370
O‘ZBEK VA INGLIZ TILLARIDA YUKLAMALARNING
QIYOSIY TADQIQI
Xaydarov Bekzod Shaxobidinovich,
Qo‘qon DPI magistranti
Hozirgi o‘zbek tilidagi barcha so‘zlar leksik-semantik, morfologik va sintaktik
tamoyiliga tayangan holda so‘z turkumlariga ajratilgan. So‘zlarning leksik-semantik,
morfologik va sintaktik tamoyiliga ko‘ra guruhlarga ajratilishiga so‘z turkumlari
deyiladi. Shunga ko‘ra so‘zlar quyidagi 2 guruhga bo‘linadi:
1.
Mustaqil so‘zlar:
Ot, sifat, son, olmosh, fe’l, ravish. Mustaqil holda leksik
ma’no ifoda eta oladigan, biror morfologik shaklda kelib, gap bo‘lagi vazifasini
bajaradigan so‘zlarga mustaqil so‘zlar deyiladi.
2.
Mustaqil bo‘lmagan so‘zlar:
y
ordamchi so‘zlar,
m
odal so‘zlar, undov va
taqlid so‘zlar
Yordamchi so‘zlar
: ko‘makchi, bog‘lovchi, yuklamalar. Ular leksik ma’no ifoda
etmaydi va gap bo‘lagi vazifasini bajarmaydi. So‘z va gaplar orasidagi munosabatni
belgilaydigan yoki ularga qo‘shimcha ma’no qo‘shadigan so‘zlarga yordamchi so‘zlar
deyiladi.
Modal so‘zlar
. So‘zlovchining aytilayotgan fikrga bo‘lgan turli munosabatni
bildiradigan so‘zlar deyiladi. Modal so‘zlar yuklamalar singari modal ma’no ifodalash
uchun xizmat qiladi, lekin yuklamadan farqli ravishda gapda gap bo‘lagi, butun bir
gap tarzida kela oladi. Modal so‘zlar biror so‘zning atamasi emas.
Undov va taqlid so‘zlar.
Undov so‘zlar so‘zlovchining his-hayajonini, buyruq-
xitobini bildirsa, taqlid so‘zlar turli tovush, shu’la-harakat, holat kabilarga tovush orqali
taqlidni bildiradi. Undov va
taqlid so‘zlar gap bo‘lagi sifatida ham qo‘llaniladi. Lekin,
mustaqil so‘zlar kabi biror hodisaning atamasi, nomi bo‘la olmaydi. Shuning uchun
undov va taqlid so‘zlar ham alohida guruhni tashkil etadi.
Yordamchi so‘zlarga ko‘makchilar, bog‘lovchilar va yuklamalar kiradi.
Yordamchi s
o‘zlarning funktsional belgisi “bog‘lash”dir. Shu belgi asosida ko‘makchi,
bog‘lovchi, yuklamalar so‘z va gaplarni bir-biriga bog‘lash uchun xizmat qiladi.
So‘z yoki gapga qo‘shimcha qism sifatida qo‘shilib keluvchi va ularga
qo‘shimcha ma’no yuklashga yordam beruvchi birliklar “yuklamalar” deb ataladi.
O‘zbek tilida yuklamalar grammatik ma’no anglatib, leksik ma’no
anglatmasada, oltita ma’noviy guruhga bo‘linadi. Yuklamalar ayrim so‘zlarga (ya’ni,
gap bo‘laklariga) yoki gapga qo‘shilganda anglatadigan ma’nolariga, ko‘rinishi va
yozilishiga qarab bir-
biridan farqlanuvchi oltita ma’no turidan iborat. Ularni so‘z va
qo‘shimcha ko‘rinishida bo‘lishi, so‘zga qo‘shilib, ba’zilari so‘zdan chiziqcha
yordamida ajratib yozilishi 1-jadvalda keltirilgan.
Ingliz tilida yuklamalar quyidagi guruhlar
ga bo‘linadi:
1. Ayiruv-chegaralov yuklamalari (Limiting particles);
2. Kuchaytiruvchi yuklamalar (Intensifying particles);
3. Inkor yuklamasi (Negative particle);
4.
Fikrni to‘ldirishga chorlovchi yuklama (Аdditive particle);
5. Ingliz tilida biriktiruvchi yoki umumlashtiruvchi (Connecting particles).
371
Bu yuklamalar turi 2-jadvalda keltirilgan.
Ayiruv-chegaralov yuklamalari (
Limiting particles) faqat va yolg‘iz, shunchaki
ma’nolarida qo‘llanib, gapdagi ma’lum so‘zni ajratib, chegaralab ko‘rsatishga xizmat
qiladi.
Masalan: “Jane
only
wants to visit her sister”.
1-jadval
O‘zbek tilidagi yuklamalar
№ Ma’no turlari
Mazmun
mohiyati
va vazifasi
Ko‘rinishiga ko‘ra turlari
Yozilishiga ko‘ra turlari
So‘z
yuklamalar
Qo‘shimcha
yuklamalar
So‘zga
qo‘shib
yoziladigan
yuklamalar
So‘zdan
so‘ng (-)
qo‘yib
yoziladigan
Yuklamalar
1.
So‘roq-taajjub
yuklamalari
-
-
mi,-chi,-a,-
ya
-
mi
-
chi,-a,
-ya
2.
Kuchaytiruv-
ta’kid
yuklamalari
axir, hatto,
hattoki,
nahot,
nahotki,
ham,
g‘irt
-u, -yu,
-ku, -da, -oq,
-yoq
-oq, -yoq
-u, -yu,
-ku, -da
3.
Aniqlov
yuklamasi
naq, xuddi,
qoq
-ki, -kim
-ki, -kim
-
4.
Ayiruv-
chegaralov
yuklamasi
Faqat
(yolg‘
iz
)
-gina
(-kina,
qina)
-gina
(-kina,
qina)
-
5.
Imkor
yuklamasi
na-na,
hech, sira
-
-
-
6.
Gumon
yuklamasi
-
-dir
-dir
-
(Tarjimasi: “Jeyn
faqat
singlisini ziyorat qilishni xohlaydi”).
Kuchaytiruvchi yuklamalar (Intensifying particles) hatto, hattoki, nahotki, axir,
ham ma’nolarida qo‘llaniladi. Masalan: “Jane has
just
to buy flowers”. (Tarjimasi:
“Jeyn
axir
gul sotib olishi kerak”).
Fikrni to‘ldirishga chorlovchi yuklama fikrni to‘ldirish uchun yana nima qo‘shish
mumkinligini so‘rash uchun qo‘llaniladi. Shuning uchun u qatnashgan gaplardan
so‘ng ko‘pincha so‘roq belgisi (?) qo‘yiladi. Masalan: How
else
did you speak to?.
(Tarjimasi: “ Siz y
ana
qanday gaplashdingiz?” ).
Inkor yuklamasi hech, sira, yo‘q ma’nolarida qo‘llaniladi. Masalan: “There was
not a single car available for rent”. (Tarjimasi: “Ijaraga olinadigan birorta ham
mashina
yo‘q
edi
”).
372
2-jadval
Type of Particle
Particle
Limiting particles
Only
just
but
alone
merely
solely
barely, etc.
Intensifying particles
Simply
just
only
yet
quite
even
still
exactly
right
precisely
Additive particle
Else
Negative particles
No
not
never
Connecting particles
Too, also
as well, either
Biriktiruvchi yoki umumlashtiruvchi yuklamalar o‘zbek tilida yo‘q. O‘zbek tilida
bunday yuklama turi na...na shaklida uchraydi. Masalan: “Neither he nor I liked the
game”. (Tarjimasi: “O‘yin na unga, na menga yoqdi”).
O‘zbek tilida yuklamalar ko‘rinishiga ko‘ra ham so‘z, ham qo‘shimcha
ko‘rinishida mavjud bo‘lsa, ingliz tilida ular faqat so‘z ko‘rinishida uchraydi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1. Turniyozov N., Rahimov
A. O‘zbek tili. Ma’ruzalar matni. Samarqand, 2006.
2. Hajiyev I. The Status of Particles in Modern English. International Journal of
Computers. Issue 4, Volume 3, 2008.