil etiladi.
Birinchi bosqich, asosan, talonchilik maqsadida bo‘lib, arablar
bilan shartnoma imzolanishi hamda katta miqdorda o‘lpon to‘lanishi bilan
yakunlanadi.
Ikkinchi boshqichda ikki harbiy yurish amalga oshiriladi. Birinchisi 711
–
712-yillarda
xorazmshoh Chag‘on iltimosi bilan amalga oshirilgan, uning ukasi Xurzod o‘ldirilib,
xorazmliklar islomni qabul qiladi, lekin xorazmliklarning harbiy kuchi sindirilmaydi.
Ikkinchi yurishda, Beruniy ma’lumotlariga ishonsak, tahminan 714
-
yilda, Farg‘ona va
Toshkent yurishlaridan oldin uyushtiriladi va xorazmliklar islomdan chiqqani uchun
jazolanib, Askajmuk ibn Azkojvor Xorazmga hukmdor etib tayinlanadi.
Ibn al-
Asirga ko‘ra, Qutaybaning Xorazmda qoldirgan urush qo‘mondoni Iyos ibn
Abdulloh ojiz kishi edi. U yerning xaraj yig‘uvchi omili esa Muslimning ozod qilingan quli
Ubaydulloh ibn Ubaydulloh edi. 714-
yil boshida Xorazm ahli Iyosning zaifligini ko‘rib
unga qar
shi birlashdilar. Ubaydulloh Qutaybaga maktub yozganidan so‘ng, Qutayba ukasi
Abdullohni u yerga omil qilib yubordi va Iyos hamda Hayyon an-Nabatiyga yuztadan
qamchi urishni buyurdi. Abdulloh Xorazmga yaqinlashganda Iyosga xabar yuborib uni
qo‘rqitdi. U es
a chekinib ketdi. Abdulloh kelib Hayyonni tutib, unga qamchi urib,
sochlarini tiqirlatib oldirdi. Keyin Qutayba Mug‘ayra ibn Abdulloh bilan birga Xorazm
ustiga askar yubordi. Xorazmliklar buni eshitib, tayyorgarlik ko‘rdi. Mug‘ayra ularga yetib
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
6
№
4 (2025) / ISSN 2181-1415
66
kelganda, X
orazmshoh o‘ldirgan kishilarning farzandlari undan ajralib: «Biz senga
yordam bera olmaymiz», deyishdi. Xorazmshoh esa turklar yurtiga qochdi. Mug‘ayra
kelib, ba’zilarini o‘ldirdi, ba’zilarini asirga oldi. Qolganlar u bilan jizya to‘lash sharti bilan
tinch
lik qildilar. Mug‘ayra keyin Qutaybaning huzuriga qaytdi, Qutayba uni Nishopurga
omil qilib tayinladi [34].
Boshqa mintaqalarda bo‘lgani singari Xorazmdan ham iqtidori bor, sarkardalik
salohiyati bo‘lgan shaxslar xalifalik xizmatiga qabul qilingan. Shulard
an biri Astarxon al-
Xorazmiy hisoblanadi. Uning nomi hijriy 147-yil (m. 764
–
765) voqealarida esga olinadi.
Ibn al-
Asirda quyidagi ma’lumotlar keltirilgan: “Bu yilda Astarxon al
-Xorazmiy
turklardan iborat qo‘shin bilan Armaniston atrofiga hujum qilib, talon
-taroj qildi,
musulmonlar va zimmiylardan ko‘p kishilarni asirga oldi va Tifliska kirdi. Harb ibn
Abdulloh o‘sha paytda ikki minglik qo‘shin bilan Mosulda xoriyjiylar bo‘lgan joyda edi.
Mansur turklar bilan urushish uchun Jabroil ibn Yahyo va Harb ibn Abdullohni yubordi.
Jangda Jabroilning qo‘shini mag‘lub bo‘ldi, Harb ibn Abdulloh va Jabroilning askarlaridan
ko‘p kishi halok bo‘ldi” [35]. Yuqorida tilga olingan xorazmlik haqida tarixiy manbalarda
aniq ma’lumotlar yo‘q. U katta ehtimol bilan xalifalik xizma
tiga kirgan xorazmshohlar
avlodidan bo‘lsa kerak.
XULOSA
Umuman olganda, Xorazmda arablarning dastlabki hukmronligi beqaror
hisoblangan. Bunga Xorazmning geografik joylashuvi ham muhim o‘rin tutgan. Hijriy
110-yilda. (mil. 728) Xorazm shimolida,
hozirgi Qorqolpag‘iston Respublikasi Nukus
tumani hududidagi Kerder shahri va uning atrofida qoʻshni ko‘chmanchi turkiy qabilalar
tomonidan qoʻllab
-
quvvatlangan qoʻzgʻolon koʻtariladi, biroq qo‘zg‘alon uyushmagan
holda tashkil etilgaligi sababli oʻsha yili
yoq bostirialdi. Ushbu voqeadan keyin siyosiy
vaziyat nisbatan barqarorroq bo‘ldi. Qadimgi sulola vakillari 995
-yilga qadar xalifalikning
cheklangan vassallari sifatida Xorazm ustidan hukmronlik qilishda davom etdilar.
Xorazm hukmdorlarining arablar istilo
siga qarshi kurashi o‘rta asr Markaziy Osiyo
tarixida muhim o‘rin tutadi. Bu qarshiliklar faqatgina harbiy to‘qnashuvlar bilan emas,
balki siyosiy ittifoqlar, mahalliy boshqaruvni mustahkamlash va diniy mustaqillikni
saqlab qolish orqali olib borilgan. Arablar istilosi nihoyatida Xorazm xalifalikka
bo‘ysunsa
-
da, bu hududdagi qarshiliklar xalqlarning o‘z erkinligi, madaniyati va dini
an'analarini saqlab qolishga bo‘lgan qat'iy intilishidan dalolat beradi. Ushbu tarixiy davr
Xorazm aholisining irodasi, siyosiy ongining shakllanishi va mustaqillikka intilishi nuqtai
nazaridan alohida ahamiyatga egadir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
:
1.
Ataxodjayev A.M., Zamonov A.T., Xalmuminov U.R., Maxammadiyev A.T.,
Ismoilov A.I., Abdusodiqov S.Z. O‘zbekiston
tarixi. I qism. Darslik.
–
Toshkent: Bayoz,
2024.
–
B. 515.
2.
Беруний. Танланган асарлар. –
Тошкент: Фан, 1968. –
Б. 71.
3.
Беруний. Танланган асарлар. –
Тошкент: Фан, 1968. –
Б. 71.
4.
Ibn el-Athiri. Chronicon quod perfectissimum inscribitur, ed.C.J.Tornberg vol.I-
XIV, Upsaliae et Lugduni Batavorum, 1851-1876. IV. 82.
5.
Ibn el-Athiri. Chronicon quod perfectissimum inscribitur, ed.C.J.Tornberg vol.I-
XIV, Upsaliae et Lugduni Batavorum, 1851-1876. IV. 90.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
6
№
4 (2025) / ISSN 2181-1415
67
6.
Ibn el-Athiri. Chronicon quod perfectissimum inscribitur, ed.C.J.Tornberg vol.I-
XIV, Upsaliae et Lugduni Batavorum, 1851-1876. IV. 91-92.
7.
Ibn el-Athiri. Chronicon quod perfectissimum inscribitur, ed.C.J.Tornberg vol.I-
XIV, Upsaliae et Lugduni Batavorum, 1851-1876. IV. 92.
8.
История ат
-
Табари. –
Ташкент, 1987. –
С.50.
9.
Ibn el-Athiri. Chronicon quod perfectissimum inscribitur, ed.C.J.Tornberg vol.I-
XIV, Upsaliae et Lugduni Batavorum, 1851-1876. IV. 82;
Abū Muḥammad 'Abd Allāh ibn
Muslim Ibn Qutayba. Kitab al-
ma’arif. 1996. IX. –
P. 177.
10.
Al-Balazuri. Liber expugnationis regionum, auctore Imamo Ahmed ibn Jahja ibn
Djabir al-Belol, quem a codice Leidensi et codice Musei Britannici ed. M.J.de Goeje,
Lungduni Batavorum, 1866.
–
P. 413; Sachau Ed. Zur geschichte und chronologie von
khwarizm.
–
Wien, 1873.
–
P. 31-32.
11.
История ат
-
Табари. –
Ташкент, 1987. –
С.50.
12.
Хорезм в истории государственности Узбекистана // Отв. ред. Э.В.
Ртвеладзе, Д.А. Алимова. –
Ташкент, 2013. –
C. 102.
13.
Ibn el-Athiri. Chronicon quod perfectissimum inscribitur, ed.C.J.Tornberg vol.I-
XIV, Upsaliae et Lugduni Batavorum, 1851-1876. IV. 147.
14.
История ат
-
Табари. –
Ташкент, 1987. –
С.98.
15.
Abu Muhammad Ahmad ibn A‘tham al
-Kufi. Kitab al-Futuh / Ed. by Sayyid
‘Abdul Wahab Bukhari (First Edition). I –
VIII volumes. Hyder- abad: Osmaniya
University, 1388 1390
–
1390/1968. 1970. VII.
–
P. 235.
16.
Sachau Ed. Zur geschichte und chronologie von khwarizm.
–
Wien, 1873.
–
P.
31-32.; Chavannes E. Documents sur les Tou-
kiue (Turks) occidentaux // Сборник
трудов Орхонской экспедиции, вып. 6. СПб., 1903.
–
P. 409.; Abu Djafar Mohammed
ibn Djarir at-Tabari, Annales / Ed. M.J. de Goeje, I
–
III series. Lugduni Batavorum:
E.J.Brill, 1964. II.
–
1236-2141.
17.
Abu Djafar Mohammed ibn Djarir at-Tabari, Annales / Ed. M.J. de Goeje, I
–
III
series. Lugduni Batavorum: E.J.Brill, 1964. II.
–
1236-2141.
18.
Abu Muhammad Ahmad ibn A‘tham al
-Kufi. Kitab al-Futuh / Ed. by Sayyid
‘Abdul Wahab Bukhari (First Edition). I –
VIII volumes. Hyder- abad: Osmaniya
University, 1388 1390
–
1390/1968. 1970. VII.
–
P. 235.
19.
Abu Muhammad Ahm
ad ibn A‘tham al
-Kufi. Kitab al-Futuh / Ed. by Sayyid
‘Abdul Wahab Bukhari (First Edition). I –
VIII volumes. Hyder- abad: Osmaniya
University, 1388 1390
–
1390/1968. 1970. VII.
–
P. 236.
20.
Ibn el-Athiri. Chronicon quod perfectissimum inscribitur, ed.C.J.Tornberg vol.I-
XIV, Upsaliae et Lugduni Batavorum, 1851-1876. IV. 147.
21.
Abu Muhammad Ahmad ibn A‘tham al
-Kufi. Kitab al-Futuh / Ed. by Sayyid
‘Abdul Wahab Bukhari (First Edition). I –
VIII volumes. Hyder- abad: Osmaniya
University, 1388 1390
–
1390/1968. 1970. VII.
–
P. 236.
22.
Abu Djafar Mohammed ibn Djarir at-Tabari, Annales / Ed. M.J. de Goeje, I
–
III
series. Lugduni Batavorum: E.J.Brill, 1964. II.
–
1281.
23.
Ибн Хордадбех. Книга путей и стран / Пер. с араб., коммент., иссл., указ. и
карты Н. Велихановой. Баку: Элм, 1986. –
C. 66.
24.
Лурье П.Б. Историко
-
лингвистический анализ согдийской топонимии /
Дисс. ... к. филол. н. СПб.: ЛО ИВ РАН, 2004. –
C. 200
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
6
№
4 (2025) / ISSN 2181-1415
68
25.
Abu ‘Abdallah Mohammad ibn Ahmad Shamsaddin al
-Moqaddasi. Descriptio
Imperii moslemici / Ed. M.J. de Goeje, BGA, pars 3. Lugduni Batavorum: E.J.Brill, 1967.
–
P.
285-286.
26.
Markwart J. A Catalogue of provincial capitals of Eran- shahr / Pahlavi text,
version and commentary. Roma, 1931.
–
Р
. 11.
27.
Abu Djafar Mohammed ibn Djarir at-Tabari, Annales / Ed. M.J. de Goeje, I
–
III
series. Lugduni Batavorum: E.J.Brill, 1964. II.
–
1239.
28.
Abu Muhammad Ahmad ibn A‘tham al
-Kufi. Kitab al-Futuh / Ed. by Sayyid
‘Abdul Wahab Bukhari (First Edition). I –
VIII volumes. Hyder- abad: Osmaniya
University, 1388 1390
–
1390/1968. 1970. VII.
–
P. 235-236.
29.
1229. 585 A
30.
Abu Djafar Mohammed ibn Djarir at-Tabari, Annales / Ed. M.J. de Goeje, I
–
III
series. Lugduni Batavorum: E.J.Brill, 1964. II.
–
1237.
31.
Abu Muhammad Ahmad ibn A‘tham al
-Kufi. Kitab al-Futuh / Ed. by Sayyid
‘Abdul Wahab Bukhari (First Edition). I –
VIII volumes. Hyder- abad: Osmaniya
University, 1388 1390
–
1390/1968. 1970. VII.
–
P. 235.
32.
Abu Djafar Mohammed ibn Djarir at-Tabari, Annales / Ed. M.J. de Goeje, I
–
III
series. Lugduni Batavorum: E.J.Brill, 1964. II.
–
1241-1244.
33.
Abu Muhammad Ahmad ibn A‘tham al
-Kufi. Kitab al-Futuh / Ed. by Sayyid
‘Abdul Wahab Bukhari (First Edition). I –
VIII volumes. Hyder- abad: Osmaniya
University, 1388 1390
–
1390/1968. 1970. VII.
–
P. 239.
34.
Ibn el-Athiri. Chronicon quod perfectissimum inscribitur, ed.C.J.Tornberg vol.I-
XIV, Upsaliae et Lugduni Batavorum, 1851-1876. IV. 168.
35.
Ibn el-Athiri. Chronicon quod perfectissimum inscribitur, ed.C.J.Tornberg vol.I-
XIV, Upsaliae et Lugduni Batavorum, 1851-1876. V. 268.
