Transport terminlarning morfologik yasalish usulari

CC BY f
255-257
144
181
Поделиться
Базарбаев, А., & Абдуллаева, Ш. (2022). Transport terminlarning morfologik yasalish usulari. Переводоведение: проблемы, решения и перспективы, (1), 255–257. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/translation_studies/article/view/6081
Азамат Базарбаев, O‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti

Magistratura 2 -kurs talabasi

Ш Абдуллаева, O‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti

Ilmiy rahbar,PhD

Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

“Termin yasalishining morfologik usulida so‘z yasovchi affikslar yordamida bir yoki bir nechta hosil qiluvchi o‘zaklar asosida yangi atama yasaladi” [3].Ingliz transport terminologiyasida monoleksemik va polileksemik atamalar (qo‘shma so‘zlar, terminologik iboralar) farqlanadi. Monoleksemik atamalar orasida hosila atamalar ajralib turadi (masalan: “carriage”, “stowage”, “loading”, “discharging”, “seaworthiness”, “observance”, “commitment”, “affreightment”, “discount”, “discharge”, “consolidation”, “brokerage”, “gearless”) va asosan anglo-sakson kelib chiqishiga ega bo‘lmagan hosilalar (masalan: “sail”; “ship”; “wharf”; “trim”; “beacon”; “beam”; “mast”).


background image

254

TRANSPORT TERMINLARNING MORFOLOGIK YASALISH

USULARI

Bazarbaev Azamat Barkhramovich

Magistratura 2 -kurs talabasi

, O‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti

Ilmiy rahbar

Sh. Abdullaeva.

PhD

, O‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti

“Termin yasalishining morfologik usulida so‘z yasovchi affikslar yordamida bir yoki

bir nechta hosil qiluvchi o‘zaklar asosida yangi atama yasaladi” [3].Ingliz transport
terminologiyasida

monoleksemik va polileksemik atamalar (qo‘shma so‘zlar,

terminologik iboralar) farqlanadi. Monoleksemik atamalar orasida hosila atamalar ajralib
turadi (masalan:

“carriage”, “stowage”, “loading”, “discharging”, “seaworthiness”,

“observance”, “commitment”, “affreightment”, “discount”, “discharge”, “consolidation”,
“brokerage”, “gearless”) va asosan anglo-sakson kelib chiqishiga ega bo‘lmagan
hosilalar (masalan:

“sail”; “ship”; “wharf”; “trim”; “beacon”; “beam”; “mast”).

I.V.

Bondarenko terminologiya bo‘yicha ishida dengiz bo‘ylab uk tashish so‘z

yasalish usuli va so‘z yasalish modeliga qarab atamalarning tasnifini beradi.[2] Biz
uning xulosasiga qo‘shilishimiz mumkin, ammo monoleksemik terminologik
birliklarning so‘z yasalish tarkibining tipologik xususiyati bo‘lgan transportning tijorat
ekspluatatsiyasi tizimiga kiritilgan barcha transport atamalariga nisbatan, transport
lug‘atining o‘zagini tashkil etuvchi yuqori mahsuldorlik va qo‘shimchali atamalar
bo‘ladi. Bizning kuzatishlarimizga ko‘ra, hosila atamalarning qariyb yarmi qo‘shimcha
orqali yasaladi. Keling, aniq holatlarni ko‘rib chiqaylik.

Sufiksli qo‘shimchalar samarali bo‘lib qoladi va ingliz transport

terminologiyasida juda tez-tez uchraydi:

-tion;

– ing; -age;

harakat va jarayonni

bildiradi, masalan:

“consolidation”, “congestion”, “confirmation”, “cancellation”;

“loading”, “luffmg”, “dumping”, “handling”, “labeling”, “booking”, “canceling”;
“stowage”, “freightage”, “overage”, “groupage”, “haulage”

shunigdek

ity

va

– ness

sufikslari

ob’ektning holati haqidagi tushunchalarni ifodalash, uning qobiliyati va

xususiyatiga aylanishi, masalan: “capability”, “profitability”, “stability”, “liability”;
“idleness”, “handiness”, “seaworthiness”. Yuqori chastota – er / -or sufikslari bilan
tuzilgan yoki “ushbu harakatni ishlab chiqaruvchi” ma’nosini ifodalovchi atamalarda
kuzatiladi, masalan: “forwarder”, “charterer”, “owner”, “freighter”, “adjuster”, “haulier”,
“broker”, “consignor”, “integrator”, “mexanizmlar, qurilmalar, kemalar”, masalan:
“spreader”,

“handler”,

“jumper”,

“laker”,

“feeder”,

“lighter”.

Transport

terminologiyasida qo‘llaniladigan qo‘shimchalar orasida quyidagilar ham mavjud: –
able /

– ible; – al; – ive; – ic; – у; – ment,masalan: “permissible”, “boatable”,

“floatable”, “inflammable”, “irrevocable”, “returnable”, “combinable”, “hoistable”, “non-
negotiable”, “non-reversible” “commercial”, “exclusive”, “automatic”, “loyalty”,
“commodity”, “affreightment”, “consignment”, “disbursement”, “endorsement”.

Aniq tizimni ifodalovchi koʻplab transport terminlari va unga kiritilgan

tushunchalarning oʻzaro taʼsiri ildiz morfemasining oʻziga xosligi asosida hosil boʻlgan
yasama uyalarini hosil qiladi: “ship” – “shipper” – “shipping” – “shipment” –
“transhipment”; “floaf” – “floatable” – “floatation” – “floating” – “floatability”; “transport”
– “transporter” – “transportation” – “transportable” – “transportability”.


background image

255

Belgilangan atamalar asosida ko‘plab yangi so‘zlar yaratilmoqda. Prefiksli

modellarning yuqori mahsuldorligi mavjud,affiksatsiya yo‘li bilan hosil qilingan
yasama so‘zlarning uchdan bir qismini tashkil qiladi. Fe’llarni hosil qiluvchi mahsuldor
prefikslar va ulardan harakat ma’nosi bilan yasalgan otlar:

re-; dis-; de -

(masalan: “redelivery”, “reload”, “return”, “reposition”, “release”,

qayta harakatni ang

latuvchi; “displace”, “dispose”, “discharge”, “dismantle” harakat,

joylashuv ma’nosi bilan; “decomposition”, “decline”, “decompress”, “deduction”,
“departure”, “deviation”; og‘ish, og‘ish ma’nosida va hokazo.

Tahlil qilingan material tasdiqlaydiki, qo‘shimchalar va transportning tijorat

ekspluatatsiyasi tizimidagi terminologik birliklar tarkibidagi prefikslar o‘zlarining
kategorik ma’nolarida juda barqaror bo‘lib qoladi. Demak, atamalarning izchilligi
bunda ham so‘z yasalish vositalarining ixtisoslashuvi bilan ta’minlanadi. So‘z yasash
elementlariga alohida tor ma’no beriladi, masalan, “harakat va jarayon”, “qobiliyat va
holat” va boshqalar. Natijada, aniq aytishimiz mumkinki, leksikomorfologik tuzilma
atamalarning noaniqligiga ta’sir qilishi mumkin, chunki atamaning morfologik tuzilishi
qanchalik murakkab bo‘lsa, uning aniqlik va aniqlikka intilishi shunchalik kuchayadi.

Yasama terminlar, shubhasiz, o‘zbek terminlogiyasining ulkan qismini tashkil

etadi. Yasama terminlar morfologik, sintaktik va semantik yo‘l bilan hosil qilinishi
jihatidan umumleksikadan farqlanmaydi. Affiksatsiya termin yasashning eng
mahsuldor usuli bo‘lib, bu usul o‘zbek terminlogiyasi qaror topishining biz bilgan
yuqoridagi bosqichlarida yetakchilik qilgan.

So‘z yasalishi o‘zbek tilshunosligida chuqur va atroflicha tadqiq etilgan

masalalardan hisoblanadi. Mazkur muammoga oid bir qancha dissertatsiyalar
himoya qilingan, talaygina monografiya hamda maqolalar e’lon qilingan. Termin
yasalishi ham o‘zbek tilshunoslari diqqat markazidan o‘rin olgan sohalardan
sanaladi.Termin yasalishida morfologik, sintaktik hamda semantik usullar o‘ta
mahsuldor va faol bo‘lib, bularning ko‘magida terminologik tarkib muttasil boyib,
taraqqiy etmoqda.

O‘zbek tili terminlarining aksariyatini motivlangan, ya’ni so‘zterminlar

(qo‘shimchalar bilan yasalgan), termin-qo‘shma so‘z, terminbirikmalar hamda
semantik (asosan metaforik) ko‘chim asosida hosil qilingan terminlar tashkil qiladi.
Shu bilan bir qatorda, terminlarning salmoqli qismi motivlanmagan, ya’ni o‘zbek
tilin

ing o‘z sodda so‘zlari, o‘zlashmalar, termin-kalkalar va antrponimlardan

metonimik ko‘chim vositasida voqelangan.

So‘z turkumlari nuqtai nazaridan o‘zbek tili terminologiyasi asosan ot, sifat,

ravish va fe’l so‘z turkumlariga xos so‘zlardan iborat. Shak-shubhasiz, ot-terminlar
o‘zbek terminlogiyasining poydevorini tashkil etadi. Ayni paytda, sifat turkumiga
dahldor so‘zlarning terminologik leksika tarkibi taraqqiyotidagi o‘rni salmoqli
ekanligini ham yoddan chiqarmaslik lozim. Fe’l-terminlar ham o‘zbek
terminologiyasining sezilarli ulushi sanaladi.

O‘zbek tilida morfologik usul bilan termin yasalishi umumadabiy til leksik

birliklarini hosil qiluvchi ayni so‘z yasovchi qo‘shimchalar hamda so‘z yasovchi qolip
(model)lar yordamida amalga oshiriladi. Affiksal termin yasalishi umumadabiy
so‘zlarning hosil qilinishi singari juda qadimdan yetakchi va sermahsul usul
hisoblanadi. O‘z vaqtida Mahmud Koshg‘ariy, Mahmud Zamaxshariy, Ibn Muhanna
lug‘atlarida, XIII-XIV asrlarda turkiy til grammatikasiga doir arab tilida yaratilgan


background image

256

risolalarda, Alisher Navoiyning “Muhokamat ul-lug‘atayn” asarida o‘zbek (turkiy) tili
so‘z yasalishi vositalari va yo‘llari haqida qimmatli ma’lumotlar keltirilgan edi.

Hozirgi paytda o‘zbek tili so‘z yasalishi masalasiga tegishli ilmiy adabiyotlarda

so‘z yasovchi affikslarining to‘la tarkibi ma’lum darajada tartibga solingan. Tadqiqot
natijalari shuni ko‘rsatadiki, atama-iboralar ingliz transport terminologik tizimining eng
ko‘p tarkibiy turi hisoblanadi. Ishonch bilan aytish mumkinki, bu ko‘p komponentli,
polileksemik atamalar ko‘p jihatdan buni ta’minlaydi. Hozirgacha bunday terminologik
iboralarning aniq nomi mavjud emas. Ular turlicha nomlanadi

– qo‘shma atamalar,

terminologik birikmalar, murakkab so‘zlar,terminologik iboralar, qo‘shma otlar,
murakkab frazeologik atamalar, nominal birliklar, terminologik shakllanishlar va
boshqalar.

Monoleksemik atamalar bilan bir xil funktsiyalarni bajarib, ular ko‘p

hollarda o‘zlarining ma’nolarining o‘ziga xos torligi bilan ajralib turadi, ular ob'ektlar
v

a tushunchalar o‘rtasidagi ko‘p qirrali munosabatlarni jamlash va ifodalashga qodir.


FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

RO‘YXATI:

1. Abdullaeva Sh.

G‘aznachilik sohasida qo‘llaniladigan moliyaviy -iqtisodiy

terminlarning chog‘ishtirma taqiqi. Diss. ishi-T., 2018.

2.

Бондаренко И.В. Английская терминология мореходства как предмет

филологического исследования. Дис...канд. филол. наук, М., 1992

3.

3аботкина В.И. Семантика и прагматика нового слова (на материале

английского языка); Дисс... д-ра филол.наук. – М., I99I.

4.

Мирсагатова Д.

Семантический

анализ

лексических

единиц

железнодорожного дискурса в английском яыке. THEORETICAL & APPLIED
SCIENCES IMPACT FACTOR: SJIF 2021= 7.18 №1.

Библиографические ссылки

Abdullaeva Sh. G'aznachilik sohasida qo'llaniladigan moliyaviy -iqtisodiy terminlarning chog'ishtirma taqiqi. Diss. ishi-T., 2018.

Бондаренко И.В. Английская терминология мореходства как предмет филологического исследования.Дис...канд. филол. наук, М., 1992

Заботкина В.И. Семантика и прагматика нового слова (на материале английского языка); Дисс... д-ра филол.наук. - М., I99I.

Мирсагатова Д. Семантический анализ лексических единиц железнодорожного дискурса в английском яыке. THEORETICAL & APPLIED SCIENCES IMPACT FACTOR: SJIF 2021= 7.18 №1.

inLibrary — это научная электронная библиотека inConference - научно-практические конференции inScience - Журнал Общество и инновации UACD - Антикоррупционный дайджест Узбекистана UZDA - Ассоциации стоматологов Узбекистана АСТ - Архитектура, строительство, транспорт Open Journal System - Престиж вашего журнала в международных базах данных inDesigner - Разработка сайта - создание сайтов под ключ в веб студии Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil - ilmiy elektron jurnali yuridik va jismoniy shaxslarning in-Academy - Innovative Academy RSC MENC LEGIS - Адвокатское бюро SPORT-SCIENCE - Актуальные проблемы спортивной науки GLOTEC - Внедрение цифровых технологий в организации MuviPoisk - Смотрите фильмы онлайн, большая коллекция, новинки кинопроката Megatorg - Доска объявлений Megatorg.net: сайт бесплатных частных объявлений Skinormil - Космецевтика активного действия Pils - Мультибрендовый онлайн шоп METAMED - Фармацевтическая компания с полным спектром услуг Dexaflu - от симптомов гриппа и простуды SMARTY - Увеличение продаж вашей компании ELECARS - Электромобили в Ташкенте, Узбекистане CHINA MOTORS - Купи автомобиль своей мечты! PROKAT24 - Прокат и аренда строительных инструментов