507
ЎЗБЕК ТАРЖИМАШУНОСЛИГИ: АНЪАНАЛАР; МУАММОЛАР, ЕЧИМ ВА
ИСТИҚБОЛЛИ ЙЎНАЛИШЛАР
Рахимов Хуррам,
ЎДЖТУ профессори
churram@mail.ru
Мен ушбу мақола баҳонасида кафедрамиз кутубхонасида тўпланиб қайд
қилинган 2000 дан ортиқ амалий таржималарга бир қур назар ташлаб чиқдим.
Немис тилидан ўзбек тилига ва ўзбек тилидан немис тилига қилинган
таржималар мисолида шу соҳада юзага келаётгаг муаммолар ва уларнинг
ечимига оид айрим мулоҳазалар туғилдики, уларни сиз муҳтарам
ҳамкасбларнинг эътиборингизга ҳавола қилмоқчиман.
Инсоният тарихида миллатларнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши
жараёнида имплицит ва ёки эксплицит тарзда таржимага нутқ фаолияти тури
сифатида эҳтиёж ҳам оша борган. Дастлаб амалий ҳолда ривожланган оғзаки
таржима соҳаси аста-секин ривожланиб, ёзма нутқ-матн пайдо бўлиши билан
ёзма таржима тури ҳам шакллана борган. Айнан ёзма таржима жараёнида
таржима вариантлари хам шаклланиб ва ривожланиб, бу ўз навбатида
дастлабки қиёсий ёндошишларга, назарий хулосаларга туртки бўлган. Шу
жараёнда пайдо бўлган муаммолар ва уларнинг ечимини топиш йўлида
антиномиялар - бир-бирига зид фикр ва хулосалар шакллана борган ва бу ўз
навбатида жумладан таржима антиномиялари билан боғлиқ муаммоларни
юзага келтирган. “Антиномия сўзи юнонча бўлиб, anti зид, nomos қонун
демакдир. Фалсафий маънода баб-баравар тўгри деб эътироф этилган икки
ақиданинг бир-бирига зид келиши антиномия деб тушунилади. Булар
Ғ.Саломов қайд қилган қуйидаги зиддиятлар жуфтлигидан иборат:
1. Таржима назарияси қандай булиши керак: адабиётшунослик асосига
қурилиши керакми ёки тилшунослик замирида ривожланиши лозимми?
2. Таржиманинг хусусияти қандай булмоги лозим: асар ҳижжалаб, сузма-
суз таржима қилиниши керакми ёки бу иш —асарни қайта яратувчи, эркин,
ижодий таржима булмоги даркорми?
3. Асл нусхада акс этган миллий узига хосликни қандай бериш лозим:
таржимада унинг бўлак тилга хос миллий хусусиятларини бериш керакми ёки
уни ўз миллий андозамизга қўйиб қайта бичиш лозимми: асарни ва унга қўшиб
авторни таржимон яшаётган мамлакатга бошлаб келиш лозимми? Бошқача
айтганда:
≪
Мен ҳам у ерда бўлдим, асал-пиво ичдим
≫
деб бериш маъқулми
ёхуд мен ҳам қатнашдим, бол-ҳалво едим
≫
деб бериш дурустми?
4. Таржима бўлиш ёки таржима бўлмаслик акидаси хусусида икки бир-
бирига зид қараш мавжуд. Чунончи, оптимистларнинг фикрича, ҳамма нарсани
билиб бўлади, бинобарин, ҳамма нарсани таржима қилиш мумкин, ёхуд,
аксинча, агностикларнинг даъвосига қараганда, тил — фикрнинг қолипи эмас,
балки дунёни такрорланмас бир тарзда ўзига хос идрок қилишдан иборатдирки,
шунинг учун бир тилдан бошқа тилга умуман таржима қилиш мумкин эмас
Аслида бундай антиномиялар таржима назариясида кўп, жумладан:
508
5. Таржима асл нусханинг сўзларини берсин - Таржима асл нусханинг
гояларини ифодаласин.
6. Таржима оригинал асардай ўқилсин - Таржима таржимадай ўқилсин.
7. Таржима асл нусханинг услубини акс эттирсин - Таржима таржимоннинг
услубини акс эттирсин.
8. Таржима асл нусхага нисбатан тарихий асар сифатида
ўқиладиган бўлсин - Таржима таржимонга нисбатан замонавий асар
сифатида ўқиладиган бўлсин.
9. Таржимада асл нусхага ниманидир қўшиш ёки ундан
ниманидир чиқариб ташлаш мумкин - Таржимага ҳеч нарсани қўшиб ҳам,
ундан ҳеч нарсани чшқариб ташлаб ҳам бўлмайди.
10. Шеърни насрга ўтказиб ўгириш лозим - Шеърни шеър билан таржима
қилиш лозим.
Ушбу антиномия қаторларини 21 асрда ривожлантирган ҳолда давом
эттирсак, қуйидагича антиномиялар пайдо бўлади.
11.
Таржима қилиш мумкин - таржима қилиш мумкин эмас:
12.
Таржима фақат чет тилдан она тилига мумкин - таржима она тилдан
чет тилга ҳам мумкин:
13.
Шеър таржима қилигмайди – шеърни ҳам таржима қилиш мумкин:
14.
Муқаддас китоблар (жумладан Қуръони Карим) таржима қилинмайди, у
тафсир қилинади – Муқаддас китоблар ҳам таржима қилиниши мумкин:
15.
Таржимада аслиятнинг мазмуни ўгирилади – таржимада аслият
матнининг шакли ҳам қайта яратилиши керак (Саломов. 39) ва ҳ.
Немис-ўзбек таржималари тарихига бир назар солсак, бу таржималар
дастлаб воситачи тил орқали амалга ошган бўлсада, кўпчилик таржималарда
аслият шакли ва маъноси сақлаб қолинган. Назаримизда келтирилган
антиномик жуфтликлардаги зиддиятлар замон талаби ва тараққиёт натижасида
мумкин бўлмаган холатлар воқеликка, машаққатли меҳнат ваижодий қобилият
ва лаёқат натижасида мумкинлик томонга ўзгармоқда. Чунончи шеърни шеър
қилиб таржима қилишда катта тажриба орттирилди. Ҳатто прозаик асарларни
шеърий шаклда қайта яратиш тажрибаси ривожланмоқда. Масалан Ф.
Ницшенинг “Зардушт таваллоси” асли прозаик асар. Уни ўзбекчага Абдунаби
Пардаев шеърий шаклда қайта яратгани эса таҳсинга лойиқ иш бўлди. Шеърий
асарни шеър шаклида таржима қилиниши оддий ҳол бўлиб қолган бўлса, она
тилидаги шеърни чет тилига шеър шаклида қайта яратишга киришилиши
натижасида Алишер Навоийнинг ғазаллари инглиз, рус, француз ва немис
тилларига ўгирилиб, ҳазрат Навоийнинг бадиий ижодиёти жаҳон адабиёти
мулкига айланиб бориши замон талаби ва имкониятларидан дарак бермоқда.
Қачондир мумкин бўлмаган таржима жараёни мутстақил Ўзбекистонда ҳам
мумкин бўлмоқда ва аслиятга яқинлашиш йўлида бир асарнинг бир неча
таржималари амалга ошиб, муаллиф яратган бадиий хақиқат томон яқинлашиб
ва унга тенглашиб бормоқдаки, бу - замон талаби ва таржимон қобилияти
туфайли амалга ошмоқда. Шу йўлда оптимистик руҳдаги мақола муаллифи
Алишер Навоийнинг ғазалларини немис тилига ўгирди ва бу таржималар
Ўзбекистон ва Германия нашриётларида такрор чоп этилди, Германиялик
туркшунос олимларнинг эътирофига сазовор бўлди. Эндиги навбат Навоийнинг
509
шоҳ асари бўлмиш Хамсанинг чет тилларга таржима қилишга келди. Шу ниятда
муаллиф ҳамкасб таржимонларни ижодий ҳамкорликка чорлайди.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР:
1.
Гафурова Г. Развитие перевода в Узбекистане. Фан, 1973. – 168 б.
2.
Nord K. Übersetzen als 5. Ferigkeit…1996. - 381 S.
3.
Саломов Ғ.Т. Таржима нахариясига кириш. Т., 1978. - 230 б.
4.
Рахимов Х. Deutsch – немисми, олмонми? Т., 2006. - 206 б.
5.
Рахимов Х. Таржима антиномиялари. Т., 2014,- 120 б.
6.
Шарипов Ж. Ўзбекистонда таржима тарихи. Т., 1972. - 455 б.
