Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/socinov/index
Theoretical aspects of the formation of strategy and
techniques for teaching students of higher education
Aropat NEGMATOVA
Andijan State Pedagogical Institute
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received July 2024
Received in revised form
15 July 2024
Accepted 25 July 2024
Available online
15 August 2024
The article examines the theoretical foundations of
strategies and methods of teaching students. Particular
attention is paid to the state of the educational process in the
institutions of the republic, its historical background, and the
approaches of foreign researchers to this topic. Within the
framework of the work, three types of training are discussed:
scientifically based training (surface approach), developmental
approach, and deep approach.
2181-
1415/©
2024 in Science LLC.
DOI:
https://doi.org/10.47689/2181-1415-vol5-iss7/S-pp76-85
This is an open access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)
Keywords:
education,
strategy,
methodology,
technology,
content of education,
place of education,
student,
type of education.
Oliy ta
’
lim talabalarida
o‘
rganish strategiyasi va
texnikasini
o‘
ziga hos hususiyatlarini shakllantirishning
nazariy jihatlari
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
o‘
rganish,
strategiya,
texnika,
texnologiya,
o‘
rganish mazmuni,
o‘
rganish joyi,
o‘
rganuvchi,
o‘
rganish turi.
Maqolada talabalarning
o‘
rganish strategiyalari va
texnikasining nazariy asoslariga ta
’
riflar beriladi.
O‘
rganishning
Respublika ta
’
lim dargohlaridagi holati, tarixiy asoslari, chet el
tadqiqotchilari tomonidan ushbu masalaga yondashuvlarga
alohida t
o‘
htalib
o‘
tilgan.
O‘
rganishning turlari sifatida dalillarga
asoslangan
o‘
rganish
(surface
approach),
tajribalarga
y
o‘
naltirilgan
o‘
rganish (elaborative approach), barqaror
tushunishga y
o‘
naltirilgan
o‘
rganish (deep approach) kabilar
haqida fikr yuritiladi.
1
Associate Professor, Candidate of Pedagogical Sciences, Department of Pedagogy and Psychology, Andijan State
Pedagogical Institute.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
07 (2024) / ISSN 2181-1415
77
Теоретические аспекты формирования стратегии и
техники обучения студентов высшего образования
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
обучение,
стратегия,
техника,
технология,
содержание обучения,
место обучения,
обучающийся,
тип обучения.
В статье рассматриваются теоретические основы
стратегий и приемов обучения студентов. Особое внимание
уделено
состоянию
образовательного
процесса
в
учреждениях республики, его историческим предпосылкам
и подходам зарубежных исследователей к данной теме. В
рамках работы обсуждаются три типа обучения: научно
обоснованное
обучение
(поверхностный
подход),
развивающий подход и глубокий подход.
Respublikada keyingi yillarda barqaror rivojlanishning ustuvor jihatlariga alohida
e
’
tibor qaratilmoqda. Ayniqsa 14 yoshdan 30 yoshgacha bo
‘
lgan fuqarolarni faoliyatlarini
mazmunli tashkil qilinishiga alohida e
’
tibor qaratilmoqda. Hususan maktab
bitiruvchilarini oliy ta
’
lim bilan qamrovi darajasini oshirish nuqtai nazaridan qator
oliygohlarni ochilishi, pedagog kadrlarni tayyorlash uchun pedagogika oliygohlarini
faoliyatlarini mustaqil yolga qo
‘
yilishi fikrimizning yorqin dalilidir.
“
Talaba
”
so
‘
zining o
‘
zagi
“
ilmi tolib
”
ya
’
ni
, “
ilmni katta ishtiyoq bilan talab qiluvchi,
fanga qattiq qiziquvchi
”
ma
’
nosini anglatadi.Mazkur so
‘
z
“
istovchi
“
emas
, “
qattiq turib
talab qiluvchi
”
ma
’
nosini anglatadi [1]. Lug
‘
aviy jihatdan mazkur so
‘
z
“
o
‘
ziga berilgan
imtiyoz va erkinliklarni katta ishtiyoq va maroq bilan
‘
talab
’
qiladi
”
degan ma
’
noni
anglatadi.
Leksiologik jihatdan ingliz tilidagi “student” lotin tilidagi “stadium”
s
o‘
ziga borib
taqaladi.
O‘
z
o‘rnida “studium” so‘zi “qattiq qiziqish, yuksak ishtiyoq” ma’
nosini bildirib,
undan
kelib chiqqan “student”
s
o‘zi esa “fanga qattiq berilish, ilmga to‘
liq bo
g‘lanish”
ma
’nolarini anglatadi. “Student” so‘
zining bir ma
’nosi sifatida “ma’
lum bir sohaga
qiziqishi bor inson, tadqiqotchi” o‘
laroq ta
’
riflanadi (
a person who takes an interest in a
particular subject:a student of the free market
) [2]. Shunday ekan, talabani ilm-fanga
oldindan qiziqqan holda uni yanada chuqurroq
o‘
rganib, teran anglash maqsadida oliy
ta
’
lim muassasasiga kelgan inson sifatida qarash
o‘
rinli.
Oliy ta
’
lim muassasalarida
o‘
quv jarayoni boshlanishi talabalarda yangi
o‘
quv
muhitiga moslashishni, k
o‘
nikishni va
o‘
quv jarayonining umumta
’
lim maktabi, akademik
litseyi yoki kasb-hunar kollejidan tubdan farq qiluvchi talablarini bajarishni taqozo etadi.
Har bir talabada oliy ta
’
lim muassasasidagi
o‘
quv muhitini anglashi, moslashishi va qabul
qilishi turlicha kechadi. Ba
’
zi talabalarda oliy ta
’
limning dastlabki kunlaridan boshlab
o‘
zini ta
’lim muhiti uchun “begona” his qilishi, davlat ta’
lim standartlarida berilgan
talablar darajasida
o‘
rganishi murakkabliklar keltirib chiqaradi. Bunda talabalarda
o‘
z
o‘
quv faoliyatini rejalashtirish, tizimlashtirish borasida tushunmovchiliklarga duch
keladi. Ayrim oliy ta
’lim muassasalarida “0 hafataligi”, “tanishuv haftaligi” tashkil etiladi.
Bu esa oliy ta
’
limda
o‘
qishni endi boshlagan talablar uchun oliy ta
’
lim
o‘
quv jarayonining
barcha tarkibiy qismlarini tushunishiga va bu orqali
o‘
zlarining savollariga javob
berishga imkon beradi.
Oliy ta
’
lim muassasalarida talabalar ta
’
lim olishi jarayonida
o‘
zlarida turli
o‘
rganish
strategiya va texnikalarini rivojlantirib boradi. Ta
’
limni axborotlashtirish sharoitida
buning ahamiyati yanada dolzarb b
o‘
lib bormoqda. Talabaning
o‘
z mutaxassisligini
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
07 (2024) / ISSN 2181-1415
78
mukammal
o‘
rganishi, davlat ta
’
lim standartlarida belgilangan malaka talablarini bajara
olishi k
o‘
p jihatdan
o‘
rganish strategiya va texnikalariga bo
g‘
liq. Shuningdek, oliy ta
’
lim
tizimiga kredit-modul tizimini tatbiq etilishi talabaning mustaqilligini ta
’
minlasa, boshqa
tomondan
o‘
quv jarayonini rejalashtirishda tashkilotchilik qobiliyati b
o‘
lishini taqozo
etadi.
Oliy ta
’
lim tizimidagi islohotlarning pirovard maqsadi ham talabalarning
innovatsion ta
’
lim texnologiyalari,
o‘
quv materiallari hamda metodlar yordamida yetuk
mutaxassis qilib tayyorlashdan iborat. Talabaning
o‘
rganish uchun sarflagan vaqti va
o‘
rganish samaradorligi hamisha ham qoniqarli darajada b
o‘
lmaydi. Bu esa talabalarning
o‘
rganish strategiya va texnikalarini t
o‘g‘
ri tanlay olmagani, boshqa tomondan professor-
o‘
qituvchilarning bu xususida yetarli ma
’
lumot bermagani bilan izohlanadi. Talabalarda
o‘
quv jarayonida metodik kompetentsiya rivojlanib boradi.
O‘
rganish strategiya va
texnikasi mazkur kompetentsiyaning tarkibiy qismi hisoblanadi.
O‘
rganish jarayoni pedagogik, psixologik, sotsiologik, neyrobiologik jihatdan tadqiq
qilinadi. Ahamiyatli jihati shundan iboratki, ta
’
lim tizimidagi transformatsiya jarayonlari,
fan va texnika taraqqiyoti natijasida ma
’
lumotlar hajmining kengayishi talabalarning
intensiv
o‘rganishini talab etadi. “Avlodlar almashinuvi
[
3]” nazariyasiga binoan turli
davrda yoshlar turlicha
o‘
rganish strategiyalari bilan tavsiflanadi. Shundan kelib chiqqan
holda aytish lozimki, tanlangan tadqiqot muammosi dolzarb b
o‘
lib, hozirgi yoshlarning
o‘
qishga b
o‘
lgan munosabati, ularning
o‘
rganishi uchun ta
’
sir qiluvchi turli salbiy
omillarni hisobga olgan holda ularda
o‘
rganish strategiyalari va texnikalarini
rivojlantirishning pedagogik-kontseptual mexanizmini takomillashtirishni taqozo etadi.
O‘
rganish buyuk mutafakkirlarimiz Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sinoning falsafiy va
psixologik qarashlarida ham aks etadi. Abu Nasr Forobiy “Ilm va san’atning fazilatlari”
risolasida tabiatni bilishning cheksizligini, bilim bilmaslikdan bilishga, sababiyatni bilishdan
oqibatni bilishga, obrazdan subetantsiya (javhar)ga qarab borishni ta
’
kidlaydi [4].
Farobiy k
o‘
rsatishicha bilish t
o‘
rt holat: ob
’ektiv mavjudot, turli ruhiy “quvvat”
yoki bilish vositalariga ega b
o‘
lgan odam, buyumlarning bilish a
’
zolariga ta
’
siri, aks etish
jarayoni va shakllarini
o‘z ichiga oladi. Insonning ibtidosida, avvalo “oziqlantiruvchi
quvvat” paydo bo‘ladi uning yordamida inson ovqatlanadi. Natijada, “tashqi va ichki
quvvatlar” yuzasiga kelib, “tashqi quvvat”, ya’
ni bevosita tashqi ta
’
sir natijasida sezgi
a
’zolari orqali vujudga keluvchi “quvvat”lar besh turli bo‘
ladi. Bular teri-badan sezgisi,
ta
’
m bilish sezgisi, hid bilish sezgisi, eshitish sezgisi va k
o‘
rish sezgisi. Bularning
hammasini Farobiy “hissiyot quvvati” deb atab, hissiy bilish qismlari sifatida qaraydi.
“Ichki quvvat”ga esda olib qolish, hayol, tasavvur, his
-tuy
g‘
u va nutq (fikrlash)
“quvvat”lari kiradi. “Ichki quvvat” deganda Farobiy aqliy bilish bosqichini nazarda tutadi.
Shu tarzda Farobiy bilishning ikki bosqichini
–
hissiy va aqliy bilishni farqlaydi. Tashqi
dunyo bilan bo
g‘
lovchi sezgining asosiy shakllarini t
o‘g‘
ri tavsiflab, hissiy bilishga katta
e
’
tibor beradi va uni borliqning tashqi xossalari haqida haqiqiy bilim berish manbai deb
qaraydi. Farobiy bilish jarayoni har ikki bosqichga bo
g‘
liqligini, aqliy bilish hissiy bilishsiz
vujudga kelmasligini alohida ta
’
kidlash bilan birga, ularning bilish jarayonidagi
xususiyatlariga e
’
tibor berib,
o‘
zaro tafovutlarini ham k
o‘
rsatadi [5].
Ya
’
ni hissiy bilishda sezgi a
’
zolari yordamida buyumlar butun konkret sifatlari
bilan bilinadi, aqlda esa narsa ana shu konkret sifatlarsiz olinadi. Sezgida buyumlarning
muhim b
o‘
lmagan tomonlari aks etadi, aqlda esa sezilgan sifatlarni abstraktsiyalashtirish
orqali ularning mohiyati bilinadi. Farobiy aqliy jarayonda jismlar mohiyatini konkret
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
07 (2024) / ISSN 2181-1415
79
sifatlaridan ajratilgan holda umumlashtirilishi mumkinligini alohida ta
’
kidlaydi. Farobiy
“Aql ma’nolari haqida” risolasida aql masalalarini chuqur talqin qiladi. U aql, bir
tomondan, ruhiy jarayon, ikkinchi tomondan tashqi ta
’
sir ta
’
lim-tarbiyaning natijasi
ekanligini uqtiradi. Farobiyning fikricha, aql faqat insongagina xos b
o‘
lgan tu
g‘
ma quvvat-
ruhiy kuch bilan bo
g‘
liq. Inson tushunish, fahmlash, muhokama qilish, fikrlash quvvatiga
tu
g‘
ilishdan ega b
o‘
ladi, bu xususiyatlar bola kamolga eta borishi bilan rivojlanib boradi.
Bilish haqidagi ta
’
limotni Farobiy
o‘
z asarlarida tushuntirib berishning tarkibiy qismi
sifatida qaradi. Uning fikricha, inson tabiat taraqqiyotining mahsuli b
o‘
lib,
o‘
z sifatlari bilan
hayvonot olamidan farq qiladi, inson-bilish sub
’
ekti, tabiat esa
–
uning ob
’
ektidir. Forobiy
ta
’
kidlashicha, insonning bilishni va ruhiy qobiliyatlarni miya boshqaradi, yurak esa barcha
a
’
zolarni hayot uchun zarur b
o‘
lgan ong bilan ta
’
minlovchi markazdir, barcha ruhiy
“quvvat”lar jumladan bilish qobiliyati muayyan a’
zoga bo
g‘
liq [6].
Mutafakkir Abu Ali ibn Sino Markaziy Osiyo xalqlari madaniyatini
o‘
rta asr
sharoitida din madaniyati qatoriga olib chiqqan buyuk allomalardan biridir. Uning ilmiy
merosi tabiiy-ilmiy, falsafiy va ijtimoiy-siyosiy qarashlardan tarkib topgan b
o‘
lib, ularda
dunyoni bilish masalasini talqin etishda ham bir qancha il
g‘
or fikrlarni ilgari surgan.
Inson bilishlari real ob
’
ektiv narsalarni bilish yordamida vujudga keladi. Bilish hissiy
bilish va tushunchalar yordamida vujudga keladi. His moddiy obrazning oynasi b
o‘
lib,
moddiy shakllarning b
o‘
yi, eni bilan birga ifodalanganligi sababli, ularni moddiy asossiz
in
’
ikos eta olmaydi va jismlarni bilolmaydi. Hissiy bilishning ahamiyatini maxsus
k
o‘
rsatib
o‘
tish bilan birga, bilishda narsa va xodisalarning mohiyati va qonunlarini
o‘
rganishda tafakkurning roliga katta e
’
tibor beradi. Sezgiga narsa-hodisalarning ayrim
tashqi belgilari, aniq tomonlari bilinsa, aql ularning mohiyatini, ichki tomonlarini
abstraktsiyalashtirish va umumlashtirish yordamida bila oladi. Inson aqli turli fanlarni
o‘
rganish yordamida boyiydi, rivojlanadi. Bunda xususan u mantiq ilmiga katta e
’
tibor
beradi. Ibn Sino qadim zamonlardan ma
’
lum b
o‘
lgan insonning idrok qilishini beshta
tashqi his-tuy
g‘
uga (eshitish, k
o‘
rish, hid bilish, ta
’
m bilish va his qilish) hamda bu
tuy
g‘
ularni intuitsiya, instinkt, xohish-istak va h.k.ga birinchi b
o‘
lib ajratgan [7].
Yevropada Avitsenna nomi ostida mashhur b
o‘
lgan Ibn Sino Xamadon yaqinidagi
Fardajon qal
’
asida qamoqda b
o‘
lgan paytida inson ongi va ruhi realligi
o‘
zini-
o‘
zi tahlil
qilishini namoyish etishga urinib k
o‘rgan “Suzayotgan odam” nomli mashhur fikrlash
tajribasini yozgan. U jonli inson ongiga, ayniqsa, uning fikriga k
o‘
ra, Allohning ne
’
mati
b
o‘
lgan holda, insonga bu dunyo haqidagi
o‘
z tasavvurlarini tadqiq etish va tartibga
solishga imkon beradigan faol aql- zakovatga (intellektga) k
o‘
p e
’
tibor qaratgan. Bundan
tashqari, Ibn Sino potentsial intellekt (inson ichidagi) va intellekt (atrof-muhitga
y
o‘
naltirilgan) va dunyoni bilish
o‘
z-
o‘
zidan, mexanik ravishda emas, faqat inson irodasi
va intutsiyasi ishtirokida r
o‘
y berishi haqida yozgan [8]. Abu Ali Ibn Sinoning falsafiy,
tabiiy-ilmiy, badiiy, ijtimoiy siyosiy qarashlari bilan birgalikda psixologiya sohasida ilmiy
merosi ham
g‘
oyat k
o‘
lamlidir. Ulardan hozirgi zamon psixologiyasida keng miqiyosda
foydalanib, ayniqsa, psixologiyadan
o‘
quv adabiyotlari sahifalarida aks ettirib borish y
o‘
li
bilan ommalashtirish ishlariga alohida e
’
tibor berilishi zarur.
O‘
rganish strategiyasi va texnikasi doimiy tadqiq qilib boriluvchi, takomillashishni
taqozo etuvchi tadqiqot ob
’
ekti hisoblanadi. Bunda il
g‘
or xorijiy tajribalarni milliy ta
’
lim
tizimi xususiyatlaridan kelib chiqqan holda adaptiv q
o‘
llash samarali hisoblanadi. Keng
tarqalgan elaborativ, metakognitiv, resurslarga asoslangan
o‘
rganish strategiya va
texnikalarini pedagogik amaliyotda q
o‘
llash va natijalarini baholash orqali muntazam
ravishda tadbiq etib kelinmoqda. Shuningdek, hozirda keng tarqalgan virtual, masofaviy,
elektron ta
’
lim sharoitida talabalarning yetarli
o‘
rganish strategiyasi va texnikasi
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
07 (2024) / ISSN 2181-1415
80
b
o‘
yicha bilim va k
o‘
nikmalarga ega b
o‘
lmasligi bilan ijobiy natijaga erishish mumkin
emas. Talabalarning
o‘
quv mash
g‘
ulotida, mustaqil ta
’
lim olish, oraliq va yakuniy sinovlar
uchun samarali
o‘
qib
o‘
rganishi ularning
o‘
rganish strategiya va texnikalarini
o‘
z
o‘
quv
faoliyatiga q
o‘
llay olishi bilan bo
g‘
liqdir.
Pedagogik amaliyotda talabalarning
o‘
rganish strategiya va texnikalarini mavjud
holatini diagnostika qilish kontseptual jihatdan hal qiluvchi ahamiyatga ega. Bu orqali
oliy ta
’
lim muassasalari talabalarining
o‘
rganish strategiyasi va texnikasi b
o‘
yicha mavjud
holatga baho berish va samarali, mos keluvchi strategiya va texnikalarni q
o‘
llash
imkoniyatini beradi.
O‘rganish strategiya va texnikasi shaxsning ta’limda muvaffaqiyatga erishish uchun
juda muhim bo‘lib, uning yuqori natijalarga erishishini ta’minlaydi. O‘rganish strategiyasi va
texnikasi faqat ta’lim muassasasidagi o‘quv jarayonida emas, balki shaxsning butun umr
davomida o‘rganishi, shaxsiy, kasbiy jihatdan rivojlanishi uchun ham zarur hisoblanadi.
“O‘rganish strategiyasi” va “o‘rganish texnikasi” tushunchasi tahlili uch
mustaqil
“o‘rganish”, “strategiya” va “texnika” tushunchalarini alohida tahlil qilish va shundan
s
o‘ng “o‘rganish strategiyasi” hamda “o‘rganish texnikasi” tushunchasini tahlil qilish
ilmiy-epistomoligik jihatdan t
o‘g‘
ri hisoblanadi.
“Oʻrganish” tushunchasiga turli xil izohlar mavjud. “O‘rganish” so‘
zi ingliz tilida
“learning” so‘
zi bilan ifodalanadi. Izohli lu
g‘atda “o‘rganish”
amaliyot natijasida yuzaga
keladigan xatti-
harakatlarning nisbatan doimiy oʻzgarishi sifatida tavsifalanadi
[9]. Yana
bir izohda esa “organizmning atrof
-
muhit bilan oʻzaro taʼsiri” sifatida qayd etilgan.
“O‘rganish” tushunchasi o‘
quv-me
’yoriy hujjatlarda esa “bilim, koʻnikma va malakalarni
egallash” sifatida qayd etiladi
[10].
“O‘rganish” tushunchasi insonga xos oliy xususiyat hisoblanib, ko‘
plab kognitiv
jarayonlarning mahsuli hisoblanadi. Shuningdek, hayvonlar va baʼzi mashinalar oʻrganish
qobiliyatiga ega hisoblanadi. Ilmiy tadqiqotlar natijalariga k
o‘ra xatto baʼzi oʻsimliklarda
ham oʻrganish qobiliyati haqida dalillar mavjud. “O‘rganish” tushunchasi pedagogikada
keng q
o‘
llaniladi va bu doimiy
o‘
rganiladigan dinamik jarayon sifatida tadqiq etib
boriladi. “O‘rganish” tushunchasi pedagogikadan tashqari psixologiya, neyropsixologiya,
amaliy psixologiya kabi fan tarmoqlarida turli jihatlari keng tadqiq etiladi.
O‘
rganish insonlarning kundalik hayotidagi markaziy faoliyati va jarayondir.
Kundalik hayotda odatda
o‘
rganish atamasi bilan quyidagi jadvalda k
o‘
rsatilgandek
assotsiatsiyalar paydo b
o‘
ladi (1-jadvalga qarang).
1-jadval
“O‘rganish” atamasining kundalik faoliyatda qo‘llanilishi
“O‘rganish” atamasining kundalik
faoliyatda qo‘llanilishi
Mazmuni
O‘rganish mazmuni
Xotira qobiliyati (she’r, telefon raqami), ko‘nikmalar
(yugurish, velosiped minish), qobiliyatlar (til, mantiqiy fikrlash,
qaror qabul qilish)
O‘rganish joyi
Maktab, sinf, dars, oliy o‘quv yurti, kurslar
O‘rganuvchi
O‘quvchi, talaba, tarbiyalanuvchi, kurs tinglovchisi,
malaka oshiruvchi
O‘rganish turi
Yod olish, o‘rganish texnikasi, mnemonika
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
07 (2024) / ISSN 2181-1415
81
“O‘rganish” atamasini ilmiy adabiyotlar orqali tahlil qilish natijasida, mualliflar
tomonidan umumiy fikrlar b
o‘
lsada, aksar tushunchalar bir-biridan tubdan farq
qilganligiga guvoh b
o‘lish mumkin. Pedagog olim S. Weber “odamlar nafaqat yashab
qolish uchun, balki yaxshi hayot kechirish uchun ham
o‘
rganishni
o‘
z madaniyati
tarkibiga kiritishi [
11]”
lozimligini ta
’
kidlab
o‘
tadi.
H.
Gudjons “o‘
rganish
–
“tarbiya” dan farqli o‘
laroq
–
qadriyatga bo
g‘
liq b
o‘
lmagan
tushuncha hisoblanib, inson xatti-harakatlari va munosabatlarini
o‘zgartiradi, “tarbiya”
esa rivonlantirish [
12]” deb ta’
rif beriladi.
Antropologiyada
o‘
rganish
–
bu ongdagi moslashish va odatlanish sifatida talqin
qilinadi [13].
O‘
rganish jarayoni takroriy xususiyatga ega b
o‘
ib,
o‘
rganuvchining
xotirasiga muhrlanib boradi va bu ongda moslashish jarayoniga aylanadi. Shuning uchun,
k
o‘
p aqliy mehnat bilan shu
g‘
ullanuvchi shaxslarning kundalik hayoti boshqa aqly
mehnat bilan kam shu
g‘
ullanuvchilar uchun qiyin va tasavvur qilib b
o‘
lmas deb
tushuniladi. Aqliy mehnat bilan shu
g‘
ullanuvchilar
o‘
rganishning davomiyligiga
moslashganligi va odatlanganligi bilan boshqalardan tubdan farq qiladilar.
Etologlar “evolyutsiya jarayonida rivojlangan va moslashishga xizmat qiladigan
“biologik xulq
-
atvor tendentsiyalari” mavjudligi va bu esa individumning pirovardida
tegishli b
o‘
lgan turining omon qolish imkoniyatlarini oshiradi [
14]” deb o‘
rganish
jarayoniga tavsif berganlar. Umumiy tarzda
o‘
rganish orqali tirik mavjudotda hayot
kechirish faoliyati takomillashib boradi.
O‘
rganish odamlarning shaxsiyatini va ularning
o‘
zligini anglash qobiliyatini
uy
g‘
otish, saqlab qolishga y
o‘
naltiriladi.
Pedagogik nuqtai nazardan, “o‘rganish” va
“o‘rgatish” bir
-biriga korrespondent tushunchalar hisoblanadi.
O‘rganish “intelektual
-
tarixiy olamga kirishning pedagogik ma
’
suliyatli jarayonidir [
15]” deb ta’
rif berilgan.
O‘
rganish
o‘
rganuvchining shaxsiyatini rivojlantiradi,
o‘
zini-
o‘
zi anglash jarayonini
rivojlantiradi.
Pedagogik lu
g‘
atlarda
o‘rganish “tajriba natijasida yuzaga keladigan,
nisbatan uzoq
davom etadigan xatti-harakatlarning
o‘
zgarishlari [
16]” deb ta’
rif berilgan.
O‘
rganish
samaradorligi bu xususida ortirilgan tajribalarga bo
g‘
liq b
o‘
ladi.
O‘
rganish bilan bo
g‘
liq
xatoliklar, muvaffaqiyatsizliklardan ham
o‘
rganish mumkin b
o‘
ladi. Shu jihatdan olib
qaraganda
o‘
rganish jarayoni,
o‘
rganish bilan bo
g‘
liq jarayonlar,
o‘
rganish bilan bo
g‘
liq
xatolarni pedagogik jihatdan tahlil qilish orqali ularni didaktik resurs deb qarash
o‘
rinli
b
o‘
ladi.
O‘
quv jarayonida ham xatolarni tahlil qilish orqali ham
o‘
rganish amalga
oshiriladi. Xatolar orqali
o‘
rganish talabalarning kasbiy-pedagogik faoliyatga
tayyorlashda muhim ahamiyatga ega.
O‘
rganishning eng katta natijasi sifatida tasavvurni keltirib
o‘
tish lozim. Keyingi
vaqtda pedagik amaliyotda “tasavvur kuchi” atamasi keng qo‘
llanilmoqda. Tasavvur
bilimdan k
o‘
ra muhimroq, bilimlar chegaralangan, tasavvur bilan esa butun dunyoni
qamrab olish mumkin [17]. Bu jarayonda fikr
o‘
rganishda tasavvurga
y
o‘naltirilganligining mihim jihatini yoritib bergan. “Tasavvur kuchi” esa insonning keng
qobiliyat egasi b
o‘
lishini ta
’
minlovchi,
o‘
z tasavvurlari orqali yangi bilimlar sohasini
egallashga y
o‘
naltiradi va bu orqali doimiy
o‘
rganish, izlanishni keltirib chiqaradi.
O‘
rganish kognitiv jarayon b
o‘
lib, bu jarayon talabalarning kognitiv mustaqilligini
q
o‘
llab-quvvatlashi lozim b
o‘
ladi. Kognitiv mustaqillik zamonaviy didaktik yondoshuv
b
o‘
lib, talabalarning savol, topshiriq, yoki loyiha orqali cheksiz fikrlashga undashga
y
o‘
naltirishni maqsad qiladi.
O‘
quv jarayonida kognitiv mustaqillikni ta
’
minlash
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
07 (2024) / ISSN 2181-1415
82
professor-
o‘
qituvchilarning professionalligiga bo
g‘
liq [18]. Pedagogik kuzatishlar shuni
k
o‘
rsatadiki, k
o‘
p
o‘
quv mash
g‘
ulotlarida talabalarning kognitiv mustaqilligi
ta
’
minlanmaydi. Bunga asosiy sabab sifatida, professor-
o‘
qituvchida talabalar tomonidan
bildirilgan erkin fikrlarni baholash,
o‘
quv jarayonidagi interfaol muloqoqtni maqsadli
didaktik boshqarish qobiliyatiga ega emasligi hisoblanadi.
O‘
quv jarayonini didaktik
boshqarish kompleks yondoshuvni taqozo etadi. Bu orqali ta
’
lim maqsadlari samarali
metod, vositalar asosida maqsadga y
o‘
naltiriladi.
O‘
rganishning turlari.
O‘
rganish bosqichlari va
o‘
rganilayotgan fan mazmunga
asosan
o‘
rganish turlari q
o‘
llaniladi. Agar biror fanning asoslari yoki xorijiy tilda yangi
s
o‘
zlar
o‘
rganilayotgan b
o‘
lsa
o‘
rganish faqat dalillarga asoslanadi va avvalgi bilimlarga
bo
g‘
lash imkonsiz hisoblanadi. Mazmuni talabalarga qisman ma
’
lum b
o‘
lgan, fanni
o‘
rganishda oldindan tanish b
o‘
lgan bilimlarni faollashtirish imkoniyati mavjud b
o‘
ladi.
Shu jihatdan olib qaraganda
o‘
rganish
amaliy
,
mavjud bilimlarga bo
g‘
langan
holda
hamda
rivojlantiruvchi
turlarga b
o‘
linadi [19]. Mavjud bilimlarga bo
g‘
lagan holda
o‘
rganish samarali hisoblanadi.
O‘
rganishning uch xil turi mavjud [20]:
Dalillarga asoslangan
o‘
rganish
(surface approach): Mazkur
o‘
ranish bir-biriga
bo
g‘
liq b
o‘
lmagan dalillarni yodlash, tafsilotlarni shakllantirishga ustuvorlik beradi.
Fanning qismlariga doir mavzular alohida tahlil qilinadi, avvalgi mavzular takrorlanadi.
Bu
o‘
rganish turi fan mazmunini
o‘
zgartirmagan holda mazmunni yetkazish bilan
tavsifalanadi.
Tajribalarga y
o‘
naltirilgan
o‘
rganish
(elaborative approach): Fan mazmuni
mavzu kontekstidan kelib chiqqan holda talabalarning qiziqishlari va tajribalariga
asoslangan holda, mavzu xususiyatidan kelib chiqqan holda amaliy q
o‘
llash orqali
o‘
rganiladi.
O‘
rganishni bu turi orqali bir mavzu doirasidagi nazariyalar, dalillar va
gipotezalar aniqlashtiriladi. Shuningdek, mavzu doirasidan chiqqan holda kundalik-
amaliy faoliyat bilan ham bo
g‘
lagan holda
o‘
rganishni ham qamrab oladi.
Barqaror tushunishga y
o‘
naltirilgan
o‘
rganish
(deep approach): Bu
o‘
rganish
turi talabalarning
biror mavzuni “atroflicha va chuqur” o‘
rganishini tavsiflab, mavzuga
doir asosiy dalillar yakuniy natija sifatida qidiriladi. Mavzu turli qismlarga b
o‘
linadi va bir
butun mazmun hosil qilish uchun turli
o‘
rganish faoliyati orqali birlashtiriladi. Talabalar
mavzuga doir
o‘
z munosabatlarini shakllantirish imkoniyatiga ega b
o‘
ladi. Bu esa
talabalarga
o‘rganilgan mavzuni “shaxsiylashtirish”iga olib keladi. Olim bilimlarni
“shaxsiylashtirish” deb o‘
rganilgan bilimlar talabada barqaror qolishi, yetarli ravishda
o‘
zlashtirilganligi, fandagi dalillar b
o‘
yicha individual xulosaga kelishiga nisbatan
ishlatadi.
F. Vester [21]
o‘
z ilmiy tadqiqotida 4 xil
o‘
rganish turini keltirib
o‘
tadi.
1.
Audutiv
o‘
rganish. Bunday
o‘
rganishda eshitish va gapirish ustuvor omil
hisoblanadi.
2.
Optik-vizual
o‘
rganish. Bunday
o‘
rganishda k
o‘
rish va kuzatish ustuvor
hisoblanadi.
3.
Haptik-kinestetik
o‘
rganish. Bunday
o‘
rganishda ushlab k
o‘
rish, bajarish, his
qilish ustuvor hisoblanadi.
4.
Kognitiv-intelektual
o‘
rganish. Bunday
o‘
rganishda
o‘
qish va
o‘
ylash ustuvor
hisoblanadi.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
07 (2024) / ISSN 2181-1415
83
O‘
rganish turlarini bilish orqali har bir ta
’
lim oluvchi
o‘
ziga mos kelivchi
o‘
rganish
strategiyasi va texnikasini tanlab oladi. K
o‘
plab ta
’
lim oluvchilar aralash
o‘
rganish
turlariga ega.
Shuningdek, J. Schrader [22] tomonidan 5 turdagi
o‘
rganish turlari keltirilgan.
1.
Nazariyaga y
o‘
naltirilgan
o‘
rganish. Bu turdagi
o‘
rganuvchilar k
o‘
p
o‘
qiydilar,
nazariy asoslariga qiziqadilar va s
o‘
ng amaliyotda q
o‘
llab k
o‘
radilar.
2. Amaliyotga y
o‘
naltirilgan
o‘
rganish. Ular q
o‘
llab k
o‘
rish, amalga oshirishni
ma
’
qul k
o‘
radi va k
o‘
p savollar beradi.
3. Namunali
o‘
rganish. Bu turdagi
o‘
rganuvchilar namuna asosida, ma
’
lum
k
o‘
rsatma orqali
o‘
rganadi.
4. Befarq
o‘
rganish. Bu turdagilar
o‘
rganishni xushlamaydi va faqat zarur
b
o‘
lgandagina
o‘
rganadi.
5. Ishonchsiz
o‘
rganish. Bunday
o‘
rganish turidagi shaxslar q
o‘
rquv bilan
o‘
rganadi,
o‘
rganish jarayoni bosim va ikkilanish ostida tashkil etiladi.
Amerikalik psixolog David Kolb
o‘
rganishni 4 ta bosqichga ajratadi va shuning
asosida tajribaga asoslangan
o‘
rganishni tavsiflaydi. Mazkur 4 bosqich quyidagilar
1. “Diverging” –
aniq tajriba,
2. “Assimilating” –
kuzatish va refleksiya,
3. “Converging”
–
tushunchalarning shakllanishi, muammoning q
o‘
yilishi.
4. “Accomodating”
–
faol tajriba qilish.
Mazkur bosqichlar takrorlanuvchi xususiyatga ega b
o‘
lib, takrorlanish natijasida
o‘
rganishning samaradorligi ta
’
minlanadi.
O‘
quv jarayonining
o‘
zi haqida fikr yuritish
uchun q
o‘
llaniladigan
o‘
quv tsikli quyidagicha k
o‘
rinishi mumkin:
• O‘
rganish zarur b
o‘
lgan hajm b
o‘
yicha ishlash;
• Yaxshi va samarali o‘
rganayotganini tekshirish;
• O‘
rganganlaridan xulosalar shakllantirish;
•Shakllantirilgan xulosalarga asosan o‘
rganishga b
o‘
lgan munosabatni
o‘
zgartirish;
• O‘
rganish zarur b
o‘
lgan hajm b
o‘
yicha samarali ishlash.
Talabalarda
o‘
rganish jarayonini tahlil qilish bu bilan bo
g‘
liq bir qator muammoli
holatlar mavjudligini k
o‘rsatadi. Shulardan eng asosiysi “Alibi o‘rganish” hisoblanadi.
“Alibi o‘rganish” katta hajmdagi o‘
quv materialini qisqa muddatda yodlash, eslab qolishga
asoslangan samarasiz
o‘rganish strategiyasi hisoblanadi. Aslida “alibi o‘rganish”
huquqshunoslikka doir atama b
o‘lib, “alibi” so‘
zi jinoyat qilingan paytda (lahzada)
jinoyatchining boshqa joyda b
o‘
lishi [23] tushuniladi.
Pedagogik amaliyotda “Bulimie o‘rganish” tushunchasi ham keng qo‘
llaniladi. Bu
o‘
rganish talabalarning imtixon, sinovlar uchun qisqa muddat ichida
o‘
rganishi b
o‘
lib,
imtixon, sinovdan s
o‘
ng
o‘
rganganlari tez xotirasidan chiqib ketadi.
O‘
rganishning
mazkur
turi aynan “Bulimie” deb nomlanishi, shu nom bilan yuritiluvchi kasallik turi
bilan b
o‘g‘
liq b
o‘
lib, bu turdagi kasallar ovqat k
o‘
p iste
’mol qilishi, lekin ularda “ochlik”
hissi y
o‘
qolmasligi bilan tavsiflanadi [24].
Tadqiqot jarayonida talabalarni
o‘
rganish bilan bo
g‘
liq qator muammolari borligi
aniqlandi.
Pedagogik kuzatishlar vositasida hozirgi talabalarda uchrab turadigan
o‘
rganish
bilan bo
g‘
liq muammolar quyidagilar ekanligini k
o‘
rish mumkin:
1. Talabalarning qat
’
iy kun tartibiga ega emasligi;
2. Kundalik faoliyatini rejalashtirmaganligi. K
o‘
p rejalar tasodifan, qisqa muddatda
tuzilishi;
3.
O‘
rganishda qat
’
iyatsizlik;
4.
O‘
rganish uchun har doim ham
o‘
zi mustaqil qaror qabul qila olmaysligi;
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
07 (2024) / ISSN 2181-1415
84
5.
O‘
rganish orqali natija uzoqdek tuyulishi va har doim muqobil variantlar
qidirishi;
6.
Har doim ham “chuqur” va “atroflicha” o‘
rganish ra
g‘
batlantirilmasligiga doir
tajribalarning shakllanganligi;
7. Oliy ta
’
lim muassasalaridagi baholash k
o‘proq “xotirani tekshirishga” (dalillarni,
qoidalarni, atamalarni) y
o‘
naltirilganligi.
Olib borilgan tajribalar mobaynida pedagogika oliy ta
’
lim muassasalarida
pedagogik nazariyalar
o‘
rgatilishi samaradorligi va natijadorligi qoniqarli darajada
emasligi aniqlandi. Buning yaqqol misoli sifatida umumta
’
lim maktablarida pedagogik
faoliyatni yangi boshlaganlar
o‘
z amaliyotini kontseptual jihatdan tashkil eta olmasligida
k
o‘
rishimiz mumkin. Mazkur muammoli holatni tushunish uchun nazariya nima
ekanligini aniqlab olish lozim. Nazariya
–
bu biron-bir voqea-hodisani, bu voqea
zamiridagi qonuniyatlar va tamoyillarni tushuntiruvchi fikrlar majmuidir. Nazariya
–
bu
biron bir hodisaning ilmiy jihatdan tushuntirilishi, u kuzatuvlar, tajribalar yoki boshqa
ilmiy y
o‘
llar bilan hosil qilinadi. Masalan, fizikadagi Nyutonning gravitatsiya nazariyasi
massaga ega boʻlgan jismning tortishish maydoni hosil qilishini tushuntiradi.
Nazariya
–
bu ma
’
lumotdangina iborat bilim emas, balki kasbiy-pedagogik faoliyat
o‘
zagini tashkil etadi. Har qanday fanning asosini nazariyalar tashkil qiladi,
o‘
z navbatida
pedagogikaning ham. Masalan, pedagogikada inson qanday oʻrganishi, uning miyasi
qanday ishlashini tasvirlovchi nazariyalar bor: bihevorizm, kognitivizm, konstruktivizm
va boshqa bir qator nazariyalar.
Misol uchun, inson miyasi ma
’
lumotni qanday qabul qilishini tushuntiradigan
“sxemalar nazariyasi
[
25]”ga ko‘
ra, yangi ma
’
lumot va inson miyasidagi mavjud sxema
(bilim, tajriba, dunyoqarash)
o‘
rtasida bo
g‘
lanish ("k
o‘
prik") hosil qilinmasa, yangi
bilimning
o‘
zlashtirilishi samarali b
o‘
lmaydi. Yana bir pedagogikada keng tarqalgan
nazariya
–
1950-yillarda yaratilgan Blum taksonomiyasi.
Rivojlangan xorijiy davlatlarda bu nazariyalar pedagoglar tayyorlaydigan
pedagogik oliy ta
’lim muassasalarida alohida fan sifatida oʻqitiladi, ularni bilmasdan
maktab oʻqituvchisi sertifikatini (litsenziyasini) olish mumkin emas. Va albatta oʻquv
dasturlari va oʻquv materiallari (darsliklar, qoʻllanmalar) yaratishda, bevosita dars
jarayonida, baholashda bu nazariyalar hisobga olinadi.
Tadqiqot ishi davomida pedagoglar tayyorlashda qaysi nazariyaga asoslanishi
bahsli ekanligi, qat
’
iy javobning y
o‘
q degan xulosa shakllanishiga olib keldi. Hozirda
ta
’lim tizimiga keng tadbiq etilayotgan "taʼlimda sunʼiy intellekt" muhokamasi ketayotgan
bir davrda pedagogikaning nazariyalarini kontseptual jihatdan muhokama qilish va bu
muhokamali vaziyatlarni pedagogik ta
’
lim mazmuniga singdirish maqsadga muvofiqdir.
Hozirgi kundagi muammolardan biri ba
’
zi
o‘
qituvchilar talabalarga fanga va sohaga
qiziqishlaring y
o‘
q deb ta
’
kidlashadi. Ba
’
zi talabalar esa
o‘
qituvchilarning berayotgan
ta
’
limidan k
o‘
ngli t
o‘
lmasligidan nolishadi. Bu muammoli vaziyatga qanday qilib yechim
topish mumkinligi, k
o‘
plab ilmiy-amaliy loyihalarning maqsadi b
o‘
lib qolgani sir emas.
AQShda keng tarqalgan nazariyalardan yana biri bu individual tajriba va bilimlarni
egallash (mustaqil
o‘
zlashtirish) nazariyasidir. Mazkur nazariyaga binoan shaxsning
hayoti va uning voqelikka nisbatan munosabati k
o‘
pincha k
o‘
nikmalarni egallash,
bilimlarni
o‘
zlashtirishdan iborat b
o‘
lib, uning samarasi q
o‘
z
g‘
atuvchini uzluksiz ravishda
mustahkamlab borilishining mahsulidir. Bu nazariyaning tarafdorlari E. Torndayk va
B. Skinnerlar hisoblanadi [26]. A. Maslouning ehtiyojlar ierarxiyasida ham bilish,
o‘
rganish 5 daraja sifatida turadi [27]. Ta
’
limda sifat va samaradorlikka qarab
yurilayotgan bir vaqtda
o‘
rganish strategiyalarini samarali qollash maqsadga muvofiqdir.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
07 (2024) / ISSN 2181-1415
85
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Umirdinov A. Talaba do‘stimga 78+tavsiya. Toshkent, Iqro nashr. 2021.
- 224B.
2.
https://www.collinsdictionary.com/dictionary/english/student
3.
Lepeyko T. I., Blyznyuk P. Generational theory: value-
oriented approach. Бізнес
Інформ 11, 2016.
-P. 24-30.
4.
Jumaboyev Y. Oʻzbekistonda falsafa va axloqiy fikrlar taraqqiyoti
tarixidan, T., 1997.
5.
Jumayeva, N.A. Sharq allomalarining ilmiy merosi: o‘quv qo‘llanma. –
Buxoro:
"Sadriddin Salim Buxoriy" Durdona nashriyoti, 2020.
–
228 b.
6.
Uvatov U. Buyuk yurt allomalari. Tuzuvchi va nashrga tayyorlovchi O‘zbekiston;
Toshkent, 2018.- 54B.
7.
Qodirov A. O‘rta Osiyoda meditsinaning paydo bo‘lishi. –
T., 1990. -23B.
8.
Qayumov A. Abu Rayhon Beruniy. Abu Ali ibn Sino.
–
T., 1987. -42B.
9.
Dictionary, Oxford. "Learn.", 2017. -P. 475.
10.
Mayer, Richard E. "Learning strategies: An overview." Learning and study
strategies, 1988.-p. 11-22.
11.
Weber S., Huber C. Promoting social integration through cooperative learning.
A systematic review. Empirical Special Education 12.4, 2020.- P. 257-278.
12.
Gudjons H. Teaching and learning in an action-oriented manner: student
activation, self-activity, project work. Julius Klinkhardt, 2014.
13.
Hasse C. An anthropology of learning. On Nested Frictions in Cultural Ecologies.
Dordrecht, 2015. -p. 304.
14.
Mietzel G. Educational psychology of learning and teaching. Hogrefe Verlag
GmbH & Company KG, 2017. -p.176.
15.
Groothoff H., Stallmann M. New pedagogical lexicon. Kreuz-Verlag, 1991. -p. 695.
16.
Новиков А.М. Педагогика: словарь системы основных понятий. –
М.:
Издательский центр ИЭТ, 2013. –
268 с.
17.
Антипов С. С. Воображение как свойство человека. Философская школа 5,
2018. -
с. 83
-94.
18.
Lavrov E. Adaptive learning system based on cognitive independence.
Professional Retraining and Life-Long Learning using ICT: Person-oriented Approach,
2023. -p. 113-127.
19.
Steiner V. Exploratives Lernen. Zürich: Pendo 5, 2000.
-p. 56
20.
Ogle D. M. The know, want to know, learn strategy." Children’s comprehension
of text: Research into practice, 1989. -p. 205-223.
21.
Vester F. Thinking, learning, forgetting: what goes on in our heads, how does
the brain learn, and when does it let us down?, 1995. -p. 608.
22.
Schrader J. Learning types in adults: empirical analyzes of learning and
teaching in continuing vocational training. Julius Klinkhardt, 2008. -p. 264.
23.
Allison M., Benjamin C. Alibi believability: Corroborative evidence and
contextual factors. Behavioral Sciences & the Law 38.4, 2020. -p. 337-354.
24.
Баль А. Взаимосвязь расстройств пищевого поведения и самооценки
студентов в период обучения. Северо
-
Кавказский психологический вестник 21.1,
2023. -
с.16
-23.
25.
Макарова Е. А. Теория схем: когнитивные конструкты и типы схем.
Перспективные информационные технологии и интеллектуальные системы 1,
2006.
–
с. 18
-26.
26.
Skinner, B. F. A world of our own. European Journal of Behavior Analysis 15.1,
2014. -p. 21-24.
27.
https://web.archive.org/web/20120601050650/http://jhp.sagepub.com/con
tent/31/1/114.abstract
