Tilshunoslikda konseptual semantikaning shakllanishiga doir ayrim mulohazalar

CC BY f
364-366
96
34
Поделиться
Кулдашева, Ш. (2022). Tilshunoslikda konseptual semantikaning shakllanishiga doir ayrim mulohazalar. Переводоведение: проблемы, решения и перспективы, (1), 364–366. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/translation_studies/article/view/6144
Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

Kognitiv yondashuv nuqtai nazaridan konseptual semantika maxsus tizimdir. U shaxsning kognitiv tajribasini aks ettiradi. Shu bilan birga, hozirgi vaqtda ikkita asosiy yondashuv aniqlangan. Ulardan birinchisi V. Cheyfning lingvistik nazariyasi va J. Miller va F. Jonson-Lairdning prosessual semantikasidan kelib chiqadi va kognitiv lingvistikaning Amerika versiyasida ishlab chiqilmoqda. Ushbu yondashuvga ko‘ra, konseptual semantika bilan aniqlanadi, konseptuallashtirish natijasi lingvistik iboralarning ma’nosida aks etadi.


background image

363

TILSHUNOSLIKDA KONSEPTUAL SEMANTIKANING

SHAKLLANISHIGA DOIR AYRIM MULOHAZALAR

Qo‘ldasheva Shaxnoza Akramovna

O‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti


Kognitiv yondashuv nuqtai nazaridan konseptual semantika maxsus tizimdir.

U shaxsning kognitiv tajribasini aks ettiradi. Shu bilan birga, hozirgi vaqtda ikkita
asosiy yondashuv aniqlangan. Ulardan birinchisi V. Cheyfning lingvistik nazariyasi va
J. Miller va F. Jonson-Lairdning prosessual semantikasidan kelib chiqadi va kognitiv
lingvistikaning Amerika versiyasida ishlab chiqilmoqda. Ushbu y

ondashuvga ko‘ra,

konseptual semantika bilan aniqlanadi, konseptuallashtirish natijasi lingvistik
iboralarning ma’nosida aks etadi.

Yuqoridagi gaplardan ko‘rinib turibdiki, konseptual va semantik darajalarning

farqlanishi ularning mutlaq qarama-qarshiligin

i anglatmaydi, balki bir vaqtning o‘zida

bu unsurlarning o‘zaro yaqin munosabatini bildiradi. Bu, xususan, semantik
bog‘lanishning ikki yo‘nalishi – tomon borligida namoyon bo‘ladi. Konseptual tizim va
til tizimi bu o‘rinda, til tizimini konseptual tizim bilan bog‘laydigan “ko‘prik” yoki
“interfeys” vazifasini bajaradi. (Qarang [Teylor, 1995]).

Dunyo, voqelik, borliqning tilda, undagi eng kichik kommunikativ birlik bo‘lmish

gapda aks ettirilishi, tasvirlanishining o‘ziga xos jihatlarini tahlil qilgan
G.V. Kolshanskiyning yozishicha XX asrning buyuk tilshunoslraidan biri Lyudvig
Vitgenshteyn shunday xulosaga keladi

– “Jumla (utterance)ning nolisoniy muqobili,

aniqrog‘i nolingvistik ekvivalenti bo‘lgan “predmet situatsiyasi”, ya’ni gapda tasvirlangan
voqelikn

ing bir parchasi o‘z strukturaviy jihatdan murakkab bo‘lganligi uchun faqatgina

tasvirlash mumkin xolos, uni nomlab bo‘lmaydi, deb yozadi. [4. P. 131].

Gap shundaki har bir til birligi o‘zining strukturaviy vazifasidan tashqari kognitiv

– gnoseologik jihatdan ham muayyan bir vazifani bildiradi.

Xuddi shu nuqtai nazardan, gap va so‘z birikmasining gnoseologik-kognitiv

vazifasini xarakterlovchi so‘z, atama yoki termin ham yo‘q. Bu holat ham
G.V.Kolshanskiy va L. Vitgenshteynning fikrini tasdiqlaydi.

Kognitiv

grammatikaning tilshunoslikda alohida bir yo‘nalish sifatida

shakllanishidan avvalroq ham borliqni inson tomonidan bilish jarayonida tilning rolini
o‘rganishga qiziqish bo‘lgan. Ammo bu harakatlar falsafaning Bilish nazariyasi
(Teoriya

poznaniya

Gnoseologiya)

doirasida

amalga

oshirilgan.

G.V.

Kolshanskiyning ta’rificha: “Gnoseologiya inson ongidan tashqarida unga

aloqada bo‘lmagan mustaqil holda voqea, hodisa va jarayonlarning mavjudligini tan
oladi”. [4. P. 131].

Mana shu voqea, hodisa va jarayonlar bor

liqda sodir bo‘lganda ularni til

yordamida ifodalash, ya’ni verbalizatsiya qilish zaruriyati tug‘iladi. Shunda inson
o‘sha nutq aktida uchragan barcha narsalar, ularning sifatlarini alohida – alohida
shaklda emas balki ularni umumiylashtirilgan, mavhumlashtirilgan shaklda ifoda
qiladi. Bu holatda so‘zlovchi va tinglovchining e’tibori narsa yoki hodisalarning eng
muhim belgilariga qaratiladi.


background image

364

An’anaviy tilshunoslikda bu o‘rinda quyidagi atamalar va tushunchalar

ishlatiladi. So‘z va narsa o‘rtasidagi munosabatni bildirish uchun – ma’no, mazmun,
so‘zning semantikasi atamalari ishlatiladi va narsa (predmet), ob’yekt, voqea, fakt,
situatsiya, denotat, referent, ifoda etiluvchi (bildiriluvchi) kabi terminlar orqali moddiy
borliqdagi hodisalarni ifoda qilinadi [4. P. 107].

Bu yerda fikriy (ideal) dunyo va moddiy borliqdagi hodisa va mohiyatlarning

turli olimlar tomonidan turlicha nomlanishining guvohi bo‘lamiz. Terminlarning turliligi
esa qarash va yondashuvning ko‘lami va chuqur – sayozligi bilan chambarchas
bog‘liqdir. Buning oqibatida fikriy borliqni ifodalovchi: ma’no-intensional-signifikat
uchligini tashkil qiluvchi terminlarning bir xil tushunilishi yoki barchalar tomonidan bir
xil qabul qilinadi. Lekin umumiy tamoyil va yo‘nalishlarning yaqinligi bu hodisani
o

‘rganishini yengillashtiradi. [5: p. 118]

Bularning barchasi nomlash (nominatsiya) hodisasi tomonidan birlashtirib

turiladi. Nomlashning uch ko‘rinishi bor:

1) So‘z va so‘z birikmalari yordamida nomlash – leksik nominatsiya.
2) Gap yordamida nomlash (propozitiv nominatsiya).
3) Matn yordamida (orqali) nomlash (diskursiv nominatsiya).
Mazkur maqola mavzusi, maqsad va vazifalaridan kelib kelib chiqqan holda biz

Propozitiv nominatsiyaning tabiatini o‘rganish bilan cheklanamiz.

Bu holatning qisqacha tarixini o

‘rganish quyidagilarni ko‘rsatdi-ki leksik nominatsiya

eng ko‘p o‘rganilgan yo‘nalish hisoblanadi. Yu.D. Apresyan, E.M. Mednikova,
A.A. Ufimtseva, R.S. Ginzburg, D. Layonz, A. Wierzbicka, U.

Vaynrayx, V.G. Gak,

V.A. Zveginsev, S. Uhllman, D. Fillmor, D.N. Shmelev, R.

Shenk va boshqa ko‘plab

mualliflar tomonidan e’lon qilingan asarlar leksik nominatsiya masalasini atroflicha
o‘rganib chiqishga salmoqli hissa qo‘shdi.

Bu o‘rinda davrimizning taniqli tilshunoslaridan bo‘lmish Sh.Safarovning fikrini

ko‘rib chiqaylik.

Gap ma’nosining asosini tashkil qiluvchi propozitsion voqelikda yoki

tasavvurda kechayotgan hodisa-faktning semantik ramzidir. Propozitsiya va
voqelikdagi hodisa o‘rtasidagi mutanosiblik gap strukturasida o‘z aksini topadi. Gap
strukturasida argumentlar va partisipantlar bilan bir qatorda belgi-xususiyatlar ham
o‘rin oladi. Shu sababli “propozitsiya” tushunchasiga tavsif beruvchi olimlar ushbu
hodisani “leksik nomlar”ning semantik-sintaktik munosabatlar asosida yaxlit mazmun
zamirida esa biror bir voqelik faktining (denotativ holatning) nomlanishi yotadi deb
izohlaydilar. (P. Adames, V.V. Bogdanov, I.P. Susov, V.G. Gak. va boshqalar).

Propozitsiya qismlarining ontologik xususiyatga ega ekanligini unutmagan

holda

– partisipantlarni kategorial va relyativ xususiyatlariga nisbatan tasniflanishini

eslatmoqchiman [6. P. 20]. Belgi xususiyatni ifodalovchilar ham, o‘z navbatida, sifat,
holat, jarayon, harakat kabi mazmuniy tasnifga ega bo‘ladi [7. P. 93].

Propozitsiya va voqelikdagi holat, hodisa qanchalik mu

tanosib bo‘lishmasin,

har holda ular bir birini aynan takrorlamaydilar. Zero voqelik holati atalishiga oid,
propozitsiya esa lisoniy-mantiqiy hodisadir.

Lison propozitsiya va voqelik holatini moslashtirish, nutqiy birlikning mazmunini

shakllantirish

imkonini yaratadi, ammo bunday moslashuv ikki yo‘nalishda kelishi

mumkin, ya’ni propozitsiyaning voqelikka muvofiqlashishidan tashqari, voqelikdagi
holatning propozitsiyaga moslashish ham kuzatiladi [7. P. 94].


background image

365

«Сами сведения о бытии объекта часто вытекают из информации о

совершаемом событии или из знакомства с некоторым статутом, порядком
вещей в природе и обществе. Если случилось некоторое происшествие
предполагающее участие лиц, то должен существовать деятель». [1. P. 198].

Bundan shu xulosa kelib chiqadi-ki voqea (sobitiye, event) kategoriyasi

mantiqiy-gnoseologik-kognitiv izlanishlarga oid operatsion tushuncha sifatida
ko‘pchilik tomonidan tan olingan, ammo uni qanday nomlash, qay yo‘sinda uning
sistematikasi masalasini hal qilish, uni kategoriya deb atash qay darajada ilmiy
jihatdan asoslangan bo‘ladi, va agar uni kategoriya deb qabul qilsak u qanaqa
kategoriya bo‘ladi – grammatik kategoriya, tushuncha kategoriyasi, semantik
kategoriya, mantiqiy kategoriya, yoki falsafiy kategoriya-mi, va h.k. kabi jihatlari
qorong‘u bo‘lib keldi. Natijada tilshunoslar u haqda gapirmay o‘tib ketishni lozim
topishar yoki bu masalani boshqa masalalar qatoriga kiritishni to‘g‘ri deb topishar edi.

Ko‘rinib turibdi-ki kognitiv grammatikada muhokama va izlanish ob’yekti bo‘lib

ko‘tarilgan boshqa tushuncha va kategoriyalar orasida “voqea” tushunchasining
tabiatini o‘rganish ham bu sohada ko‘tarilayotgan masalalarga ilmiy jihatdan
asoslangan yechim topishga xizmat qilishi tayindir.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:

1.

Арутюнова Н.Д. Предложение и его смысл. М.: Наука, 1975. – С. 384.

2.

Богданов В.В. Семантикоцентризм и формацентризм в мировой

лингвистике ХХ века. – В кн.: «Структурная и прикладная лингвистика», вып. 5,
– Санкт – Петербург, Изб. С-Пб. У-та, 1998.

3.

Гак В.Г. Теоретическая грамматика французского языка. Синтаксис, М.:

ВШ., 1981. – С. 248.

4.

Колшанский Г.В. Лингво-гносеологические основы языковой номинации. в

сб. Языковая номинация, Общие вопросы. М.: Наука, 1976. – С. 99–146.

5.

Кулдашев А.М. О степени эмпиричности и рациональности знания по

иностранным языкам. // Вестник Московского государственного лингвистического
университета. Вып. 25 (736), 2015. – С. 117–163.

6.

Сусов И.П. Семантика и прагматика предложения. Калинин: КГУ,

1980.

– С. 51.

7. Safarov Sh.S.

Pragmalingvistika. T.: O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi,

2008.

– B. 280.

8. Taylor J.R. Linguistic categorization: Prototypes in Linguistic Theory.

Oxford Univ. Press, 1995.

Библиографические ссылки

Арутюнова Н.Д. Предложение и его смысл. М.: Наука, 1975. - С. 384.

Богданов В.В. Семантикоцентризм и формацентризм в мировой лингвистике XX века. - В кн.: «Структурная и прикладная лингвистика», выл. 5, - Санкт- Петербург, Изб. C-Пб. У-та, 1998.

Гак В.Г. Теоретическая грамматика французского языка. Синтаксис, М.: ВШ„ 1981.-С. 248.

Колшанский Г.В. Лингво-гносеологические основы языковой номинации, в сб. Языковая номинация, Общие вопросы. М.: Наука, 1976. - С. 99-146.

Кулдашев А.М. О степени эмпиричности и рациональности знания по иностранным языкам. // Вестник Московского государственного лингвистического университета. Вып. 25 (736), 2015. - С. 117-163.

Сусов И.П. Семантика и прагматика предложения. Калинин: КГУ, 1980.-С. 51.

Safarov Sh.S. Pragmalingvistika. Т.: 0‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi, 2008. - В. 280.

Taylor J.R. Linguistic categorization: Prototypes in Linguistic Theory. -Oxford Univ. Press, 1995.

inLibrary — это научная электронная библиотека inConference - научно-практические конференции inScience - Журнал Общество и инновации UACD - Антикоррупционный дайджест Узбекистана UZDA - Ассоциации стоматологов Узбекистана АСТ - Архитектура, строительство, транспорт Open Journal System - Престиж вашего журнала в международных базах данных inDesigner - Разработка сайта - создание сайтов под ключ в веб студии Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil - ilmiy elektron jurnali yuridik va jismoniy shaxslarning in-Academy - Innovative Academy RSC MENC LEGIS - Адвокатское бюро SPORT-SCIENCE - Актуальные проблемы спортивной науки GLOTEC - Внедрение цифровых технологий в организации MuviPoisk - Смотрите фильмы онлайн, большая коллекция, новинки кинопроката Megatorg - Доска объявлений Megatorg.net: сайт бесплатных частных объявлений Skinormil - Космецевтика активного действия Pils - Мультибрендовый онлайн шоп METAMED - Фармацевтическая компания с полным спектром услуг Dexaflu - от симптомов гриппа и простуды SMARTY - Увеличение продаж вашей компании ELECARS - Электромобили в Ташкенте, Узбекистане CHINA MOTORS - Купи автомобиль своей мечты! PROKAT24 - Прокат и аренда строительных инструментов