122
classification of the numbers, and to represent the numbers in other languages. An
attempt is also made to reveal the approximate numerical value used in English and the
sum of its meanings. The theoretical significance of the work is very important in
comparative-typological study of the Uzbek and English languages. All word groups
often start with auxiliary words, i.e. prepositions, articles. In addition, grouping words
helps to understand which words are important in a sentence, which words are of
secondary importance. Dividing sentences into groups by content requires knowledge
of auxiliary words. The next step in the grammatical analysis of a sentence is to find the
main parts of the sentence, i.e., possessive and participle. First you need to find the cut.
Because the cut forms the main content of the sentence and helps to identify other parts
of speech. Thus, grammatical analysis of sentences is a necessary way to correctly
understand and translate a text in a foreign language [2].
REFERENCES:
1. Suprun A.E. The name is numeral and its study at school. Moscow, 1964.
2. Arinstein V.I. The word
– the deputy “one” in modern English. Cand. dis.
Leningrad, 1996.
3. Shoabdurakhmanov Sh.,
Аskarova M., Xojiev А., Rasulov I., Doniyorov Kh.
Hozirgi uzbek adabiy tili (Modern Uzbek Literary Language.). 1 qism, Toshkent, 1980.
4. Zhobotinskaya S.A. Numerals in modern English. Abstract of Cand. thesis.
Kiev, 1982
5. Shvachko S.A. Logical and language categories of quantity. Kiev 1981,
–
PP. 96
–102.
6. Boronov Zh.B. Comparative typology of English and Turkic languages.
Moscow
–Vysshaya shkola‖, 1983.
7. Fayzullaeva E.M. The typological category of quantitativeness and
multilevel means of its equation in the Uzbek and English languages. Abstract. Cand.
thesis. Tashkent 1986.
8. Minyar-Beloruchev R.K. Methods of learning to translate by ear. Moscow,
1959,
– PP. 80–86. Асқарова М.А., Саидниёзова Х.М. «Бир» сўзининг қўлланиши
ҳақида. Ўзбек тилшунослигининг айрим масалалари. Илмий асарлар. Тошкент,
1972, 42-45
б
9. Birinbaum Ya.G., Kuznetsov I.A. About one use of numerals in modern
English. Some questions of English philology. Chelyabinsk, 1969, Issue I,
– PP. 62–76.
10. Nizomiddinov S. The numbers in the present Uzbek language. Tashkent,
1963,
– P. 91.
11. Bain A.A. First Engish Grammar, London. 1982.
– PP. 47–61.
12. Blokh M.Y. A Course in Theoretical English Grammar
13. https://translationexcellence.com/the-challenges-of-translating-numbers-and-math/.
14. English
– Uzbek translation process and their analysis. Abdullayeva
Markhabo Raxmonkulovna.
15. Problems with Numerical translation in Uzbek and English Mavlyanova
Umida Khojakbarivna.
16. www. Researchgate.net English number idioms.
TURIZM SOHASIGA BOSHQA SOHALARDAN
O‘ZLASHGAN
TERMINLAR
123
M
o‘sinova Kibriyo Ulug‘bek qizi
Magistrant,
O‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti
Industriallashuv, ilmiy-texnikaviy taraqqiyot, jadal ijtimoiy-siyosiy hayot asri deb
atalgan, xalqaro ahamiyatdagi voqealarga t
o‘la davrimizda, tilning leksik boyishi
jarayoni tinimsiz davom etmoqda. Jamiyat hayotida sodir b
o‘layotgan o‘zgarish va
turli jarayonlar jahonning barcha mamalakatlari tillarida bevosita aks etadi.
K
o‘p vaqtlardan buyon qo‘llanilib kelinilayotgan “termin” va “terminologiya”
masalalari borasida k
o‘plab ilmiy tadqiqotlar olib borilgan va turli taʼriflar berilgan.
Termin
оlogiya – bir necha tillarda maʼlum sohaga oid leksik birliklarni, yaʼni
terminlarni t
o‘plash, taʼriflash, shakllantirish hamda taqdim etishni o‘rganadigan fan
sifatidatida talqin qilish mumkin. Tilshunosik tarixiga nazar soladigan b
o‘lsak, “termin”
s
o‘ziga bir nechta taniqli olimlarning fikrlarini ko‘rishimiz mumkin. Barxudarovning
fikriga k
o‘ra termin maxsus bir sohaga oid so‘z yoki so‘z birikmasidir.
Terminlar yasashning eng k
o‘p tarqalgan usuli – mavjud so‘zlarga yangi ma’no
berish (ularni boshqacha tushunish). Masalan, k
o‘prik, kirish, o‘tish, chiqish kabi
s
o‘zlar gimnastikada ana shunday terminlardan hisoblanadi. Ko‘pincha terminlar
s
o‘zlarning, masalan, past-baland (bruslar), balandlab uzoqqa (sakrash) singari
o‘zaro (birlashishidan ham yasaladi. Osilish, tayanish, tebranish, o‘tirish va shu kabi
ayrim s
o‘zlar termin sifatida qo‘llaniladi. Statik holatlarni bildiradigan terminlar,
masalan, tayanish, bilaklarga tayanish, q
o‘ltiqlarga tayanish; kuraklarda – turish,
kallada turish, q
o‘llarda turish kabilarda tayanch sharti hisobga olinadi, osilish,
burchakli osilish, bukilib osilish, egilib osilish gavda holati (uning b
o‘g‘inlarini bir-biriga
nisbatan qanday turishini) hisobga olib yasaladi [1].
Har bir tilning lu
g‘aviy tarkibi doimo o‘zgarib turadi: bir tomondan, tilda mavjud
b
o‘lgan lug‘at materiali asosida, shuningdek, o‘zlashtirish yo‘li bilan turli so‘z yasalish
usullari orqali tilda yangi elementlar paydo b
o‘ladi; ikkinchi tomondan, ayrim so‘zlar
tilda faol q
o‘llanishdan chiqib ketadi yoki kam qo‘llanadi va faqat arxaizm va istorizm
shaklida mavjud b
o‘ladi.
Boshqa tildan leksik birliklarni qarzga olish deganda bir tilning turli lingvistik
elementlarini boshqa til tomonidan
o‘zlashtirish jarayoni tushuniladi. O‘zlashtirilgan
terminlar tez-tez uchraydigan va odatiy hol leksik qarz olishdir. M
a’lumki, lug‘at tilning
eng ochiq quyi tizimi hisoblanadi. Bir tilning birliklarini boshqalar tomonidan
o‘zlashtirish muammosi murakkab va ko‘p qirrali. Bu erda muhim o‘rinni tilning sofligi
va til madaniyati masalalari egallaydi.
Terminlarni
o‘zlashtirish bu tillar o‘rtasidagi aloqalar va yangi voqeliklarni
nomlash zarurati natijasidir. M. Voitovichning fikricha:
“Har bir aniq holatda boshqa
tillardan terminlarni kirib kelishi individual harakat b
o‘lib, keyin esa ommaviy
xususiyatga ega b
o‘ladi. So‘zni o‘zlashtirish uchun zarur bo‘lgan asosiy shart – bu
o‘z ona tilida so‘zlashuvchilarning xorijiy so‘zning ma’nosi bilan tanishishidir” [2].
Boshqa tillardan va sohalardan s
o‘zlar kirib kelishining asosiy sabablarini
quyidagilar deb belgilaymiz:
1) yangi voqelik nomiga ehtiyoj: grant, digest, skeytbord, skotch, kvest;
2) mazmunan
o‘xshash, ammo baribir har xil tushunchalarni farqlash zarurati:
tasvir
– imidj.
124
3) Eski iboralarni yangi s
o‘z bilan almashtirish tendentsiyasi: yangi
texnologiyalar
– nau-xau, turne – aylanma yo‘nlaishda sayohat, motel – avtoturistlar
uchun mehmonxona
4) kelib chiqish manbasiga k
o‘ra terminologiya yoki jargonning bir xilligiga
intilish.
5) Nomi bor ob'ektning maqomini oshirishga intilish; m
a’lum davrlarda begona
s
o‘zning katta ijtimoiy obro‘si paydo bo‘lib, go‘yo atalgan hodisani martabaga
k
o‘taradi. Masalan, Shaharni taqdimoti – shaharning prezentatsiyasi, Yangi obyekt –
Eksklyuziv obyekt, Konsalting firmasi
– Maslahat beradigan firma.
Olim L.P. Krysin ta`kidlashicha boshqa soh ava tillardan
o‘zlashtiriladigan
terminlarning uchta asosiy turini beradi, ular orasida tarkibiy va funktsional farqlari
bilan ajralib turadi:
1)
o‘zlashtirilgan so‘zlar;
2) ekzotik lu
g‘at;
3) xorijiy inklyuziyalar
Har bir tilning lu
g‘aviy tarkibi doimo o‘zgarib turadi: bir tomondan, tilda mavjud
b
o‘lgan lug‘at materiali asosida, shuningdek, o‘zlashtirish yo‘li bilan turli so‘z yasalish
usullari orqali tilda yangi elementlar paydo b
o‘ladi; ikkinchi tomondan, ayrim so‘zlar
tilda faol q
o‘llanishdan chiqib ketadi yoki kam qo‘llanadi va faqat arxaizm va istorizm
shaklida mavjud b
o‘ladi.
Boshqa tildan leksik birlikmalarni qarzga olish deganda bir tilning turli lingvistik
elementlarini boshqa til tomonidan
o‘zlashtirish jarayoni tushuniladi. O‘zlashtirilgan
terminlar tez-tez uchraydigan va odatiy leksik qarz olishdir. M
a’lumki, lug‘at tilning
eng ochiq quyi tizimi hisoblanadi. Bir tilning birliklarini boshqalar tomonidan
o‘zlashtirish muammosi murakkab va ko‘p qirrali. Bu erda muhim o‘rinni tilning sofligi
va til madaniyati masalalari egallaydi.
Terminlarni
o‘zlashtirish bu tillar o‘rtasidagi aloqalar va yangi voqeliklarni
nomlash zarurati natijasidir. M. Voitovichning fikricha:
“Har bir aniq holatda boshqa
tillardan terminlarni kirib kelishi individual harakat b
o‘lib, keyin esa ommaviy
xususiyatga ega b
o‘ladi. So‘zni o‘zlashtirish uchun zarur bo‘lgan asosiy shart – bu
o‘z ona tilida so‘zlashuvchilarning xorijiy so‘zning ma’nosi bilan tanishishidir” [3].
Bir tildan boshqa tilning s
o‘zlarni o‘zlashtirish jarayoni lingvistik va
ekstralingvistik sabablar majmuasiga bo
g‘liq. Professor L.P. Krysin fikricha kuchli
tilning boshqa tillarga va s
o‘zlashuvchi xalqlar o‘rtasidagi siyosiy, iqtisodiy, sanoat va
madaniy aloqalarga bo
g‘liq bo’lishning tashqi sabablari deb hisoblaydi[4]. Bu
bo
g‘lanishlar ta’sir qilishning eng tipik ko‘rinishi narsa, tushunchaning ko‘z oldiga
kelishi bilan birga nom olishdir.
Boshqa tillardan va sohalardan s
o‘zlar kirib kelishining asosiy sabablarini
quyidagilar deb belgilaymiz:
6) Yangi voqelik nomiga ehtiyoj: grant, digest, skeytbord, skotch, kvest;
7) Mazmunan
o‘xshash, ammo baribir har xil tushunchalarni farqlash zarurati:
tasvir
– imidj.
8) Eski iboralarni yangi s
o‘z bilan almashtirish tendentsiyasi: yangi texnologiyalar –
nau-xau, turne
– aylanma yo‘nlaishda sayohat, motel – avtoturistlar uchun mehmonxona.
9) Kelib chiqish manbasiga k
o‘ra terminologiya yoki jargonning bir xilligiga intilish.
10) Nomi bor ob
’ektning maqomini oshirishga intilish; ma’lum davrlarda
begona s
o‘zning katta ijtimoiy obro‘si paydo bo‘lib, go‘yo atalgan hodisani martabaga
125
k
o‘taradi. Masalan, Shaharni taqdimoti – shaharning prezentatsiyasi, Yangi obyekt –
Eksklyuziv obyekt, Konsalting firmasi
– Maslahat beradigan firma.
Olim L.P. Krysin ta
’kidlashicha boshqa soha va tillardan o‘zlashtiriladigan
terminlarning uchta asosiy
turi mavjud bo’lib, ular o’zining tarkibiy va funktsional
farqlari bilan ajralib turadi:
1)
o‘zlashtirilgan so‘zlar;
2) ekzotik lu
g‘at;
3) xorijiy inklyuziyalar
Turizm industriyasi tilini
o‘rganishni boshlashdan oldin, umumiy ma’noda inson
faoliyatining ushbu sohasining mohiyatiga t
o‘xtalib o‘tish kerak. Turizm zamonaviy
jamiyatning muhim iqtisodiy va ijtimoiy hodisalaridan biridir.
T
o‘plangan materialni batafsil ko‘rib chiqishni boshlashdan oldin, shuni
t
a’kidlash kerakki, taklif qilingan ish faqat boshqa tillardan olingan atamalarni
o‘rganadi. Bu shuni anglatadiki, to‘plangan materialda turizm sohasiga oid ba’zi
asosiy tushunchalar mavjud emas, chunki ular asosan ingliz tilidan kelib chiqqan.
Har qanday faoliyat sohasi terminologiyasi va umuman ingliz va rus tillariining
lu
g‘ati birinchi navbatda otlar bo‘lganligi sababli, to‘plangan materialdagi bir so‘zli
atamalarning mutlaq k
o‘pchiligi. Misollar: alpenizm, arenda, buklet, vokzal, valyuta,
keytring, logotip, pab, skver, shedevr, ekipaj va boshqalar.
Shmilauer terminologiyasiga k
o‘ra, ma’lum bir tilning chet el yoki o‘zlashtirilgan
s
o‘zlari doirasida internatsionalizmlar madaniy xalqlarning turli tillari uchun umumiy
b
o‘lgan xalqaro so‘zlar deb hisoblanishi mumkin. Kelib chiqishida ular yunon va lotin
manbalariga qaytadi yoki har qanday zamonaviy tillardan olingan va bu s
o‘zlarning
afzalligi ingliz tilidan keladi [6].
Turizm terminologiyasidagi
o‘zlashmalarning asosiy qismini ingliz tilidan,
shuningdek, fransuz, italyan, nemis tillaridan
o‘zlashgan terminlar tashkil qiladi.
Mazkur maqolada, turizm terminolgoyasining
o‘zlashmalarini ko‘rib chiqamiz.
Yunoncha tildan kelib chiqgan s
o‘zlarning misollari:
gastranom
(← gaster + nomos)
katalog
(← katalogos)
panorama
(← pan + horma)
Tropik
(← tropikos)
Ekzotika
(← exotikos)
Zona
(← zone) va boshqalar.
Lotin tilidan kelib chiqqan s
o‘zlar:
attraktsiyon
(← attractio)
klient
(← cliens)
produkt
(← productus)
region
(← regio)
transport
(← transportare)
ekskursant
(← excursio) va boshqalar.
Ingliz tilidan olingan terminlardan misollar:
alpenizm
(← alpinism)
barbekyu
(← barbecue)
dablyu-yu-si
(← WC)
kemping
(← camping)
parking
(← parking) va boshqalar.
126
Fransuz tilidan olingan terminlar va atamalar:
assorti
(← assorti)
bilet
(← billet)
gid
(← guide)
sezon
(← saison)
turizm
(← tourisme)
furshet
(← fourchette)
shedevr
(← chef-d´oeuvre)
ekipaj
(← équipage) va boshqalar.
Nemis tilidan olingan termin va atamalar:
avtoban
(← Autobahn)
kurort
(← Kurort)
marshrut
(← Marschrute) va boshqalar.
Arab tilidan olingan termin va atamalar:
alkogol
(← al-kuhl)
tarif
(← tarif)
Italyan tilidan olingan termin va atamalar:
banket
(← banchetto)
kazino
(← casino)
pitsariya
(← pizzeria)
ekspresso
(← espresso) va boshqalar.
Polsh tilidan olingan:
arenda
(← arenda)
traktir
(← trakt)
Asosan, t
o‘plangan materiallar tahliliga asoslanib, shunday xulosa qilish mumkinki,
termin va atamalarining aksariyati ingliz tilidan kelgan, ikkinchi
o‘rinni fransuz va lotin
tillari egallaydi. Yunon, nemis va boshqa barcha tillar bir xilda.
Termin va atamalarning boshqa tillardan kirib kelishi til rivojlanishining zaruriy
jarayonlaridan biridir. Ta
‘kidlab o‘tish lozimki bu jarayon tilni boyitadi, uni universal
muloqot vositasiga aylantiradi. Terminlarni
o‘zlashtirish kabi hodisaning rivojlanishi
turizm sohasida alohida ahamiyatga ega, chunki turizm industriyasining rivojlanish
jarayoni globallashuv va
O‘zbekistonning jahon makoniga integratsiyalashuv
jarayonlaridan ajralmasdir.
Yuqorida aytilganlarning barchasi rus tilining boshqa tillardan turizm terminlarni
o‘zlashtirish masalalari bo‘yicha keyingi ilmiy tadqiqotlar zarurligini belgilaydi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR R
O‘YHATI:
1. Ashirova M.F. Atamalar haqida umumiy m
a’lumot //Central Asian Research
Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS).
– 2021. – Т. 1. – №. 3. – С. 264-269.
2. Conway B. E., Birss V., Wojtowicz J. The role and utilization of
pseudocapacitance for energy storage by supercapacitors //Journal of power
sources.
– 1997. – Т. 66. – №. 1-2. – С. 1-14.
3.
Крысин Л.П. Современный русский интеллигент: попытка речевого
портрета // Русский язык в научном освещении. – 2001. – Т. 1. – С. 90-106.
127
4.
Рахмонов А.Б. Современные подходы в подготовке будущих педагогов
// Universum:
психология и образование. – 2021. – №. 2 (80).
5.
Крысин Л.П. Современный русский интеллигент: попытка речевого
портрета // Русский язык в научном освещении. – 2001. – Т. 1. – С. 90–106.
6. Deminov M.G. et al. Dynamics of midlatitude ionospheric trough during
storms. 1. A qualitative picture // Geomagnetism and aeronomy c/c of geomagnetizm
i aeronomiia.
– 1995. – Т. 35. – С. 54–59.
7. Pardayev Q. Ekologik turizm asoslari.
– Toshkent: Navruz. 2015 – 40 bet.