«Устойчивое развитие и наука:
новые исследования для новых решений»
18
SURXONDARYO VILOYATIDAGI RELYEF BILAN BOG‘LIQ JOY
NOMLARI
Jurayev Erali Xoliyar o‘g‘li
Termiz shahridagi Prezident
maktabi geografiya fani o‘qituvchisi
eralijurayev0615@gmail.com
Annotatsiya.
Ushbu tezisda Surxondaryo viloyatidagi kelib chiqishiga ko‘ra
relyef bilan bog‘liq joy nomlari haqida batafsil ma’lumot berilgan. Unda biz
Surxondaryo viloyatining joy nomlari xususiyatlari, shakllanishi, hozirgi holati
haqida ma’lumotlarni bilib olishimiz mumkin. Viloyatda ko‘plab joy nomlari relyef
bilan bevosita bog‘liq ekaniga guvoh bo‘lasiz.
Kalit so‘zlar
: tog‘, oronim, tuman, joy, qishloq, nom, tepa, chuqur
KIRISH
Viloyat t
oponimlari tarkibida oronimlar salmoqli o‘rin egallaydi,
shuningdek orooykonimlar, orogidronimlarning hosil bo‘lishida ham ularning
o‘rni katta. Hudud oronimlarida o‘ziga xos orografik va oronimik terminlar joy
nomlarida faol qo‘llanilgan bo‘lib, toponimik
pozitivlik qonuniyati asosida juda
ko‘plab joy nomlari hosil bo‘lgan. Joy nomlarida relyef xususiyatini aks ettiruvchi
Jarqishloq, Jarobod, Tepaqo‘rg‘on, Chuqurqishloq singari toponimlar tarixiy
nomlar sanalib, bular xalqimizning nom qo‘yishdek nozik masa
lalarga alohida
e’tibor bilan qaraganliklaridan dalolat beradi. Viloyat hududida oronim sifatida
shakllangan nomlarning oykonimga o‘tishi ko‘proq kuzatiladi.
Dahna (forscha-tojikcha)
–
tog‘liklar nutqida ko‘p ma’nolarga ega bo‘lib,
daraning tor, ensiz, si
qiq joyi, daraga kirish yo‘lining boshi, daraning boshlanish
yo tugash nuqtasi, tor jilg‘aning o‘zani qisqa joyi, ariqning mayda shaxobchalarga
bo‘lingan joyi, band va h.k. (Nafasov T., 1993, 2009) sifatida joy nomlarida ishtirok
etgan bo‘lib, dahna, dahan
a, dagana shaklida toponimlar hosil qiladi, hamda aksar
hollarda oronim va gidronimlarda faol qo‘llaniladi. Dahana (Denov tumani),
Dahnaijom (Denov tumani), Qoradahana, Qiyakamar (Boysun tumani) yuqoridagi
sifatlarni o‘z nomida muhrlagan.
Buni 1-
rasm ma’lumotlari orqali ham ko‘rish
mumkin.
«Устойчивое развитие и наука:
новые исследования для новых решений»
19
1-
rasm: Surxondaryo viloyati oronimlarining tumanlar bo‘yicha
taqsimlanishi.
Manba:
Viloyat statistika boshqarmasi ma’lumotlari asosisda muallif tomonidan
tuzilgan.
Ushbu ma’lumotlariga ko‘ra Surxondaryo viloyatida
joy nomlarining katta
qismini relyefning muhim belgilarini anglatuvchi tepa, tosh, jar, tog‘ va boshqa bir
qancha terminlar faol qo‘llanilgan. Masalan, tepa qo‘shimchali toponimlar
44 marta, jar qo‘shimchali toponimlar 13 marta takrorlangan.
Relyef shak
llaridan aholi maskanlariga eng ko‘p qo‘yiladigan nom tepa
termini bilan bog‘liq. Qadimda ajdodlarimiz ko‘proq mudofaa, xavfsizlik nuqtai
nazaridan ya’ni, dushman xavfini ancha uzoqdan bilish yoki boshqalarni bu
haqida ogohlantirish maqsadida yashash manzilgohlarini tepalar yaqinida barpo
etganlar. Surxondaryo viloyatida tepa so‘zi qatnashgan bir nechta toponim
mavjud. Ko‘ltepa va Qaritepa shular jumlasidandir. Shuni qayd etish kerakki
tumandagi Qaritepa toponimining nomi mahalliy sheva bilan bog‘liq bo‘lib
qadimiy, eski ma’nosida, ya’ni vaqt jihatidan oldin yaratilgan, yoki yonidagi
tepalarga nisbatan oldin bunyod etilgan ma’nosini anglatadi.
Viloyatning toponimiyasida tosh, sang kabi orografik termin bilan bog‘liq
toponimlar ham ko‘p uchraydi. Ularning as
osiy qismini nurash natijasida hosil
Denov
19%
Sho'rchi
15%
Jarqo'rg'on
14%
Qumqo'rg'on
11%
Sariosiyo
10%
Boysun
10%
Angor
7%
Oltinsoy
4%
Uzun
4%
Muzrabot
3%
Qiziriq
2%
Bandixon
1%
SURXONDARYO VILOYATI ORONIMLARINING TUMANLAR
BO'YICHA TAQSIMLANISHI
«Устойчивое развитие и наука:
новые исследования для новых решений»
20
bo‘lgan relyef shakllari bilan bog‘liq toponimlar tashkil etadi. Odamtosh, Qo‘ytosh,
Teshiktosh kabi nomlarni misol sifatida ko‘rsatish mumkin.
Toponimikada geografik obyektlarning ko‘rinishi xususiyatidan kelib
chiqqa
n nomlar ham ishlatiladi, xususan Beshpanja, Og‘zikeng, Ichaksirt,
Tumshiqcho‘qqi va boshqa nomlar shu usul bilan paydo bo‘lgan. Viloyatimizda
bunday nomlar atigi bir joyda uchraydi, Sho‘rchi tumanida Oqtumshuq nomli
aholi manzilgohi mavjudligi aniqlandi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. Ahmadaliyev Y.I. Toponimika va geografik terminshunoslik.
–
Farg‘ona,
2018
2.
Суперанская А.В. Что такое топонимика? М.: Наука, 1984.
3. Do
‘
simov Z., Egamov X. Joy nomlarining qisqacha izohli lug
‘
ati.
–
Toshkent: O
‘
qituvchi, 1977.
4. Hasanov H,H. Geografik nomlar imlosi.
–
Toshkent: Fan, 1962.
5. Hakimov Q. Toponimika darslik.
–T.: Mumtoz so‘z, 2016. 386
-b.
6. Jurayev E.X. Names of geographical places related to professions in
Surkhandarya
region.
Golden
Brain,
1(2),
187-192.
2023.
https://doi.org/10.5281/zenodo.7555851
7. Jurayev E.X. Is learning place names into grouphs the most important
task. Scholar, 1(1), 22-28. https://doi.org/10.5281/zenodo.7548612
8.
Jurayev Erali, & Muzropov Sherzod. (2022). QUMQO‘RG‘ON QUMD
AN
QILINGAN QO‘RG‘ONMI?. RESEARCH AND EDUCATION, 1(2), 198–
204.
https://zenodo.org/record/6595279#.YpZClB4Sw0M
9. Mirakmalov M.T. Geografiyada toponimika.
–
T.: 2008. -80-b.
10. Nafasov T. Surxondaryo toponimiyasi. TerDU xabarlari, 2009.