403
LOGISTIK TERMINLARNING LEKSIK XUSUSIYATLARI
Xasanova Aqida Raximjon qizi
O‘zbekiston Davlat Jahon Tillar Universiteti magistranti
Logistik terminlarning leksik xususiyatlari deganda ularning ya’ni terminlarning
asl ma’nolarini tushuniladi. Shunday ekan, keltirilgan terminlar quyidagicha
ma’nolarga ega:
PU
– pick up – yukni olish manzili
Del
– delivery – yukni yetkizish manzili
Ingli
z tilida ham o‘zbek tilida ham logistika sohasiga oid so‘zlar barchasi bir xil
terminlardan foydalanib ish olib boriladi. O‘zbek logistikasidagi so‘zlar ingliz
logistikasi bn bir xilligining asosiy sababi, ingliz logistik terminlarning ommalashib
ketganlig
i desak bo‘ladi.
O‘zbek tili ilmiy terminologiyasida terminlaming uch turi farqlanadi:
1) tarixiy-
an’anaviy terminlar. Ushbu turga taalluqli leksemalar juda qadimdan
termin vazifasida qo‘llanib keladi va o‘zbek terminologiyasining o‘zagini tashkil qiladi.
Masalan, to ‘siq, yulduz, soliq, kirim, pul, oldi-sotti, so ‘roq, tomir (tib. arteriya), oqsillar
(tib. belok, belki), isitma (tib. lixoradka) singari ko‘pgina terminlar shular sirasidandir;
2)
terminologik tizimning boyishiga bois bo‘lgan nisbatan yangi termin-
o‘zlashmalar: skaner, sayt, karate, Internet auksion, tomografiya, spektr, respirator,
psixolingvistika, pragmatika, lingvokulturologiya, semema, parodontoz, bakteriya,
videotelefon, katapulta, radiolokator, tatami, pley-off, gravatizatsiya, spagetizatsiya,
transgender, freym, geshtalt, konsept, disskurs, lemmatizatsiya va sh.k.;
3)
o‘zbek tili so‘z yasovchi qoliplari negizida hosil qilingan terminlarni ikki
guruhga taqsimlash mumkin: a) ona tili materiallari negizida paydo bolgan tenminlar:
bog‘lovchi, to‘ldiruvchi, kesim, tenglik, qayta saylov, to‘lov, boshqaruv, bo‘g‘ilish (tib.
as
fiksiya), titrash (tib.trepetaniya), boshqarma, yasama ('til. derivat), qo‘nish, qurilma,
ko‘chish (til. transpozitsiya), suzg‘ich, yutgich (harbj, ikkilamchi bozor; qo‘shimcha
qiymat solig‘i, terma jamoa va sh.k.; b) o‘zlashmalar ishtirokida yuzaga kelgan
terminlar: raketaeltgich (raketanosets), avtomobilsozlik (avtomobilostroyeniye),
raketasozlik (raketostroyeniye), eshelonlashtirish (eshelonirovaniye), shturmchi
(shturmovik), shifrlash (s h i f
г о v a n i у e ), kompyuterlashtirish (kompyuterizatsiya),
kateterlash (kateterizatsiya), bombaqidirgich (bomboiskatel), dzyudochi (dzyudoist),
signalchi (signalist; signalshik), minalashtirish(minirovaniye), dislokatsiyalash
(dislokatsiya) va sh.k.
Logistika sohasiga oid terminlarni termin
– o‘zlashmalar guruhiga kiritish
mumkin bo‘ladi.
Bir nechta logistik terminlarni ko‘rib chiqamiz.
– PU, pick up
– DEL, delivery
– RC, rate confirmation
– BOL, Bill of Lading
– POD, proof of delivery.
404
Boshqa tillarda kuzatilgani kabi o ‘zbek tili terminologik leksikasi asl o‘zbekcha
(turkcha), o‘zlashma (sug‘dcha, xitoycha, arabcha, forscha – tojikcha, m o‘g‘ulcha,
ruscha-baynalmilal), sodda, oddiy, barcha tomonidan kunda ishlatiladigan va
azaldan qo‘llanishda bo‘lgan umumadabiy til so‘z yasash modellari hamda termin
yasas
h qoliplari asosida shakllangan. Shuni alohida urg‘ulash kerakki, o ‘zbek tilining
hozirgi soha terminologiyasi sistemasida nisbatan ancha keyin yuzaga chiqqan
terminlar safida qadimgi turkiy til, eski turkiy til va eski o‘zbek adabiy tilida qayd
etilgan leksik birliklarning mavjudligi muhim ahamiyatga molikdir. Ijtimoiy-iqtisodiy va
sotsial-siyosiy jabhalarga doir hodisa va tushunchalami ifodalovchi ijtimoiy-siyosiy va
sotsial-
iqtisodiy terminologiya xalq kundalik hayotida sodir bo‘luvchi turfa voqea va
ho
disalar bilan yaqindan bog‘langan. Davlatning siyosiy-ma’muriy qurilishi, tashqi
siyosiy faoliyati, ijtimoiy tuzilishi va sinfiy tabaqalanishi, jamiyat a’zolariaro savdo-
moliyaviy munosabatlar bilan mustahkam aloqaga ega ijtimoiy-siyosiy va sotsial-
iqtisodiy terminologiya tizimidagi leksik-semantik guruhlarga kiruvchi termin hamda
termin-
birikmalar o‘zbek tili lug‘at tarkibini to‘ldirigan va boyitgan.
Terminologiyaga kiritilgan umumadabiy leksik birliklarning ma’lum qismi o‘z
ma’nosini saqlab qolgan holda ishlatiladi: ildiz, suv, shamol, dengiz, daiyo, oy,
quyosh, bug‘doy, tol, uzum, shimoljanub, yet: ayg‘ir, baliq va sh.k. Bu o‘ta keng
qamrovli leksika qatlami bo‘lib, mavzu jihatdan jamiyat, inson, tabiat, ekologiya,
hayvonot (fauna) va o‘simlik dunyosi (flora) bilan mustahkam aloqada bo‘lgan. Qayd
etilgan so‘zlar keng umumadabiy hamda o‘z navbatida, tor, maxsus sohaga
taalluqlidir. Mazkur so‘zlarning ifodalanuvchisi va ifodalovchisi turli sohalarda mos
tushadi, ammo ular ma’no obyekti, axborot ko‘lami, mazmun-ma’no turi bilan
farqlanadi. Umumadabiy leksikaning boshqa bo‘lagi yuz bergan ma’noviy o‘zgarish
oqibatida terminlar safiga o‘tadi. Qoidaga ko‘ra, umumadabiy tildan terminologik
tizimga olingan so‘zlar muayyan ilmiy tushunchani ifodalash uchun xoslanadi, ilmiy
termin maqomiga ega bo‘ladi. Masalan, o‘zbek tili texnik terminologiyasi tizimida
detallar, mexanizmlar, mashina qismlari hamda turli buyum-asboblarni anglatish
uchun xoslangan k
о‘z, oyoq, qadam, barmoq, qo ‘Itiq, to‘siq, qobirg‘a, og‘iz, tirnoq,
quloq, pichoq, quti, taroq, qozon, qoshiq, panja, musht, tuynuk, til, tish singari so‘zlar
talay miqdorni tashkil qiladi. Ilmiy matnlarda bu so‘zlar o‘zlarining birlamchi
(denotativ) m a’nosini yo‘qotib, yakka ma’noli ilmiy terminga aylanadi. Ushbu maxsus
tushunchalarni atash usuli an’anaviy, obyektiv hamda juda sermahsul hisoblanadi.
Yangi terminlarni hosil qilish hisobiga mavjud ehtiyojlarni qondirish mushkul kechgan
hollarda majburiy chora sifatida til lug‘at fondidagi so‘zlarga murojaat etiladi. Mazkur
guruhga tegishli so‘z-ot va termin-otlar har xil denotatlarini ifodalashi bilan o‘zaro farq
qiladi. Ba’zi bir leksik birliklar misolida maxsus ma’noning shakllanish jarayonini
kuzatish mumkin.
Umumilmiy leksika tarzida kuch fizika, texnika, harbiy ish, iqtisodiyot,
huquqshunoslik sohalarida “qudrat”, “kuchlar, qo‘shinlar”, “quvvat, qonuniy huquqqa
egalik” kabi ma’nolarni ifodalashga xizmat qilmoqda – iroda kuchi; Yerning tortish
kuchi; ish//ishchi kuchi; mamlakatning harbiy kuchlari; yangi qonun kuchga kirdi va
sh.k. Umumadabiy leksik birlikning terminlashuv jarayoni natijasida omonimlashish
sodir bo‘ladi, ya’ni yangi ifodalanmish uchun ilgaridan ma’Lum bo‘lgan qobiqdan
foydalaniladi. Mana shunday usulda, masalan, burun, qo‘l, barmoq kabi terminlar
shakllang
an.Terminologik
lug‘atlarning
salmoqli
ulushini
tashkil
qiluvchi
transterminlar o ‘z ifodasini shuningdek, izohli, ensiklopedik hamda tarjima (umumiy
405
va xususiy) lug‘atlarda ham topadi. Terminologik leksika va umumadabiy leksika o
‘rtasidagi munosabat ikki yoqlama kechadi. Terminlarning umumadabiy leksika
doirasiga o ‘tishi ham ikki belgiga ega: a) bir qism terminlar umumiy kundalik hayotga
o ‘zlarining denotativ m a’nosida kiradi – kompyuter, internet, kosmos, kosmik kema,
kosmik apparat, SMS, bayonnoma, mavze, viloyat, tuman, fermer, birja, deputat,
fakultet, audit, depozit, biznes, megabayt, investor va sh.k.; b) boshqa guruh
terminlar tub ma’noviy o‘zgarishlar bilan o‘zlashtiriladi. Masalan, botanikada
qollanuvchi bo‘tako‘z (“vasilek priplyusnutiy, vasilek siniy”) termini umumadabiy tilda
ham “ulkan chiroyli ko‘zlar” ko‘chma m a’noni, ham katta chiroyli ko‘zli erkak yoki ayol
kishini anglatadi.4
Logistia sohasida uchraydigan copy yoki noted kabe terminga aylanb ulgurgan
so‘zlar esa o‘z ma’nolarini yo‘qotgan holda tushunarli deb tushuniladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1. https://www.gramota.net/articles/issn_1997-2911_2020_5_40.pdf.
2. Verbitskaya M.V. Logistikada atamalarni tarjima qilish xususiyatlari. M.,
2004.
– S. 2-7.