363
TILSHUNOSLIKDA KONSEPTUAL SEMANTIKANING
SHAKLLANISHIGA DOIR AYRIM MULOHAZALAR
Qo‘ldasheva Shaxnoza Akramovna
O‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti
Kognitiv yondashuv nuqtai nazaridan konseptual semantika maxsus tizimdir.
U shaxsning kognitiv tajribasini aks ettiradi. Shu bilan birga, hozirgi vaqtda ikkita
asosiy yondashuv aniqlangan. Ulardan birinchisi V. Cheyfning lingvistik nazariyasi va
J. Miller va F. Jonson-Lairdning prosessual semantikasidan kelib chiqadi va kognitiv
lingvistikaning Amerika versiyasida ishlab chiqilmoqda. Ushbu y
ondashuvga ko‘ra,
konseptual semantika bilan aniqlanadi, konseptuallashtirish natijasi lingvistik
iboralarning ma’nosida aks etadi.
Yuqoridagi gaplardan ko‘rinib turibdiki, konseptual va semantik darajalarning
farqlanishi ularning mutlaq qarama-qarshiligin
i anglatmaydi, balki bir vaqtning o‘zida
bu unsurlarning o‘zaro yaqin munosabatini bildiradi. Bu, xususan, semantik
bog‘lanishning ikki yo‘nalishi – tomon borligida namoyon bo‘ladi. Konseptual tizim va
til tizimi bu o‘rinda, til tizimini konseptual tizim bilan bog‘laydigan “ko‘prik” yoki
“interfeys” vazifasini bajaradi. (Qarang [Teylor, 1995]).
Dunyo, voqelik, borliqning tilda, undagi eng kichik kommunikativ birlik bo‘lmish
gapda aks ettirilishi, tasvirlanishining o‘ziga xos jihatlarini tahlil qilgan
G.V. Kolshanskiyning yozishicha XX asrning buyuk tilshunoslraidan biri Lyudvig
Vitgenshteyn shunday xulosaga keladi
– “Jumla (utterance)ning nolisoniy muqobili,
aniqrog‘i nolingvistik ekvivalenti bo‘lgan “predmet situatsiyasi”, ya’ni gapda tasvirlangan
voqelikn
ing bir parchasi o‘z strukturaviy jihatdan murakkab bo‘lganligi uchun faqatgina
tasvirlash mumkin xolos, uni nomlab bo‘lmaydi, deb yozadi. [4. P. 131].
Gap shundaki har bir til birligi o‘zining strukturaviy vazifasidan tashqari kognitiv
– gnoseologik jihatdan ham muayyan bir vazifani bildiradi.
Xuddi shu nuqtai nazardan, gap va so‘z birikmasining gnoseologik-kognitiv
vazifasini xarakterlovchi so‘z, atama yoki termin ham yo‘q. Bu holat ham
G.V.Kolshanskiy va L. Vitgenshteynning fikrini tasdiqlaydi.
Kognitiv
grammatikaning tilshunoslikda alohida bir yo‘nalish sifatida
shakllanishidan avvalroq ham borliqni inson tomonidan bilish jarayonida tilning rolini
o‘rganishga qiziqish bo‘lgan. Ammo bu harakatlar falsafaning Bilish nazariyasi
(Teoriya
poznaniya
–
Gnoseologiya)
doirasida
amalga
oshirilgan.
G.V.
Kolshanskiyning ta’rificha: “Gnoseologiya inson ongidan tashqarida unga
aloqada bo‘lmagan mustaqil holda voqea, hodisa va jarayonlarning mavjudligini tan
oladi”. [4. P. 131].
Mana shu voqea, hodisa va jarayonlar bor
liqda sodir bo‘lganda ularni til
yordamida ifodalash, ya’ni verbalizatsiya qilish zaruriyati tug‘iladi. Shunda inson
o‘sha nutq aktida uchragan barcha narsalar, ularning sifatlarini alohida – alohida
shaklda emas balki ularni umumiylashtirilgan, mavhumlashtirilgan shaklda ifoda
qiladi. Bu holatda so‘zlovchi va tinglovchining e’tibori narsa yoki hodisalarning eng
muhim belgilariga qaratiladi.
364
An’anaviy tilshunoslikda bu o‘rinda quyidagi atamalar va tushunchalar
ishlatiladi. So‘z va narsa o‘rtasidagi munosabatni bildirish uchun – ma’no, mazmun,
so‘zning semantikasi atamalari ishlatiladi va narsa (predmet), ob’yekt, voqea, fakt,
situatsiya, denotat, referent, ifoda etiluvchi (bildiriluvchi) kabi terminlar orqali moddiy
borliqdagi hodisalarni ifoda qilinadi [4. P. 107].
Bu yerda fikriy (ideal) dunyo va moddiy borliqdagi hodisa va mohiyatlarning
turli olimlar tomonidan turlicha nomlanishining guvohi bo‘lamiz. Terminlarning turliligi
esa qarash va yondashuvning ko‘lami va chuqur – sayozligi bilan chambarchas
bog‘liqdir. Buning oqibatida fikriy borliqni ifodalovchi: ma’no-intensional-signifikat
uchligini tashkil qiluvchi terminlarning bir xil tushunilishi yoki barchalar tomonidan bir
xil qabul qilinadi. Lekin umumiy tamoyil va yo‘nalishlarning yaqinligi bu hodisani
o
‘rganishini yengillashtiradi. [5: p. 118]
Bularning barchasi nomlash (nominatsiya) hodisasi tomonidan birlashtirib
turiladi. Nomlashning uch ko‘rinishi bor:
1) So‘z va so‘z birikmalari yordamida nomlash – leksik nominatsiya.
2) Gap yordamida nomlash (propozitiv nominatsiya).
3) Matn yordamida (orqali) nomlash (diskursiv nominatsiya).
Mazkur maqola mavzusi, maqsad va vazifalaridan kelib kelib chiqqan holda biz
Propozitiv nominatsiyaning tabiatini o‘rganish bilan cheklanamiz.
Bu holatning qisqacha tarixini o
‘rganish quyidagilarni ko‘rsatdi-ki leksik nominatsiya
eng ko‘p o‘rganilgan yo‘nalish hisoblanadi. Yu.D. Apresyan, E.M. Mednikova,
A.A. Ufimtseva, R.S. Ginzburg, D. Layonz, A. Wierzbicka, U.
Vaynrayx, V.G. Gak,
V.A. Zveginsev, S. Uhllman, D. Fillmor, D.N. Shmelev, R.
Shenk va boshqa ko‘plab
mualliflar tomonidan e’lon qilingan asarlar leksik nominatsiya masalasini atroflicha
o‘rganib chiqishga salmoqli hissa qo‘shdi.
Bu o‘rinda davrimizning taniqli tilshunoslaridan bo‘lmish Sh.Safarovning fikrini
ko‘rib chiqaylik.
Gap ma’nosining asosini tashkil qiluvchi propozitsion voqelikda yoki
tasavvurda kechayotgan hodisa-faktning semantik ramzidir. Propozitsiya va
voqelikdagi hodisa o‘rtasidagi mutanosiblik gap strukturasida o‘z aksini topadi. Gap
strukturasida argumentlar va partisipantlar bilan bir qatorda belgi-xususiyatlar ham
o‘rin oladi. Shu sababli “propozitsiya” tushunchasiga tavsif beruvchi olimlar ushbu
hodisani “leksik nomlar”ning semantik-sintaktik munosabatlar asosida yaxlit mazmun
zamirida esa biror bir voqelik faktining (denotativ holatning) nomlanishi yotadi deb
izohlaydilar. (P. Adames, V.V. Bogdanov, I.P. Susov, V.G. Gak. va boshqalar).
Propozitsiya qismlarining ontologik xususiyatga ega ekanligini unutmagan
holda
– partisipantlarni kategorial va relyativ xususiyatlariga nisbatan tasniflanishini
eslatmoqchiman [6. P. 20]. Belgi xususiyatni ifodalovchilar ham, o‘z navbatida, sifat,
holat, jarayon, harakat kabi mazmuniy tasnifga ega bo‘ladi [7. P. 93].
Propozitsiya va voqelikdagi holat, hodisa qanchalik mu
tanosib bo‘lishmasin,
har holda ular bir birini aynan takrorlamaydilar. Zero voqelik holati atalishiga oid,
propozitsiya esa lisoniy-mantiqiy hodisadir.
Lison propozitsiya va voqelik holatini moslashtirish, nutqiy birlikning mazmunini
shakllantirish
imkonini yaratadi, ammo bunday moslashuv ikki yo‘nalishda kelishi
mumkin, ya’ni propozitsiyaning voqelikka muvofiqlashishidan tashqari, voqelikdagi
holatning propozitsiyaga moslashish ham kuzatiladi [7. P. 94].
365
«Сами сведения о бытии объекта часто вытекают из информации о
совершаемом событии или из знакомства с некоторым статутом, порядком
вещей в природе и обществе. Если случилось некоторое происшествие
предполагающее участие лиц, то должен существовать деятель». [1. P. 198].
Bundan shu xulosa kelib chiqadi-ki voqea (sobitiye, event) kategoriyasi
mantiqiy-gnoseologik-kognitiv izlanishlarga oid operatsion tushuncha sifatida
ko‘pchilik tomonidan tan olingan, ammo uni qanday nomlash, qay yo‘sinda uning
sistematikasi masalasini hal qilish, uni kategoriya deb atash qay darajada ilmiy
jihatdan asoslangan bo‘ladi, va agar uni kategoriya deb qabul qilsak u qanaqa
kategoriya bo‘ladi – grammatik kategoriya, tushuncha kategoriyasi, semantik
kategoriya, mantiqiy kategoriya, yoki falsafiy kategoriya-mi, va h.k. kabi jihatlari
qorong‘u bo‘lib keldi. Natijada tilshunoslar u haqda gapirmay o‘tib ketishni lozim
topishar yoki bu masalani boshqa masalalar qatoriga kiritishni to‘g‘ri deb topishar edi.
Ko‘rinib turibdi-ki kognitiv grammatikada muhokama va izlanish ob’yekti bo‘lib
ko‘tarilgan boshqa tushuncha va kategoriyalar orasida “voqea” tushunchasining
tabiatini o‘rganish ham bu sohada ko‘tarilayotgan masalalarga ilmiy jihatdan
asoslangan yechim topishga xizmat qilishi tayindir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Арутюнова Н.Д. Предложение и его смысл. М.: Наука, 1975. – С. 384.
2.
Богданов В.В. Семантикоцентризм и формацентризм в мировой
лингвистике ХХ века. – В кн.: «Структурная и прикладная лингвистика», вып. 5,
– Санкт – Петербург, Изб. С-Пб. У-та, 1998.
3.
Гак В.Г. Теоретическая грамматика французского языка. Синтаксис, М.:
ВШ., 1981. – С. 248.
4.
Колшанский Г.В. Лингво-гносеологические основы языковой номинации. в
сб. Языковая номинация, Общие вопросы. М.: Наука, 1976. – С. 99–146.
5.
Кулдашев А.М. О степени эмпиричности и рациональности знания по
иностранным языкам. // Вестник Московского государственного лингвистического
университета. Вып. 25 (736), 2015. – С. 117–163.
6.
Сусов И.П. Семантика и прагматика предложения. Калинин: КГУ,
1980.
– С. 51.
7. Safarov Sh.S.
Pragmalingvistika. T.: O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi,
2008.
– B. 280.
8. Taylor J.R. Linguistic categorization: Prototypes in Linguistic Theory.
–
Oxford Univ. Press, 1995.