460
OʻQUVCHILARNING IQTIDORINI ROʻYOBGA CHIQARISHDA
TA’LIM YOʻNALISHIDAGI MUAMMOLAR VA ULARNING
YECHIMLARI
Abdullayeva Malika Maxmudjanovna
Toshkent shahar Sergeli tumani300-
DIU maktabi oʻquv ishlari boʻyicha direktor
oʻrinbosari pedagogika fanlari boʻyicha falsafa doktori (PhD)
Mamlakatimizda barkamol avlodni shakllantirishda yoshlarni ma’naviy-axloqiy
va jismonan sogʻlom etib tarbiyalash hamda ularni olib borilayotgan islohotlarning faol
ishtirokchisiga aylantirishga qaratilgan chora-tadbirlar izchil amalga oshirilmoqda.
Ulgʻayib
kelayotgan
yosh
avlodning
ilm
egallashga
boʻlgan
ishtiyoqi va intellektual salohiyatini oshirish, shuningdek, xalqaro maydonda
mamlakatimizning nufuzini yanada yuksaltirish uchun iqtidorli yoshlarni aniqlash va
yuqori malakali kadrlar tayyorlashning uzluksiz tizimini takomillashtirish zarurati
mavjud. “Iqtidorli bolalar va iste’dodli yoshlar bilan aniq maqsadga yoʻnaltirilgan
ishlarni amalga oshirish tizimini yaratish” kabi muhim vazifalar belgilandi . Bunda eng
qobiliyatli, bilim
li oʻquvchilarni aniqlashda shaffoflikni ta’minlash, xorijiy tillar,
matematika, fizika, kimyo, biologiya kabi muhim va talab yuqori boʻlgan fanlar
chuqurlashtirib oʻqitiladigan ixtisoslashgan umumta’lim muassasalari tarmogʻini
kengaytirish, oliy ta’lim muassasalarining ilmiy salohiyatga ega pedagogik jamoasini
umumta’lim maktablarida iqtidorli bolalar bilan ishlashga va ta’lim sifatini baholash
hamda mavjud muammolarni yechishga jalb qilish muhim ahamiyat kasb etadi.
Soʻnggi yillarda iqtidor va ijodkorlik masalalariga qiziqish davlat darajasiga koʻtarildi,
chunki fandagi oʻzgarishlar hayotning barcha sohalarini va ijtimoiy ishlab chiqarishni
ilm-
fan yutuqlariga bevosita bogʻliq qilib qoʻydi. Iqtidorni oʻrganish, iqtidorli shaxslarni
aniqlash va ularning imk
oniyatlarini rivojlantirish muammolari birinchi oʻringa chiqadi.
An’anaga koʻra, qobiliyat shaxsiy qobiliyat va umumiy aqliy qobiliyat yoki intellekt
tushunchasi bilan bogʻliq boʻladi. Konvergent va tafovutli fikrlash va kreativlik
toifalarini ikkinchisining sinonimi sifatida ajratib bergan J.
Gilfordning koʻp omilli
nazariyasi paydo boʻlganidan soʻng, iqtidor va kreativlikning oʻzaro bogʻliqligi va
ularning iqtidorda namoyon boʻlishini isbotladi. Iqtidor va kreativlikning oʻzaro
bogʻliqligi boʻyicha tadqiqotchilarning quyidagicha uchta yondashuvchi mavjud:
Birinchi yondashuvda bunday ijodiy qobiliyatlar mavjud emas deb taxmin
qilinadi va intellekt shaxsning ijodiy faoliyati uchun zarur, ammo etarli boʻlmagan
shart sifatida ishlaydi. Ijodiy xulq-atvorni aniqlashda asosiy rol motivatsiya,
qadriyatlar, shaxsiy
xususiyatlar bilan oʻynaydi. Shunday qilib, D. Bogoyavlenskaya
iqtidorni tushunishga quyidagicha yondashadi va uni “vaziyatdan tashqari aqliy
faoliyatning davomi” deb tushungan holda “intellektual faoliyat” tushunchasini kiritadi.
Umumiy aqliy qobiliyatlar intellektual faoliyatning asosini tashkil etadi, kognitiv
qiziqishning kengligini belgilaydi. Ikkinchi yondashuvda aqlning yuqori darajasi
ijodkorlikning yuqori darajasini anglatadi va aksincha. Aqliy faoliyatning oʻziga xos
shakli sifatida ijodiy jarayon mavjud emas. Ushbu nuqtai nazar ushbu muammoni
461
ishlab chiqishda ishtirok etgan koʻplab olimlar uchun eng kam ishonchli koʻrinadi.
Uchinchi yondashuv esa bu kreativliklik gʻoyasi (ijodiy qobiliyat) aqldan mustaqil
mustaqil omil sifatida tahlil etilgan.
Iqtidor har qanday faoliyatda muvaffaqiyat qozonmaydi, balki bu
muvaffaqiyatga erishish imkoniyatini beradi. Qobiliyat majmuasi mavjudligidan
tashqari, faoliyatni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun shaxs ma’lum miqdorda
bilim, koʻnikma va malakaga ega boʻlishi kerak. Bundan tashqari, ta’kidlash joizki,
iste’dod alohida boʻlishi mumkin, ya’ni bir turdagi faoliyat uchun iqtidor va umuman,
turli faoliyat turlari uchun iqtidor. Koʻpincha umumiy iste’dod maxsus bilan
birlashtiriladi. Misol uchun, koʻplab bastakorlar boshqa qobiliyatlarga ega edilar: ular
chizishgan, she’rlar yozgan va hokazo . Ta’lim yoʻnalishida quyidagi muammolar va
ularning yechimlariga alohida toʻxtalishimiz lozim (2.1-jadvalga qarang):
1-jadval.
Ta’lim yoʻnalishidagi muammolar va ularning yechimlari
№
Muammo
Yechim
1.
umuta’lim maktablarida pedagogik-
psixologik qarashlari shakllangan yetuk
pedagoglar yetishmasligi
pedagoglarni har chorakda pedagogik va
psixologik testlar bilan tekshirib turish
2.
t
a’lim muassasalarida avtoritar va liberal
pedagoglarning salbiy ta’siri
demokratik uslubda darslarni tashkil
etayotgan pedagoglar ishtirokida oʻquv
seminarlari tashkil etish.
3.
oʻsh oʻzlashtiruvchi oʻquvchilarning fanni
oʻzlashtira olmasligi
oʻquvchining oʻzlashtirish darajasiga koʻra
va
zifalar topshirish, oʻziga nisbatan
ishonch uygʻotish
4.
ta’lim muassasalarida fizika, kimyo,
biologiya kabi fanlardan laboratoriya
ishlarini tashkil etishdagi kamchiliklar
dars jarayonida elektron darsliklar orqali
virtual laboratoriyadan unumli foydalanish
5.
exnik vositalardan foydalanish imkoni
yetarli boʻlmagan ta’lim muassasalarida
oʻquvchilar ijodiy layoqatining sust
rivojlanishi
oʻqituvchi va oʻquvchilar tomonidan qoʻl
mehnati bilan yaratilgan ijodiy ishlaridan
dars jarayonida foydalanish
6.
oʻquvchilar nutqidagi nuqsonlar
yil davomida oʻquvchilar orasida kitob
oʻqish texnikasini oʻrgatib borish va «eng
yaxshi kitobxon oʻquvchi» tanlovini
muntazam oʻtkazib borish
Xulosa oʻrnida aytish mumkinki, umumta’lim muassasalarida oʻqituvchilar
uchun har tomonlama barkamol shaxs tarbiyasida quyidagi omillar muhim rol
oʻynaydi:
1) kasbiy mahoratini muntazam oshirib borish;
2) ijodkorlik faoliyatini rivojlantirish;
3)
ilgʻor,tashabbuskor boʻlishga intilish;
4)
mas’uliyatli va zamonaviy oʻqituvchi talablarini bajarish;
5)
fani yuzasidan oʻqitish samaradorligini oshirib borishga erishish;
6)
har bir oʻquvchining iqtidori, qiziqishi va imkoniyatlarini ruyobga chiqarish;
7)
oʻquvchining ham aqliy, ham jismoniy rivojlanishini ta’minlovchi zamonaviy
peda
gogik texnologiyalarni puxta oʻzlashtirish;
462
8)
oʻquvchilarning shaxs sifatida oʻz-oʻzini boshqarishiga koʻmaklashish;
9)
Davlat ta’lim standartlari talablarini bajarish mas’uliyatini har bir oʻquvchi
ongiga singdirish;
10)
ta’limiy, madaniy-ma’rifiy tadbirlarda har bir oʻquvchiga oʻzini namoyish
etish, iste’dodini koʻrsatish imkoniyatlarini yaratib berish.
Oʻquvchilarning iqtidorini rivojlantirishni ta’minlovchi pedagogik shart-
sharoitlarni aniqlash va asoslashda umumiy va maxsus iqtidorni rivojlantiruvchi shart-
sharoitlar qulay psixologik muhit va individuallashtirilgan muloqotlar yordamida oʻta
muhim va zarur munosabatlar turkumini aniqlash, ta’lim mazmunini axborot
texnologiyalari asosida boyitish, jamoaviy ijodkorlikka tayanish; oʻquvchiga individual
yondashish
asosida
ular
shaxs
rivojlanishini
faollashtirish,
ta’limni
texnologiyalashtirish, ijodiy masalalardan foydalanish asosida rivojlantiruvchi
innovatsion ta’lim texnologiyalarini joriy etishdan iborat.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI:
1.
Oʻzbekiston Respublikasi xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish
konsepsiyasini tasdiqlash toʻgʻrisida. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining
PF
–5712-son Farmoni. 2019-yil 29-aprel.
2.
Интеллект и креативность как индикаторы одаренности. Электронный
ресурс: http://www.psyhodic.ru/arc.php?page=4925.
3.
Одарённость. Электронный ресурс: https://ru.wikipedia.org/wiki.
