THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
102
ҲУҚУҚБУЗАРЛИКЛАР ПРОФИЛАКТИКАСИНИНГ ЗАМОНАВИЙ
ШАКЛЛАРИ ВА УСУЛЛАРИНИ ҚЎЛЛАШНИНГ ТАШКИЛИЙ-
ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИ
Нарзиев Шахзодбек Зойирович
ИИВ Академияси “Ҳуқуқбузарликлар профилактикаси фаолияти”
кафедраси ўқитувчиси,
Мавлонов Шоҳжаҳон Шуҳрат ўғли
ИИВ Академияси 3-ўқув курси 318-гуруҳ курсанти,
https://doi.org/10.5281/zenodo.14227763
Аннотatsiя:
Мазкур
мақолада
ҳуқуқбузарликларнинг
профилактикасининг замонавий шакллари ва усулларининг амалий
қўлланиши, уларни ташкил қилишда зарур бўлган ҳуқуқий асослар таҳлил
қилинади. Шунингдек, ҳуқуқий санксияларни тўғри қўллаш ва
профилактик чора-тадбирларнинг самарадорлигини ошириш бўйича
таклифлар келтирилади.
Калит сўзлар:
Ҳуқуқбузарликларнинг профилактикаси, замонавий
шакллар ва усуллар, ташкилий-ҳуқуқий асослар, ҳуқуқни муҳофаза қилиш
органлари, давлат идоралари, ҳуқуқий таълим, ҳуқуқий тарғибот,
жамоатчилик билан ҳамкорлик.
Жамиятнинг барқарор ривожланиши ва хавфсизлиги учун
ҳуқуқбузарликларнинг
олдини
олиш
долзарб
масаладир.
Ҳуқуқбузарликлар фақат жиноий жавобгарликни келтириб чиқармай,
балки жамиятда қўрқув ва ноаниқликни келтириб чиқаради, ижтимоий-
сиёсий муҳитни беқарорлаштиради. Ушбу мақола ҳуқуқбузарликларнинг
профилактикасининг замонавий шакллари ва усулларини, уларнинг
ташкилий-ҳуқуқий асосларини, шунингдек, амалий қўлланилишини
таҳлил қилади.
Ҳуқуқбузарликларни
профилактика
қилиш
–
бу
жиноий
фаолиятнинг олдини олиш, унинг салбий оқибатларининг камайишини
таъминлашга қаратилган чора-тадбирлар йиғиндисидир. Профилактика
жараёнида нафақат ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари, балки давлат
идоралари, жамоат ташкилотлари ва фуқаролар ҳам фаол иштирок
этадилар. Профилактика қуйидаги асосий турларни ўз ичига олади:
Ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш – ҳар қандай жамоада
хавфсизликни таъминлашнинг муҳим йўналишларидан биридир.
Замонавий жамиятда ҳуқуқбузарликларни профилактика қилиш нафақат
давлатнинг, балки барча фуқароларнинг ижтимоий масъулиятидир. Ушбу
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
103
мақолада
ҳуқуқбузарликларнинг
профилактикасининг
замонавий
шакллари ва усуллари, шунингдек, уларни амалга оширишдаги ҳуқуқий
асослар ҳақида сўз юритилади.
Ҳуқуқбузарликларнинг
профилактикаси:
умумий
тушунча.Ҳуқуқбузарликларни профилактика қилиш – бу жиноий
ҳаракатларнинг олдини олишга қаратилган чора-тадбирлар тизимидир.
Бунга ҳуқуқий таълим, ҳуқуқий тарғибот, жамоатчилик билан ҳамкорлик,
замонавий технологияларни қўллаш, шунингдек, ҳуқуқни муҳофаза
қилиш органларининг фаолияти киради.Ўзгаришларнинг олдини олиш:
Жамиятда салбий омилларни бартараф этиш (ёки камайтириш).
Ҳуқуқбузарликларнинг
мақсадли
олдини
олиш:
Муайян
ҳуқуқбузарликларни олдини олишга қаратилган чора-тадбирлар.
Тизимли профилактика: Ҳуқуқбузарликлар билан боғлиқ барча
хавф-хатарларни комплекс тарзда бартараф этиш.
Бугунги кунда ҳуқуқбузарликларнинг профилактикасини амалга
оширишда бир қанча янги шакллар ва усуллар қўлланилмоқда:
Психологик ва ижтимоий профилинг: Бу усул ҳуқуқбузарликларни
олдини олишда шахснинг психологик хусусиятлари ва ижтимоий
ҳолатини таҳлил қилишни ўз ичига олади.
Технологияларни интегратсия қилиш: Электрон мониторинг
тизимлари ва сун'ий интеллект орқали ҳуқуқбузарликларни аниқлаш ва
олдини олишда катта имкониятлар мавжуд.
Жамоатчилик иштироки: Маҳаллий жамоалар ва фуқаролар
жамиятининг ҳуқуқбузарликларни олдини олишдаги роли кучаймоқда.
Ҳуқуқбузарликларни профилактика қилишнинг самарали ташкил
этилиши учун мустаҳкам ҳуқуқий асослар зарур. Бу, аввало,:
Миллий ҳуқуқий нормативлар: Ҳуқуқни муҳофаза қилиш, жиноий
жавобгарлик ва унинг олдини олишга оид қонунлар.
Меъёрий ҳужжатлар: Президент фармонлари, ҳукумат қарорлари ва
бошқа ҳуқуқий ҳужжатлар.
Ҳуқуқбузарликларнинг олдини олишда ҳуқуқни муҳофаза қилиш
органлари, хусусан, политсия, хавфсизлик хизматлари ва прокуратура
органларининг фаолияти муҳим аҳамиятга эга. Улар ҳуқуқбузарликларни
аниқлаш, ўрганиш ва олдини олишда асосий вазифаларни бажарадилар.
Ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш учун давлат идоралари
ўртасида ҳамкорлик муҳим аҳамиятга эга. Бу жараёнда ички ишлар,
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
104
таълим, соғлиқни сақлаш, ижтимоий ҳимоя ва бошқа идоралар
биргаликда ишлашлари зарур.
Ҳуқуқий таълим ва тарғибот – ҳуқуқбузарликларни профилактика
қилишнинг энг самарали усулларидан биридир. Фуқароларни ҳуқуқий
саводхонлигини ошириш, ҳуқуқбузарликларнинг салбий оқибатлари
ҳақида огоҳлантириш орқали, ижтимоий онгни шакллантириш мумкин.
Жамоатчилик билан ҳамкорлик ҳуқуқбузарликларнинг олдини
олишда янги имкониятлар яратади. Маҳалла қўмиталари, фуқаро жамият
ташкилотлари ва бошқа жамоат тузилмаларининг фаол иштироки
профилактика жараёнларининг самарадорлигини оширади.
Замонавий технологиялар, хусусан, электрон мониторинг тизимлари
ҳуқуқбузарликларни тез ва самарали аниқлашда катта ёрдам беради. Бу
тизимлар орқали, масалан, маълум ҳудуддаги ҳаракатларни реал вақтда
назорат қилиш мумкин.
Сунъий
интеллектнинг
ҳуқуқбузарликларни
профилактика
қилишдаги роли кундан-кун ортиб бормоқда. АИ тизимлари орқали,
ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш учун ҳаракатларни олдиндан
прогнозлаш ва мос чора-тадбирларни кўриш имкониятлари пайдо бўлади.
Профилактика жараёнининг муҳим қисми - ҳуқуқий санксияларни тўғри
қўллашдир. Жиноий ҳаракатларни олдини олишда, жарималар, қамоқ
жазолари ёки шартли жазолар орқали ҳуқуқбузарларга нисбатан таъсир
кўрсатиш зарур.
Профилактик чора-тадбирларнинг самарадорлигини ошириш учун
илмий асосланган ёндашувлар, доимий мониторинг ва таҳлил қилиш
зарур. Профилактика жараёнларини янада такомиллаштириш ва
технологияларни қўллаш орқали ҳуқуқбузарликларнинг олдини олишда
юқори самарадорликка эришиш мумкин.
Психологик
профилинг:
Ҳуқуқбузарликни
олдини
олишда,
одамларнинг психологик ҳолатларини таҳлил қилиш ёрдамида жиноий
хатти-ҳаракатлар олдиндан аниқланиши мумкин.
Ижтимоий профилинг: Жамиятда мавжуд бўлган ижтимоий
муаммоларни ўрганиш ва уларга қарши профилактик чоралар кўриш.
Криминалистик таҳлил: Жиноий фаолиятни олдини олишда, илгари содир
бўлган жиноятлар ва уларга олиб келган сабабларни таҳлил қилиш.
Технологиялар ёрдамида мониторинг: Электрон мониторинг
тизимлари, видеокузатувлар, дронлар ёрдамида ҳуқуқбузарликларнинг
олдини олиш.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
105
Ташкилий-ҳуқуқий асослар Ҳуқуқбузарликларни профилактика
қилишда мустаҳкам ташкилий-ҳуқуқий асослар зарур. Бунга қуйидагилар
киради: Миллий қонунчилик: Ҳар бир давлат ўзининг конституцияси,
қонунлари ва ме'ёрий ҳужжатлари орқали ҳуқуқбузарликларнинг олдини
олишни мақсад қилиб қўяди. Ташкилий норматив ҳужжатлар: Ҳуқуқни
муҳофаза қилиш органларининг фаолиятини тартибга солувчи, қоидалар
ва талабларга оид ҳужжатлар. Халқаро ҳуқуқ: Халқаро ҳуқуқ ме'ёрлари,
конвентсиялар ва шартномалар орқали ҳуқуқбузарликларнинг олдини
олишга қаратилган чоралар. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларининг
роли Ҳуқуқбузарликларнинг олдини олишда ҳуқуқни муҳофаза қилиш
органлари (политсия, прокуратура, хавфсизлик хизматлари) марказий рол
ўйнайди. Улар қуйидаги вазифаларни бажарадилар: Ҳуқуқбузарликларни
аниқлаш ва уларнинг олдини олиш: Ҳуқуқбузарлик содир этилиши
мумкин бўлган жойларни олдиндан аниқлаш ва уларнинг олдини олиш.
Содир бўлган жиноятларни тергов қилиш: Жиноятларни ўрганиш ва
уларнинг сабаблари ҳақида хулосалар чиқариш. Превентив назорат:
Ҳуқуқбузарликларни олдини олиш учун профилактик назоратларни
ўтказиш.
Ҳуқуқбузарликларни олдини олишда давлат идоралари ўртасидаги
ҳамкорликни мустаҳкамлаш муҳимдир. Ўзбекистон Республикасида
ҳуқуқбузарликларни профилактика қилишда Ички ишлар вазирлиги:
Ҳуқуқни муҳофаза қилишнинг асосий ташкилоти. Суд ҳокимияти ва
прокуратура: Жиноят ишлари бўйича адолатли судловни та'минлаш.
Соғлиқни сақлаш ва та'лим вазирликлари: Ижтимоий соҳа билан
ҳамкорликда жиноий фаолиятнинг олдини олиш учун илмий ва та'лимий
дастурлар ишлаб чиқиш. Маҳаллий ҳокимият органлари: Жамоат
хавфсизлигини та'минлаш ва профилактика тадбирларини амалга
оширишда иштирок этиш. Ҳуқуқий та'лим ва тарғибот фуқароларни
ҳуқуқий билимларга эга қилиш ҳуқуқбузарликларнинг олдини олишда
муҳим ўрин тутади.
Мактаблар ва олий ўқув юртларида ҳуқуқий таълим: Юридик
саводхонликни ошириш, ҳуқуқбузарликларнинг оқибатлари ҳақида
хабардор қилиш. Медиа ва оммавий ахборот воситалари орқали тарғибот:
Ҳуқуқий билимларни кенг оммага етказиш, оммавий тарғибот ва реклама
орқали фуқароларни ҳуқуқбузарликларнинг салбий оқибатлари ҳақида
огоҳлантириш. Жамоатчилик билан ҳамкорлик Жамоатчилик билан
ҳамкорлик ҳуқуқбузарликларни олдини олишда жуда муҳимдир. Бунга:
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
106
Маҳалла тизими: Маҳаллий жамоат ташкилотлари ва фуқаролар билан
фаол ҳамкорлик орқали ижтимоий назоратни кучайтириш. Жамоат
хавфсизлиги дастурлари: Фуқароларни ҳуқуқбузарликларни аниқлашда ва
уларни олдини олишда фаол иштирок этишга чақириш. Электрон
мониторинг тизимлари Замонавий технологиялар, жумладан, электрон
мониторинг тизимлари ҳуқуқбузарликларни аниқлаш ва олдини олишда
самарали восита бўлиб хизмат қилмоқда. Булар: ГПС тизимлари: Жиноят
содир этилиши мумкин бўлган жойларда мониторинг ўтказиш.
Видеокузатув
тизимлари:
Хавфсиз
ҳудудларни
кузатиш
ва
ҳуқуқбузарликлар содир этилса, тезда хабар бериш. Сунъий интеллект: АИ
ёрдамида жиноятларни прогнозлаш ва уларга тезкор жавоб бериш.
Сунъий интеллект ва ҳуқуқбузарликларни профилактика қилиш Сунъий
интеллектнинг ҳуқуқбузарликларни профилактика қилишда алоҳида
ўрни бор. АИ тизимлари: Жиноятчиликни прогнозлаш: Маълумотлар
таҳлил
қилиб,
жиноий
фаолият
эҳтимолини
аниқлаш.
Автоматлаштирилган тизимлар: Политсия ва бошқа ҳуқуқни муҳофаза
қилиш органларининг фаолиятини самарали қилиш учун ишлатилади.
Ҳуқуқий санксиялар ва уларни тўғри қўллаш Ҳуқуқбузарликларни олдини
олишда ҳуқуқий санксиялар тўғри ва адолатли қўлланилиши керак.
Интерактив Профилактика дастурлари: таклиф: Янги авлод
интерактив мобил иловалари ва онлайн платформаларини ишлаб чиқиш.
Бу платформаларда фойдаланувчилар ҳуқуқбузарликларни олдини олиш
бўйича маслахатлар олиши, ҳуқуқий билимларини ошириши ва реал вақт
режимида хавфсизликка оид маълумотларга эга бўлишлари мумкин.
Профилактикага Сунъий Интеллектни Интегрatsiя қилиш: Таклиф:
Сунъий интеллект ёрдамида ҳуқуқбузарликларни олдиндан прогнозлаш
ва профилактика қилишнинг янги моделларини ишлаб чиқиш. Масалан,
АИ тизимлари орқали маҳалладаги ижтимоий омилларни таҳлил қилиб,
муаммоларни олдиндан аниқлаш ва профилактика тадбирларини
автоматик равишда режалаштириш.
Ҳуқуқбузарликларни Профилактика қилишда “Смарт Маҳалла”
Тизими: Таклиф: Ҳар бир маҳаллада “смарт маҳалла” тизими жорий этиш,
яъни, хавфсизликни таъминлаш учун IoТ (Интернет оф Тҳингс)
қурилмаларини, камера кузатув тизимларини, овозли огоҳлантириш
тизимларини ва мобил иловалар орқали маҳалла хавфсизлигини реал вақт
режимида назорат қилиш.
Жамоатчиликни Хавфсизлик Бошқаруви Жараёнларига Жалб қилиш:
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
107
Таклиф: Жамоатчилик ва фуқаро жамиятини хавфсизлик бошқаруви
жараёнларига янада фаолроқ жалб қилиш, улар учун “ҳуқуқий назорат”
имкониятларини яратиш. Масалан, фуқаролар ихтиёрида бўлган
хавфсизлик камераларини умумий тармоққа улаш, жамоатчилик
гуруҳларини ҳуқуқбузарликлар ҳақида хабар бериш учун рағбатлантириш.
Виртуал
Ҳуқуқбузарликларни
Профилактика
қилиш
Платформалари: Таклиф: Онлайн муҳитда ҳуқуқбузарликларнинг олдини
олишга қаратилган интерактив та'лим курслари ва тренинглар ташкил
қилиш. Масалан, виртуал ҳуқуқбузарликларни профилактика қилиш
платформаларида жиноятчиликни олдини олиш бўйича ўқув модуллари
ва ўз-ўзини ривожлантириш дастурлари мавжуд бўлиши керак.
Ҳуқуқбузарликларни
Профилактика
қилишда
Гамификация
(ўйинлаштириш) Усулини Қўллаш: Таклиф: Ҳуқуқбузарликларнинг
олдини
олиш
бўйича
ўйинлаштирилган
(гамификатсия)
платформаларини яратиш. Бу платформалар орқали фойдаланувчилар
ма'лум ҳуқуқий билимларни ўрганиш, мас'улиятли ижтимоий хатти-
ҳаракатларни бажариш ва ўзаро рақобатлашиш орқали хавфсизлик
масалаларида тажриба тўплашади.
Халқаро тажриба асосида Ҳуқуқбузарликлар Профилактикасини
Интегратсия қилиш: Таклиф: Халқаро тажрибаларга асосланган глобал
ҳамкорлик ва маълумот алмашиш тизимини ишлаб чиқиш. Бу тизим
давлатлар ўртасида ҳуқуқбузарликларни профилактика қилиш бўйича
янги ёндашувларни алмашишга имкон беради.
Сотсиал тармоқларда профилактика дастурлари: таклиф: Сотсиал
тармоқлар орқали ҳуқуқбузарликларни олдини олиш бўйича кенг
оммавий ахборот тарғиботи олиб бориш. Фаcебоок, Инстаграм, ТикТок
каби платформаларда ҳуқуқбузарликларнинг олдини олишга қаратилган
кўргазмалар, видео-кампаниялар ва ўқув дастурларини амалга ошириш.
Ҳуқуқбузарликларнинг якка тартибдаги профилактикасининг асосий
усуллари:
– ишонтириш;
– рағбатлантириш;
– мажбурлаш.
Ҳуқуқбузарликнинг якка тартибдаги профилактикасида ишонтириш
усули ғайриижтимоий хулқ-атворга эга, ҳуқуқбузарлик содир этишга
мойил ва ҳуқуқбузарлик содир этган, шунингдек, ҳуқуқбузарликлардан
жабрланиш эҳтимоли (виктимлиги) юқори бўлган шахсларга тарбиявий
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
108
таъсир ўтказиш ҳамда огоҳлик ва ҳушёрликка чақиришнинг асосий
методи. Шахснинг жамиятда қабул қилинган хулқ-атвор нормалари ва
қоида_ларини бузувчи турмуш тарзи, ҳаракати ёки ҳаракатсизлиги –
ғайриижтимоий хулқ-атвор эканлигини, содир этилган ҳуқуқбузарлик
учун жазонинг муқаррарлигини, шунингдек, ҳуқуқбузарликлардан
жабрланиш хавфининг мавжудлигини англаб етиш ва хавфсизлик
чорларини кўриш – ишонтиришдир.
Ишонтириш муайян ибратли ҳаракатлар (фаолият) ёки асосли,
қимматли ва реал ҳаётга мос фикр-сўзлар орқали амалга оширилиши
мумкин. Дарҳақиқат, ишонтириш усули соф тарбиявий-огоҳлантирув
хусусиятга эга бўлиб, улар профилактика қилинаётган шахснинг
ҳуқуқларини асло чекламайди.
“Ҳуқуқбузарликлар профилактикаси тўғрисида”ги қонунда асосий
принтсиплардан
бири
сифатида
“ишонтириш
усулининг
устуворлиги”нинг
киритилиши
мазкур
усулнинг
аҳамияти
ва
долзарблигини янада оширди.
Бу эса ишонтириш усули ишлаб чиқилаётган ҳар бир профилактик
чора_тадбирларда ва уларнинг амалга оширилишида ўз ифодасини
топмоғи лозимлиги талабини қўяди. Хусусан, ҳуқуқбузарликларнинг якка
тартибдаги профилактикасида қўлланиладиган одатдаги ишонтириш
чораларига профилактик суҳбат, жамоат ташкилотлари ва меҳнат
жамоаларидаги муҳокамалар, жамоатчи тарбиячилар ва жамоатчи
мураббийлар томонидан профилактика қилинувчи шахсни оталиққа
олиниши, жабрланувчиларга шахслар ўртасидаги низоларни ҳал этиш
усулларини ўргатиш, ҳужум қилинган тақдирда зарурий мудофаа ва
охирги зарурат ҳақидаги маълумотларни кенг тарқатиш ёки билан
аҳолига ҳуқуқий тарбия ва таълим бериш кабиларни киритиб ўтиш
мумкин. Ҳуқуқбузарликларнинг якка тартибдаги профилактикасининг
рағбатлантириш усули – айрим профилактик ҳисобда турган шахсларнинг
ахлоқан тузалаётган ва ўзида ижтимоий ижобий хулқ-атворни
шакллантира бошлаганларини эътироф этиш ҳамда шу муносабат билан
имтиёз ёки имкониятлар бериш ёхуд фуқароларни ҳуқуқбузарликдан
жабрланишдан ҳимояланиш усул ва воситаларини тўлиқ ўзлаштириш ва
улардан самарали фойдаланишга қизиқтириш ҳамда ундаш кабилардан
иборатдир. Рағбатлантириш – профилактик таъсирнинг муҳим
усулларидан боʼлиб, шахснинг ижобий қарашлари, хизматларини
такомиллаштириш ва мустаҳкамлашга хизмат қилади. Рағбатлантириш
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
109
моддий, маънавий ёки ҳуқуқий бўлиши мумкин. Рағбатлантиришдан
кўзланган асосий мақсад профилактика қилинаётган шахснинг ижтимоий
муҳит билан муносабатини тўғри йўлга қўйишдан ва жиноий ниятлардан
қайтаришдан иборат.
Ушбу усулнинг қўлланилиши қуйидагиларда намоён бўлади:
1) шахсни муддатидан олдин тўлиқ тузалганлиги тўғрисида далолат
берувчи маълумотлар мавжудлиги бўйича муддатидан илгари
профилактик ҳисобдан чиқариш;
2) шахсни муддатидан олдин тўлиқ тузалганлиги тўғрисида далолат
берувчи маълумотлар мавжудлиги бўйича муддатидан илгари маъмурий
назоратдан ечиш тўғрисида судга тақдимнома киритиш;
3) жиноят содир этган шахснинг шахси ва ишдаги бошқа ҳолатларни
эътиборга олиб, айбдор тайинланган жазони ўтамасдан туриб ҳам унинг
хулқини назорат қилиш орқали тузатиш мумкин, деган қатъий фикрга
келиниб, шартли ҳукм қўллаш;
4) озодликдан маҳрум қилиш, интизомий қисмга жўнатиш, хизмат
бўйича чеклаш ёки ахлоқ тузатиш ишларига ҳукм қилинган маҳкумларни
ўрнатилган тартиб-қоида талабларини бажарган ва меҳнатга ҳалол
муносабатда бўлганлиги учун жазони ўташдан муддатидан илгари шартли
озод қилиш;
5) ўрнатилган тартиб-қоида талабларини бажарган ва меҳнатга
ҳалол муносабатда бўлганлиги учун озодликдан маҳрум этилган ёки ахлоқ
тузатиш ишларига ҳукм қилинган маҳкумларга нисбатан жазонинг
ўталмаган қисмини енгилроқ жазо билан алмаштириш;
6) муайян муддатга транспорт воситасини бошқариш ҳуқуқидан ёки
ов қилиш ҳуқуқидан маҳрум этилган шахс меҳнатга ҳалол муносабатда
бўлиб, намунали хулқ-атвори билан ўзини кўрсатган тақдирда, шунингдек
белгиланган муддатнинг камида ярми ўталган бўлса, унга жазо қўллаган
маъмурий ишлар бўйича судья томонидан корхона, муассаса ва ташкилот
маъмурияти илтимоси билан муайян ҳуқуқдан маҳрум этиш муддатини
қисқартириш;
7) ҳуқуқбузарликдан жабрланишдан ҳимояланиш усул ва
воситаларини тўлиқ ўзлаштирган ва улардан самарали фойдаланган
шахсларнинг ютуқларини жамоа олдида эътироф этиш;
8) ҳуқуқбузарликдан жабрланишдан ҳимояланиш усул ва
воситаларини ишлаб чиқиш ҳамда оммалаштиришда фаол иштирок этган
шахсларни моддий ёки маънавий жиҳатдан рағбатлантириш.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
110
Ҳуқуқбузарликларнинг якка тартибдаги профилактик чора-
тадбирлари бир қатор шаклларда амалга оширилиб, улар ўзига нисбатан
ҳуқуқбузарликларнинг
якка
тартибдаги
профилактикаси
олиб
борилаётган шахснинг маънавий-руҳий, ижтимоий-демографик ва
биофизиологик белгиларидан, ҳуқуқбузарликлар профилактикасининг
куч ва имкониятларидан, шунингдек якка тартибдаги профилактика олиб
борилаётган жой ва вазиятнинг хусусиятидан келиб чиқиб белгиланади ва
амалга оширилади.
Ҳуқуқбузарликларнинг якка тартибдаги профилактикаси ўта
мураккаб жараён бўлиб, профилактикани олиб бораётган субъектдан
психологик, педагогик, ҳуқуқий, этик ва эстетик каби соҳаларга доир
комплекс билимлар мажмуига эгаликни талаб этади. Бундан ташқари,
профилактик мулоқотга киришишда мантиқ, индукция ва дедукция,
шунингдек анализ ва синтез каби усулларни қўллай олишга доир назарий
билим ва коʼникмаларнинг мавжудлиги тақозо этилади.
Якка тартибдаги профилактиканинг шакллари:
– оғзаки;
– ёзма;
– кўргазмали.
Оғзаки
шаклда
амалга
ошириладиган
якка
тартибдаги
профилактика асосан профилактик суҳбат, савол-жавоб, якка тартибда
профилактика олиб борилаётган шахсни жамоа олдида (ўқиш, иш ва яшаш
жойида) муҳокама қилиш, тарбиявий ва психологик таъсир этиш
мақсадида матнли аудио ёзувларни эшиттириш каби профилактик чора-
тадбирларда намоён бўлади.
Ёзма шаклда олиб бориладиган якка тартибдаги профилактика
расмий огоҳлантириш, ҳуқуқбузарликларнинг содир этилиши сабаблари
ва уларга имкон бераётган шарт-шароитлар тўғрисида хабардор қилиш,
газета ва журналларда чоп этилган мақола, ҳикоя ва қиссаларни,
шунингдек бадиий адабиётларни ўқишни тавсия қилиш кабилар асосида
амалга оширилади.
Кўргазмали шаклда ўтказиладиган чора-тадбирлар якка тартибдаги
профилактик
ишларни
олиб
бориш
жараёнида
мультимедиа
воситаларидан фойдаланиш, кинофильмлар намойиш қилиш, хулоса
чиқариш учун айрим жамиятга зид тарзда турмуш кечирган ёки аксинча
ижтимоий ижобий хулқ атвори билан юксак натижага эришган
шахсларнинг ҳаёт тарзи ва яшаш шароити билан таништириш кабилар
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
111
орқали ифодаланиши мумкин.
Ҳуқуқбузарликларни профилактика қилиш замонавий жамиятда
муҳим ижтимоий вазифа ҳисобланади. Шунингдек, ҳуқуқбузарликларнинг
олдини олишда замонавий технологиялар, ҳуқуқий таълим, давлат ва
жамоат идоралари ўртасидаги ҳамкорлик муҳим ўрин тутади. Ташкилий-
ҳуқуқий асосларни мустаҳкамлаш ва самарали профилактик чора-
тадбирларни жорий этиш орқали жамиятда хавфсизликни таъминлаш
мумкин. Замонавий ҳуқуқбузарликларни профилактика қилишда янгича
ёндашувлар, технологияларни интеграция қилиш ва жамиятнинг фаол
иштироки алоҳида аҳамиятга эга. Ҳар бир фуқаро, давлат органлари ва
жамоат ташкилотлари ўртасидаги ҳамкорлик ҳуқуқбузарликларнинг
олдини олишдаги муваффақиятнинг асоси ҳисобланади.
Замонавий технологиялар, айниқса, сунъий интеллект ва электрон
мониторинг тизимлари, жиноятларни олдиндан прогнозлаш ва
аниқлашда катта имкониятларни яратмоқда. Шу билан бирга,
ҳуқуқбузарликларни олдини олишда, фуқаро жамиятининг иштирокини
кучайтириш, уларни хавфсизлик ва ҳуқуқий таълимга жалб қилиш
ижтимоий
онгни
шакллантиришда
муҳим
рол
ўйнайди.
Ҳуқуқбузарликларни профилактика қилишнинг энг самарали усулларидан
бири – ҳуқуқий таълим ва тарғиботдир. Фуқароларни ҳуқуқий билимлар
билан таъминлаш, уларни ҳуқуқбузарликларнинг оқибатлари ҳақида
огоҳлантириш жамиятдаги ҳуқуқбузарликларни камайтиради ва
ижтимоий онгни оширади. Ёшларни ҳуқуқий таълим ва маданият билан
таништириш, уларда қонунларга ҳурматни шакллантириш, юртимизда
жиноий
фаолиятнинг
олдини
олишда
катта
рол
ўйнайди.
Ҳуқуқбузарликларнинг
олдини
олишда
жамоатчилик
билан
ҳамкорликнинг муҳимлиги тобора ортмоқда.
Ҳуқуқбузарликларни профилактика қилиш соҳасидаги инновaцон
ёндашувлар фақат технологияларга асосланиб қолмаслиги керак.
Ижтимоий муаммоларни ҳал қилиш, таълим тизимини такомиллаштириш,
ҳуқуқбузарликларни олдини олиш учун ижтимоий хабардорликни
ошириш ва жамиятнинг ҳар бир аъзосини хавфсизликни таъминлашга
жалб қилиш лозим.
Глобал миқёсда жиноятларнинг олдини олишга қаратилган тажрибалар
алмашиш, халқаро ҳамкорликни ривожлантириш ва турли давлатларнинг
энг яхши тажрибаларини ўзлаштириш профилактика жараёнларини янада
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
112
самаралироқ
қилишга
ёрдам
беради.
Ҳуқуқбузарликларнинг
профилактикаси нафақат ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларининг, балки
жамиятнинг ҳамкорликда амалга оширадиган фаолияти бўлиши керак.
Янги технологиялар, илмий ёндашувлар ва ижтимоий масъулиятни
кучайтириш ҳуқуқбузарликларни олдини олишда самарали воситалар
ҳисобланади.
Уларнинг
биргаликдаги
қўлланилиши
нафақат
жиноятчиликни камайтиради, балки жамиятда тинчлик, хавфсизлик ва
барқарорликни
таъминлашга
хизмат
қилади.
Шунинг
учун,
ҳуқуқбузарликларнинг олдини олишдаги замонавий ёндашувларни
амалиётга тадбиқ этиш давлат сиёсатининг ажралмас қисмига айланиши
керак
Фойдаланилган адабиётлар:
1.
Ўзбекистон Республикаси Конституцияси - Т 2023 йил
2.
Ўзбекистон Республикасининг маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги
кодекси.
3.
2017 йил 11 сентябрдаги “Жисмоний ва юридик шахсларнинг
мурожаатлари то'г'рисидаги” қонуни.
4.
Ўзбекистон
Республикасининг
2014
йил
14
майдаги
“Ҳуқуқбузарликлар профилактикаси тўғрисидаги” қонуни.
5.
Ўзбекистон Республикаси Президентиининг 2017 йил 14 мартдаги
“Ҳуқуқбузарликлар профилактикаси ва жиноятчиликка қарши курашиш
тизимини янада такомиллаштириш чоратадбирлари тўғрисидаги” ПҚ-
2833-сон қарори.
6.
Ўзбекистон Республикаси Президентиининг 2017 йил 10 апрелдаги
“Ички ишлар органларининг фаолият самарадорлигини тубдан ошириш,
жамоат тартибини, фуқаролар ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний
манфаатларини ишончли ҳимоя қилишни таъминлашда уларнинг
масъулиятини кучайтириш чоратадбирлари тўғрисидаги" ПФ-5005-сонли
фармони.
7.
Ўзбекистон
Республикаси
Президентиининг
“Ички
ишлар
органларининг
ҳуқуқбузарликлар
профилактикаси
бўлинмалари
фаолиятини тубдан такомиллаштириш чоратадбирлари то'г'рисидаги”
2017 йил 18 апрелдаги ПҚ-2896-сонли қарори.
8.
Ўзбекистон Республикаси ИИВнинг 151-сонли “Ички ишлар
органларининг
ҳуқуқбузарликлар
профилактикаси
бўлинмалари
фаолиятини ташкил этиш тартиби тўғрисидаги низомни тасдиқлаш
ҳақида”ги 2017 йил 12 июл буйруғи.
