«Устойчивое развитие и наука:
новые исследования для новых решений»
27
TOVUSH HODISALARINI O‘RGANISHGA OID TOPSHIRIQLARNI
PISA TOPSHIRIQLAR KO‘RINISHIDDA BAYON ETISH
Xomidov Dilshodbek Baxodirovich
fizika fani oʻqituvchisi Shahrixon tumani Akademik Sarimsoqov NHM
Annotasiya.
O
‘
quvchilarni bilimini baxolashda ularning ijodiy fikirlashlari va
berilgan savolga keng qamrovli javob berishi va atroflicha ya
’
ni tabiat va
turmushga bog
‘
lab olib borishi juda muhimdir chunki, bu o
‘
quvchilarni fanga
qiziqishini ortiradi, o
‘
z navbatida o
‘
qituvchini dars berish samaradorligini ham
oshiradi.
Kalit so‘zlar:
a’nanaviy savol, dengiz satxi, fizika, tovush, tabiiy
-ilmiy
savodxonlik.
Аннотация:
Самое главное при оценке знаний учащихся –
это их
творческие мысли и умение связывать все стороны, окружающей их новой
природы, что, в свою очередь, повысит интерес школьников и
эффективность обучения.
Ключевых слова:
традиционные вопросы,
уровень моря
,
физика,
научно
-
естественная грамотность
Abstract:
In order to evaluate students' knowledge effectively, it is critical
that they use their imaginations, provide thorough answers to the questions posed,
and connect the material to the natural world and life. This sparks students' interest
in science and, as a result, boosts the teacher's own teaching effectiveness.
Key words:
thermal conductivity, sound, physics, sea level, natural-scientific
literacy
1-topshiriq
Kema yordamida dengiz chuqurligini aniqlash.
Dengiz va okeanlarda chuqurlikni o‘lchash hamda
suv osti kemalarini aniqlash uchun ultratovushlardan
foydalaniladi .Buning uchun dengiz tubiga ultratovush
yuboriladi va urilib qaytgan tovush qabul qilinadi.
Tovushning borishi va qaytishi uchun ketgan vaqt
t
o‘lchanib, dengiz chuqurligi
h
aniqlanadi. Bunda tovush
2
h
masofani o‘tganligi uchun 2
h
=
t ·
t
bo‘ladi. Bundan
aniqlanadi.
t
–
tovushning suvda tarqalish tezligi.
Bunday asbob
exolot
deb ataladi.
«Устойчивое развитие и наука:
новые исследования для новых решений»
28
1-Savol
Dengizning ≈1,5 km chuqurligiga yuborilgan ultratovush 2 s dan so’ng
qabul qilindi. Ultratovushning dengiz suvidagi tarqalish tezligi nechaga teng?
Shuningdek bu chuqurlikdagi tovush tezligi boshqa chuqurlikdagi tovush
tezligidan farq qiladimi?
A)1500 m/s tezlikda bo’ladi; dengizning chuqurligi telikka dahlia yo’q.
B)1,5 km/s tezlik bo’ladi;dengizning chuqurligi tovushning tarqalish
tezligiga ta’sir qiladi.
C)3000 m/s tezlik bo’ladi;dengizdagi tovushning tarqalish tezligiga dengiz
qoyalari ta’sir qiladi.
D)1500 m/s tezlik bo’ladi;dengiz
chuqurligi ultratovush tezligi bilan
umuman dahlia yo’q.
Javob B
2-Savol
Dengiz tubiga yuborilgan ultratovush 2,5 sekunddan so’ng qaytib qabul
qilindi Dengiz chuqurligi nimaga teng? Shu tezlik bilan dengizning istalgan
chuqurligini aniqlasa bo’ladimi? Tovu
shni tarqalish tezligini
s
m
1500
deb oling.
A) Dengiz chuqurligi 1875 m, bundan boshqa chuqurlikni o’lchash uchun
ultratovush tezligini o’zgartirish kerak.
B) Dengiz chuqurligi 1875 m, bundan boshqa chuqurlikni o’lchash uchun
ultratovush
tarqalish vaqtini o’zgartirish kerak.
C) Dengiz chuqurligi 1875 m, bundan boshqa chuqurlikni o’lchash uchun
ultratovush tezligini o’zgarmaydi.
D) Dengiz chuqurligi 1875 m, bundan boshqa chuqurlikni o’lchash uchun
ultratovush tezligini tarqalishi o’sha yerd
agi ob-
havoga bog’liq.
Javob A
3-savol
Qoya ro’parasida turgan bola ovozining aks
-sadosini eshitdi.Boladan
qoyagacha bo’lgan masofani o’lchashda Exolot metodidan foydalanish
mumkinmi. Afzaligi va kamchiligi qanday?
Afzalligi____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________
Kamchiligi
____________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________
2-topshiriq
Jirgenti janjali
Dunyoning ko‘pgina joylarida shunday imoratlar qurilganki, unda ma’lum
bir joyda shivirlab so‘zlashish undan ancha uzoqda baralla eshitilgan.
Sitsiliya
orolida qurilgan Jirgenti soborida shu xususiyat bo‘lgani ko‘p janjalga olib kelgan.
Chunki tasodifan soborning aynan shu joyiga tavba-tazarru eshituvchi joylashgan.
Soborning boshqa nuqtasida uni boshqalar ham eshitishgan.
«Устойчивое развитие и наука:
новые исследования для новых решений»
29
3-Savol
Nega aynan shu
saborda ovoz shivirlasa ham eshitilgan deb o’ylaysiz?
A) Yaxshi loyihalangan teatr zallarida, sahnada pichirlab aytilgan tovush
zalning istalgan joyida eshitiladi. Bu binoning shipiga qaralsa, uning shakli ichi
bo‘sh tuxum po‘chog‘iga o‘xshab qurilgan bo‘
ladi. Shunda sahnadan chiqqan
tovush unga urilib, zalning istalgan joyiga bir xil masofani o‘tib boradi.
B)
Bu sobor poliga devoriga gilam yoki boshqa yumshoq ma’to
to’shalmagan
C)
Bu orol dengiz bo’yida namgarchilik ko’p bo’lgan joyda joylashganligi
sabab
D) Yaxshi loyihalangan teatr zallarida, sahnada pichirlab aytilgan tovush
zalning istalgan joyida eshitiladi. Bu binoning shipiga qaralsa, uning shakli ichi
bo‘sh tuxum po‘chog‘iga o‘xshab qurilgan bo‘ladi. Shunda sahnadan chiqqan
tovush unga urilib, zaln
ing istalgan joyiga bir xil masofani o‘tib boradi. Lekin inson
qulog’i turli darajada eshitish qobilyatiga egaligidan bu tovushlarni turlicha
eshitadi
Javob A
4-Savol
Uylarda va masjidlarda ibodat joylarida hozirgi kunda tovushni
pasaytirirish uchun nima qilish kerak?
A)
Binolarni loyihalashda ham tovush tarqalishiga e’tibor beriladi. Yaxshi
loyihalan gan teatr zallarida, sahnada pichirlab aytilgan tovush zalning istalgan
joyida eshitiladi. Bu binoning shipiga qaralsa, uning shakli ichi bo‘sh tuxum
po‘chog‘iga o‘xshab qurilgan bo‘ladi. Shunda sahnadan chiqqan tovush unga
urilib, zalning istalgan joyiga bir xil masofani o‘tib boradi. Bunday zallarning
tomoshabin o‘tiradigan, yuradigan hamma joylariga ular tomonidan chiqadigan
shovqinlarni yutuvchi materiallar qoplanadi.
B)
Bunday zallarning tomoshabin o‘tiradigan, yuradigan hamma joylariga
ular tomonidan chiqadigan shovqinlarni yutuvchi materiallar qoplanadi.
C)
Odamlar soni ko’paytirisa o’zi shovqin kamayaveradi
D)
Binolarni loyihalashda ham tovush tarqalishiga e’tibor
beriladi. Yaxshi
loyihalan gan teatr zallarida, sahnada pichirlab aytilgan tovush zalning istalgan
joyida eshitiladi. Bunday zallarning tomoshabin o‘tiradigan, yuradigan hamma
joylariga ular tomonidan chiqadigan shovqinlarni yutuvchi materiallar qoplanadi.
Javob D
3-savol
• Chastotasi 7–9 Hz bo‘lgan infratovush insonlarga yomon ta’sir ko‘rsatadi.
U bosh aylanishni, qayt qilishni vujudga keltiradi. Ko‘proq muddat ta’sir etsa,
o‘limga olib kelishi ham mumkin. Shunday voqea kuzatilgan. Mamlakat
poytaxtlarining
biridagi teatrda tragediya ko‘rsatilgan. Tomosha paytida «Organ»
deb ataluvchi musiqa asbobi chalinishi kerak edi. Sahnadagi fojianing
tomoshabinlarga ta’sirini kuchaytirish maqsadida teatrning musiqaviy mexanigi
«Устойчивое развитие и наука:
новые исследования для новых решений»
30
organ trubalarini biroz o‘zgartiradi. Tomo
sha boshlanib, musiqachi organ
klavishlarini bosa boshlaganda zaldagi odamlarda qandaydir qo‘rquv hissi
uyg‘ona boshlagan. Natijada odamlar dastlab birin
-ketin, keyin yoppasiga
teatrdan qochib qolgan. Tekshirilganda organdan infratovush chiqayotgan
bo‘lgan. Hozirgi kunda infratovushning inson salomatligiga ta’siri o‘rganilgan va
shovqinlar manbai bo‘lgan joylarda infratovushlar bor yoki yo‘qligi aniqlanadi.
Yuqoridagi fikrlar
Sitsiliya orolida qurilgan Jirgenti soboriga ham tegishli bo’lishi
mumkinmi?
Organ musiqiy asbobini afzalligi ________________________________________________
____________________________________________________________________________________________
Kamchiligi_________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________
5-Topshiriq
G
‘
ichirlagan eshik
Maktab o’quvchisi Karim uyga kelsa o’z dars honasi eshigi g’ijirlab qolibdi
bu tovushni o’quvchi shovqun deb hisobladi. G‘ijirlash
ovozini kamaytirish uchun
uning oshiq-
moshiqlari yog‘ladi.
6-Savol
Eshiklar o‘chilganda g‘ijirlash ovozini kamaytirish uchun uning oshiq
-
moshiqlarini yog‘ladi. Bunda nima sababdan shovqin kamayadi?
A)
Eshik ochilib yopilganda tebranganda uning yonidagi havoda siqilishlar
va kengayishlar hosil bo‘ladi. So‘ngra siqilish va kengayish havo zarralari orqali
atrofga tarqaladi. Oshiq moshiqqa surkalgan moy birikuvchi qismni
ishqalanishini kamaytirib shovqinni kamaytiradi.
B)
Karimjon boshqa insonlarga qaraganda tovushga
o’ta sezuvchan ekanligi
uchun ta’sirlanyapti
C)
Eshik ochilib yopilganda tebranganda uning yonidagi havoda siqilishlar
va kengayishlar hosil bo‘ladi. So‘ngra siqilish va kengayish havo zarralari orqali
atrofga tarqaladi. Oshiq moshiqqa surkalgan moy birikuvchi qismni
ishqalanishini kamaytirib shovqinni kamaytiradi. Moy tovushni o’zida yutish
hususiyatiga ega
D)
Karimjon ovozni kamaytirish uchun honada tovush yutuvchi jismlarni
ko’paytirish lozim
Javob C
7-savol
Tovushning tarqalishini o‘rganish uchun 1660
-yilda Robert Boyl shunday
tajriba o‘tkazgan. Shisha qalpoq ostiga soatni qo‘ygan. Bunda soatning chiqillab
yurgan ovozi bemalol eshitilib turgan Shundan so‘ng qalpoq ichidagi havoni so‘rib
ola boshlagan. Soatning chiqillagan ovozi pasayib, oxirida butunlay eshitilmay
qolgan.
«Устойчивое развитие и наука:
новые исследования для новых решений»
31
Bu matinni o’qigan Karimjon eshikdan chiqayotgan tovushni
tarqalishi
muhitga ham bog’liq bo’lishi mumkinmi deb o’ylab qoldi bu qanchalik to’g’ri.
A)
Tovushning tarqalishini o‘rganish uchun 1660
-yilda Robert Boyl
shunday tajriba o‘tkazgan. Shisha qalpoq ostiga soatni qo‘ygan. Bunda soatning
chi qillab yurgan ovozi bemalol eshitilib turgan Shundan so‘ng qalpoq ichidagi
havoni so‘rib ola boshlagan. Soatning chiqillagan ovozi pasayib, oxirida bu tunlay
eshitilmay qolgan
Demak, tovush tarqalishi uchun muhit kerak ekan. Vakuumda tebranishni
tarqatuvchi hech narsa yo‘q. Umuman, tovush qanday tarqaladi? Kamerton
shoxchasi tebranganda uning yonidagi havoda siqilishlar va kengayishlar hosil
bo‘ladi. So‘ngra siqilish va kengayish havo zarralari orqali
atrofga tarqaladi.
B) Moyda zarralar gazlarga nisbatan zichroq joylash ganligi tufayli ularda
tovushning tarqalish tezligi kattaroq bo‘ladi.
C) Qattiq jismlarda tovushning tarqalish tezligi eng katta
D)Karimjonni bu matnga nisbatan fikri noto’g’ri bu tovus
hni yutishiga va
ishqalanish hodisasiga bog’liq
Javob D
4-topshiriq
Tez yordam sirenasi
To‘g‘ri yo‘l bo‘ylab biror tezlik bilan yengil amtmobil harakatlanmoqda. Uni
signal berib, undan katta tezlik bilan harakatlanayotgan tez yordam avtomashina
quvib o‘tadi. Bunda yo’lovchi avtomashinasi bu tez yordam mashinasiga yo’l
beradi. Bu esa tabiy hol hisoblanadi.
8-Savol
Yengil amtomabildagi yo‘lovchilarga tez yordam avtomashinasini signali
nimasi bilan farq qiladi?
A) Baland eshitiladi
B) Chastotasi yaqinlashgan sari kuchayadi
C) Tovushni qattiqligi, tovush balandligi, toni o’zgaradi.
D) tovush toni va balandligi o’zgaradi.
9-savol
Nega tez yordam mashinasini sirenasi o’ta baland ovoz chiqaradi?
A) sirenani chiqaradigan chastotasi katta
B) sirenani balandligi va qattiqligi katta
C) sirenani chastotasi va amplitudasi katta
D) sirenani tarqalishi temperaturaga bog’liq
Javob A
10-Savol
Nega tovushlar bir hil jismdan chiqsada ba’zan bizga yoqadi, ba’zan esa
yoqmaydi?
A) bular musiqiy va
shovqin tovushlarga bo’linadi
B)bularni qattiqligi va balandligiga bog’liq bo’ladi
«Устойчивое развитие и наука:
новые исследования для новых решений»
32
C) bularni notalarga bo’linganligi
D) inson qulog’ini va miyasini qabul qilishiga bog’liq
Javob B
5-Topshiriq
Radiodagi soat
Yo
‘
lovchi 1020 m uzoqlikdagi radiodan berilgan aniq vaqt signalidan
foydalanib, soatini to
‘
g
‘
riladi. Uyida esa farzandi ham soatni radioga qarab
to’g’rilagan ekan ba’zan o’ylanib qolasan kishi soatni radioga qarab to’g’rilash
mumkinmikin yoki boshqacha qilish kerakmi? Aslida juda ko’p odamlar soatni
rad
ioga qarab to’g’rilaydi.
11-Savol
Yo
‘
lovchi 1020 m uzoqlikdagi radiodan berilgan aniq vaqt signalidan
foydalanib, soatini to
‘
g
‘
riladi. Bunda uning soati necha sekund orqada bo
‘
ladi?
Tovushning havodagi tezligi 340 m/s.
A)
3 sekund chunki orada gaz bor
B)
3
sekund , chunki odam soatni to’g’rilayotganda ham vaqt ketadi.
C)
3 sekund, bunga havo halaqit beradi
D)
3 sekund tovushni tarqalishi muhitga, masofaga bog’liq.
Javob D
12-savol
Inson qulog’i radiodan eshitadigan tovushni masofaga qarab turlicha
eshitishiga sabab bormi?
A) sabab quloqni hususyatiga bog’liq
B) sabab tovush turli muhitda turlicha tarqaladi
C) sabab tovushni tarqalishi tovush kattaliklariga ,muhitga ,masofaga bog’iq
D) sabab tovushni tarqalishi muhitga va masofani oralig’ida yutilishiga
bog’liq
13-savol
Ota va farzandni soatni to’g’rilashi o’rtasida nima farq bor
A) Farzand soatni radioni oldida to’g’riladi ota esa ma’lum masofada
to’g’riladi shuning uchun 3 sekundga farq qilyapti B) Otasi ham soatni
to’g’rilayotganda tovushni turli muhitlarda va mas
ofada tarqalishini hisobga olish
kerak C) Aslida hech qanday farq yo’q D) Temperaturaga va inson qulog’ini
hususyatiga bog’liq Javob: B
Yomg’ir va shamol
Ma’lumki, O’zbekistonda
Topshiriq 5
Qushlar qanday qilib chiroyli kuylaydi.
Qadimdan
odamlar
qushlarni
ovoz
chiqarishi
odamlarniki singari deb hisolagan edi, biroq kuylash vocal
apparat yuqori va quyi qismlarga bo’linadi.Qushlarda
tovushlar tomoqda paydo bo’ladi, odamlardagidek deyarli bir
xil. Ammo ularning vokal apparati (sirinx) traxeyaning pastki
«Устойчивое развитие и наука:
новые исследования для новых решений»
33
qismida (pastki tomoq), odamlarda esa-yuqori (larinx)joylashgan. Kran va truba
trubkasi kabi past ovozli qushlarning traxeyasi juda uzun 90-120 sm. Yevropadagi
oq laylakda hech qanday ovoz yo’q , chunki u ovozli apparatga ega emas.
Odamlardagi ovoz apparati
Qushlardagi ovoz apparati
Ko’pgina qushlar ertalab yoki kechqurun qo’shiq kuylaydi va kun davomida
jim bo’ladi.
Bu tovushlarni qushlar tomoqni chuqur qismida joylashgan pastki qovurg’a
yordamida tovush chiqaradi. Ba
’zi qushlarda maxsus tomoq sumkalari bor. Ular
tovushni hajmini ko’paytiradigan asl rezanator bo’lib hizmat qiladi.
Cholg’u asboblarida ham rezanatorlar bor bu esa ovozni kuchaytirib uzoq
masofalarga yetkazishga hizmat qiladi.
14-savol
Qushlar nega kuylaydi?
A) Bir-biri bilan aloqa qilish uchun. Ushbu hududga egalik huququni talab
qilish uchun
«Устойчивое развитие и наука:
новые исследования для новых решений»
34
B) Bir-birini havf-
hatar to’g’risida ogohlantirish(xavf vaqtida qushlar
tomonidan chiqariladigan yuqori chastotali tovushlarni yirtqichlar sezmaydilar,
ammo yaqin atrofdagi signallarni qabul qiladi va uni uzatadi.)
C)
Erkaklar ko’payish mavsumida urg’ochilar
ni jalb qiladilar.
D) Bir-biri bilan aloqa qilish uchun. Ushbu hududga egalik huququni talab
qilish uchun. Bir-birini havf-
hatar to’g’risida ogohlantirish(xavf vaqtida qushlar
tomonidan chiqariladigan yuqori chastotali tovushlarni yirtqichlar sezmaydilar,
ammo yaqin atrofdagi signallarni qabul qiladi va uni uzatadi). Erkaklar ko’payish
mavsumida urg’ochilarni jalb qiladilar.
15-savol
Qushlarni ovoz chiqarishi odamlarni ovoz chiqarishi bilan nimasi bilan farq
qiladi?
Fikrlar ____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________
16-savol
Qushlar va
odamlarni ovoz chiqarishi cholg’u
asboblari bilan o’xshash tomonlari qanday?
Rupor borligi, Rezanator borligi, Torlarni borligi
Tovush organini qaysi
qismida chiqadi
Rupor Rezanator
Torlar
Notalar
Foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxati:
1.
Ta’lim sifatini baxolash bo’yicha xalqaro tadqiqotlarni amalga oshirish
milliy markazi O’quvchilarning matematik , tabiiy
-
Ilmiy fanlar hamda o’qish
savodhonligini baholashga mo’jallangan topshiriqlar to’plami.
Toshkent shaxri-
2019 yil.
2.
Пентин П.А., Ковалева Г.С “Состояние естественно
-
научного
образования в российской школе по результатам международных
исследований TIMSS и PISA”, –М.: 2018.
3.
“Успешное участие в международных программах оценки –
важный
фактор повышения качества образования” 22 –
26 апреля 2019 года
T
ашкент
4.
Оценка естественнонаучной грамотности учащихся в рамках
исследования
PISA-2021
«Устойчивое развитие и наука:
новые исследования для новых решений»
35
5. Maktab ta
’
limida o
‘
quvchilarni tabiiy-ilmiy savodxonligini oshirilishi
1.Musurmonqulov Javohir Ortiqboy o
’
g
’
li 2. Po
‘
latov Dilshod Ravshan o
‘
g
‘
li
Sardoba tumani 12-maktab geografiya fani o
‘
qituvchisi, Sardoba tumani 15-sonli
umumta
’
lim maktabi o
‘
qituvchisi https://doi.org/10.5281/zenodo.7620031
6. O
‘
zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
“
Xalq ta
’
limi tizimida
ta
’
lim sifatini 34 baholash sohasidagi xalqaro tadqiqotlarni tashkil etish chora-
tadbirlari to
‘
g
‘
risida
” 2018
-yil 8- dekabrdagi 997-sonli qarori.
7. O
‘
zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 29-apreldagi
“
O
‘
zbekiston Respublikasi xalq ta
’
limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish
konsepsiyasini tasdiqlash to
‘
g
‘
risida
”
PF-5712
–
sonli Farmoni.
8.
“
Xalqaro tadqiqotlarda o
‘
quvchilarning tabiiy fanlar bo
‘
yicha
savodxonligini baholash
. “ “
Sharq
”
nashriyot-... Bosh tahririyati. Toshkent-2019
