SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
45
INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDA POLISEMANTIK SO‘ZLARNING
QO‘LLANILISHI
N.X.Xolmaxmadova
tayanch doktorant, Navoiy davlat universiteti, Navoiy
nilufarkholmakhmadova@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.14676807
Ko‘p ma’noli so‘zlar — bir so‘zning bir nechta ma’noga ega bo‘lish holati
bo‘lib, buni tilshunoslikda
polisemantik so‘zlar
deb atashadi. Bunday so‘zlar
kontekstdan kelib chiqib turli ma’nolarda ishlatiladi. O‘zbek tilida ham ko‘p
ma’noli so‘zlar juda ko‘p uchraydi va ular tilni boyitishda muhim rol o‘ynaydi.
Ko‘p ma’noli so‘zlarning xususiyatlari:
Asosiy va qo‘shimcha ma’nolar
: Ko‘pincha bir so‘zning asosiy (asl)
ma’nosi bo‘ladi va undan kelib chiqqan qo‘shimcha ma’nolari shakllanadi.
Masalan,
oyoq
so‘zi: Asosiy ma’no: inson yoki hayvonning yurish a’zosi
(masalan, "oyog‘im og‘riyapti"). Qo‘shimcha ma’no: narsaning pastki qismi
(masalan, "stolning oyog‘i").
Kontekstga bog‘liqlik
: So‘zning ma’nosi u ishlatilayotgan jumla yoki
vaziyatga qarab tushuniladi. Masalan,
qon
so‘zi: Asosiy ma’no: tana suyuqligi
(masalan, "Jarohatidan qon chiqdi"). Ko‘chma ma’no: qarindoshlik (masalan,
"Qon-qardoshmiz").
Ko‘chma ma’nolar
: So‘z ko‘pincha ko‘chma ma’noda ishlatilganda yangicha
mazmun kasb etadi. Masalan,
cho‘qqi
: Asosiy ma’no: tog‘ning eng yuqori qismi
(masalan, "Tog‘ cho‘qqisiga chiqdi"). Ko‘chma ma’no: muvaffaqiyatning yuqori
darajasi (masalan, "Uning faoliyati cho‘qqiga chiqdi").
Ko‘p ma’noli so‘zlarning ba’zi misollari:
So‘z
Asosiy ma’no
Qo‘shimcha/ko‘chma ma’no
O‘rmon Daraxtzor
Tartibsizlik (masalan, "Bu yer o‘rmon bo‘lib
ketdi").
Yurak
Tana a’zosi
Qalb, his-tuyg‘ular (masalan, "Uning yuragi
keng").
Qanot
Qushning uchish a’zosi Yordamchi
qismlar
(masalan,
"Qanotli
so‘zlar").
Ko‘z
Tana a’zosi, ko‘rish
organi
Narsaning old qismi (masalan, "Buloq ko‘zi").
Ingliz tilida polisemantik so‘zlarning o‘rni alohida ta’kidlash lozim. Ingliz
tilida bunday so‘zlar keng tarqalgan bo‘lib, ular bir so‘z yordamida turli
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
46
tushunchalarni ifodalash imkonini beradi. Polisemantik so‘zlarning ma’nosi
kontekstga qarab o‘zgaradi. Polisemantik so‘zlarning asosiy xususiyatlari:
Bir-biriga bog‘liq bir nechta ma’no:
Polisemantik so‘zlar odatda bir-biriga yaqin yoki bog‘liq bo‘lgan ma’nolarni
anglatadi. Masalan:
"Head"
(bosh):
Asosiy ma’no: tananing yuqori qismi (masalan, "He hit his head").
Ko‘chma ma’no: rahbar (masalan, "She is the head of the company").
Narsaning old yoki yuqori qismi (masalan, "The head of the bed").
Kontekstga bog‘liqlik:
So‘zning ma’nosi ishlatilayotgan jumla yoki vaziyatga qarab tushuniladi.
Masalan:
"Bank"
:
Moliyaviy tashkilot: "I went to the bank to withdraw money."
Daryo bo‘yidagi qirg‘oq: "We walked along the river bank."
Tilda qisqalik va samaradorlik:
Polisemantik so‘zlar orqali til yanada ixcham va boy bo‘ladi, chunki ko‘p
tushunchalarni ifodalash uchun bitta so‘z yetarli bo‘ladi.
Tarixiy rivojlanish:
Ko‘p so‘zlar qo‘shimcha ma’nolarni vaqt o‘tishi bilan turli madaniy yoki
texnologik o‘zgarishlar tufayli olgan.
Ingliz tilida keng tarqalgan polisemantik so‘zlar
So‘z
Ma’nolari (misollar bilan)
Run
- Tez harakatlanmoq: "She runs every day."
- Ishlamoq yoki faoliyat ko‘rsatmoq: "The computer is
running."
- Boshqarmoq: "He runs a small business."
Light
- Yorituvchi narsa: "Turn on the light."
- Yengil: "This bag is very light."
- Yumshoq yoki yengil ishlov berilgan: "He did some light
exercise."
Set
- O‘rnatmoq: "Set the alarm for 6 a.m."
- To‘plam: "I bought a set of dishes."
- Belgilab qo‘ymoq: "They set a new world record."
Book
- Kitob: "I read an interesting book."
- Oldindan buyurtma qilmoq: "I booked a table at the
restaurant."
Bat
- Hayvon (ko‘rshapalak): "A bat flew into the cave."
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
47
- Sport jihozi: "He hit the ball with a bat."
Polisemantik so‘zlarning qo‘llanilishi:
Kunlik muloqotda:
Polisemantik so‘zlar oddiy suhbatlarda keng ishlatiladi va muloqotni
ixcham qiladi.
Misol:
"I saw the light."
(Bu jumla "yorug‘likni ko‘rdim" yoki "masalaning
mohiyatini tushundim" degan ma’nolarni anglatishi mumkin.)
Adabiyot va poeziyada:
Yozuvchilar polisemantik so‘zlardan foydalanib, ko‘p qatlamli ma’no va
tasviriylik yaratadilar.
Misol:
"Time flies like an arrow."
(Bu jumla "vaqt tez o‘tadi" degan ma’noda
ishlatiladi, lekin so‘zlar o‘rtasidagi bog‘liq ma’nolar o‘quvchini o‘ylashga majbur
qiladi.)
Idiom va iboralarda:
Polisemantik so‘zlar idiomatik iboralarda ham keng uchraydi.
Misol:
"Hit the road."
(Ma’nosi: "yo‘lga chiqmoq", so‘zma-so‘z "yo‘lni urmoq"
degani emas.)
Polisemantik so‘zlarning qiyinchiliklari
Til o‘rganuvchilar uchun:
Polisemantik so‘zlarning bir nechta ma’nosini o‘rganish murakkab bo‘lishi
mumkin, chunki har bir ma’no kontekstga bog‘liq.
Misol:
"The driver hit the man with the car."
(Bu jumlada "haydovchi
mashinani odamga urdimi yoki odam mashinada edi" degan savol tug‘ilishi
mumkin.)
Noaniqlik:
Ba’zan kontekst yetarli bo‘lmasa, so‘zning qaysi ma’noda ishlatilganini
tushunish qiyin bo‘ladi.
Polisemantik so‘zlarni o‘rganish va ishlatish bo‘yicha ayrim choralar
ko’rilishi mumkin. Ulardan biri so‘zlarni kontekstda o‘rganish. So‘zlarning turli
vaziyatlarda qanday ishlatilganiga e’tibor berish lozim. Badiiy asarlar, gazeta
maqolalari va boshqa manbalarni o‘qish bu borada yordam beradi. Keyingisi
kollokatsiyalarni o‘rganish. Ba’zi polisemantik so‘zlar ma’lum so‘zlar bilan birga
ishlatilganda ma’nosi aniq bo‘ladi. Misol:
"Run a business"
,
"run a marathon"
,
"run out of time"
. Bundan tashqari idioma va iboralarni o‘zlashtirish.
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
48
Polisemantik so‘zlar ko‘pincha idiomalarda uchraydi. Misol:
"Break the ice"
(suhbatni boshlash),
"Break a record"
(rekordni yangilash).
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
O‘zbek tili grammatikasi (I va II kitoblar) – Akademik nashr, morfologiya
va leksika bo‘limlari.
2.
O‘zbek tilining izohli lug‘ati – Ko‘p ma’noli so‘zlarni o‘rganish uchun eng
asosiy manbalardan biri.
3.
Rasulov A., Nurmonov A. va boshqalar – Leksikologiya (O‘zbek tili va
adabiyoti bo‘yicha).
4.
Abduazizov A. A. – Hozirgi o‘zbek adabiy tili.
5.
Sharof Rashidov nomidagi o‘zbek tili instituti tadqiqotlari – Leksika va
semantika bo‘yicha ilmiy maqolalar.
