400
IJTIMOIY-SIYOSIY MATNLARNING PARALINGVISTIK JANR
XUSUSIYATLARI
Shodiyeva Go‘zal Baxtiyorovna
O‘zDJTUning Qiyosiy tilshunoslik, lingvistik tarjimashunoslik 1-guruh magistranti
Siyosiy tilshunoslikning hozirgi kontseptsiyasi va o‘rganishning markaziy
predmeti siyosiy nutq bo‘lib, u yuqorida ta’kidlanganidek, ushbu tushuncha o‘rtasida
aniq tafovut mavjud bo‘lmaganda, barcha ekstralingvistik (siyosiy, iqtisodiy, madaniy
va boshqala
r) paydo bo‘lishi va mavjudligi omillari ma’lum bir siyosiy matn sifatida
tushuniladi.
Zamonaviy jamiyatning siyosiylashuvining kuchayishi siyosatchilar tiliga va
ularning nutqiy xulq-atvoriga, ayniqsa, an'anaviy ravishda nafaqat etakchi, balki
davlatning
o‘ziga xos ramzi sifatida qabul qilinadigan davlat rahbarining tiliga qiziqish
ortib borishiga ta’sir ko‘rsatdi. Shunday qilib, ijtimoiy-siyosiy matnni o‘rganish nafaqat
amerikalik tilshunoslar, balki mahalliy mutaxassislar tomonidan ham tobora ko‘proq
fo
ydalanilayotgan zamonaviy siyosiy tilshunoslikning istiqbolli yo‘nalishlaridan biriga
aylandi. M.V. Gavrilovaning doktorlik dissertatsiyasidan[Gavrilova, 2005] tashqari
B.N. Yeltsin va V.V. Putinning kommunikativ xususiyatlari buyicha bir nechta
nomzodlik dissertatsiyalari mavjud (F.I. Dotdaeva, A.A. Kaslova, O.V. Spirovsky va
boshqalar), shuningdek, bir qator maqolalar O.E. Belkina [Belkina, 2002],
I.T. Vepreva [Vepreva, 2007], M.V. Gavrilova [Gavrilova, 2008. Elektron resurs]
O.A. Markova,
[
O.A. Markova,
T.V. Xarlamova,
2005,
Elektron
resurs],
T.A. Svetonosova [Svetonosova, 2005, Elektron resurs] va boshqalar. (Naximova,
2007. PP. 44
–48).
Demak, hozirgi vaqtda matnning janr turlarini tizimlashtirish, uning asosida
siyosiy matn va milliy matnlar (masalan,
ingliz, rus) kabi turlarga bo‘lish imkonini
beradi [Mironova, 1997]; iqtisodiyot, madaniyat va san'at, din va boshqalar kabi
jamiyatning barcha sohalariga singib ketgan va bog‘laydigan ijtimoiy sohani aks
ettiruvchi saylovoldi matnlar [Kerimov, 2014, Elektron resurs]; va prezidentlik, uning
asosiy maqsadi hokimiyatga erishish, uni saqlab qolish va tarqatishdir.Ijtimoiy-siyosiy
matnlarning asosiy janr sifatida shakllantiruvchi xususiyatlariga quyidagilar kiradi:
fazoviy va vaqt parametrlari, muloqotning tematik dasturi, janr tarkibi, kommunikativ
maqsad, [Ilyicheva, 2010. Elektron resurs], ijtimoy-siyosiy matnlarning stilistik
xususiyatlari. Shuni ham ta’kidlash kerakki, Ijtimoiy-siyosiy matnlarning nutq janri
sifatida qaralganda,ayniqsa, prezident nutqlari i
ngliz va rus tillarida so‘zlashuvchi
lingvomadaniyatlarda epideik janrlarning (inauguratsiya nutqi, tabrik nutqi, harbiy
paradlardagi nutq, minnatdorchilik nutqi, yubiley nutqi, yangi yil nutqi va boshqalar)
birikmasidir.) axborot matnlari bilan orientatsion janrlar (uchrashuvlar yoki
saylovchilarga murojaatlar, bahs-munozaralar va boshqalarda muhim rol uynaydi.
[Spiridovskiy, 2006, Ilyicheva, 2010. Elektron resurs].Prezident nutqi xarakterlidir.
Murojaat qiluvchining uchta majburiy komponentini o‘z ichiga olgan siyosiy aloqaning
ma’lum bir turidan foydalanish, bu prezident, xabar va mamlakat fuqarolari tomonidan
taqdim etilgan xabarning muhumligi.[Sheigal, 2004].
401
O.V. Atman asarlarida ijtimoiy-
siyosiy matnlarning o‘ziga xos xususiyatlarini
hisobga olgan holda eng keng va chuqur tahlil qilgan. M.V. Gavrilova [Gavrilova,
2005; 2008, Elektron resurs] va O.V. Spiridovskiy [Spiridovskiy, 2006]lar, ikkita
yondashuvni ajratib ko‘rsatish kerak. zamonaviy siyosiy tilshunoslikda mavjud
matnlarni urganishni ikki xil yondashuv buyicha ijtimoiy-siyosiy matnlarni turlarini
urganishgan.
Birinchi holda, ko‘rib chiqilayotgan mavzu davlat rahbarining idiotisidir
[Gavrilova, 2008. PP. 236
–246. Elektron resurs], shu jumladan, prezidentning
kommunikativ strategiyalari va taktikasini tasviriy vositalar va modallikni ifodalash
usullari orqali urganish. Ushbu yondashuv doirasidagi prezident nutqining ijtimoiy-
siyosiy matnni o‘ziga xos xususiyati uning ritorik xususiyatidir [Spiridovskiy, 2006].
Murojaat qiluvchiga ritorik ta’sir leksik va sintaktik uslubiy ifoda vositalaridan
foydalanish orqali amalga oshiriladi. Va agar ilmiy qiziqishning leksik rejasida
siyosatning pastki tili muammosi bo‘lsa, uning o‘ziga xos xususiyati siyosiy
atamalarning ixtisoslashuvidan iborat bo‘lsa, unda sintaktik-stilistik ma’noda nutq
vositalarining umumiyligi muhim bo‘lib, ular orasida eng muhimi. Qo‘shishning
umumiy formulasi takror va sintaktik parallelizm bo‘lib, bu, o‘z navbatida, Amerika til
madaniyatida prezidentlik institutining barqarorligi va uning uzbek tilidagi ahamiyati
bilan bog‘liq.
Har bir davlat rahbarining nutqi yozilishida avvalgi prezidentlarga, boshqa
mamlakatlar prezidentlariga, siyosatchilarga va boshqalarga havolalar orqali amalga
oshiriladigan intertekstuallikning ishlashi uzbek tilining universal xususiyatiga
aylanadi. O‘rganilayotgan til madaniyatlarining alohida holatlarini ko‘rib chiqadi.
Tilshunoslar M.S.
tomonidan ta’riflangan Amerika prezidentlik nutqidagi
“bushizmlar” fenomeni, Barachikina va L.K. Jukova [Barabotkina, Jukova, Elektron
resurs] AQSh prezidenti kichik Jorj V.
Bush nutqida morfologik, sintaktik, so‘z
yasalishi va leksik me’yorlarning buzilishi sifatida; va paremiya fenomeni [Zakirova,
2012; Katsyuba, 2014] Rossiya prezidentlarining nutqida, Rossiya prezidentlarining
nutqida yoki maqol shaklida yoki maqol bilan bog‘liq bayonot shaklida yoki qisqacha
majoziy barqaror bayonot shaklida ishlaydi, ko‘pincha ishlatiladi majoziy ma’noda
yoki prezidentning hayotiy tajribasi asosida ishlab chiqilgan ba’zi haqiqat, ko‘rsatma
yoki xatti-harakatlar qoidalarini bildiruvchi qat'iy vaziyatni umumlashtirilgan rasmiy
aks ettiruvchi jumla shaklida [Kanoba, 2014. PP. 53
–57] ishlatilinsa, O‘zbekistin
prezidenti nutqida deyarli ishlatilmaydi.
Ikkinchi holda, prezident nutqida ijtimoiy-si
yosiy so‘zlarni o‘rganishda keng
yondashuv qo‘llaniladi. Bu boshqa siyosatchilar va jurnalistlarning kommunikativ
faoliyatida davlat rahbari qiyofasini yaratish orqali prezidentning faolligini o‘rganadi,
bu esa rahbarning nutqi qanday ekanligini aniqlash imkonini beradi. Mamlakatning
milliy ongida idrok etiladi [Gavrilova, 2008. PP. 236
–246. Elektron resurs].
Ko‘rinib turibdiki, bunday yondashuv bilan prezidentlik nutqining ijtimoiy-siyosiy
janri sifatida makonini nutqning mavjudligi uchun ijtimoiy-madaniy shart-sharoitlar,
muayyan mamlakatda prezidentlik institutining tarixiy an’analari belgilaydi.
Prezidentning lingvistik shaxsiyatining qadriyatlar tizimi uning aqliy tasavvurlardan
shakllangan dunyoning konseptual rasmida aks etadi, ya’ni. tushunchalar, ularni
o‘rganish Amerika,rus va uzbek til madaniyatlarida qaysi qadriyatlar universal va
qaysi biri o‘ziga xos ekanligini aniqlashga imkon beradi.
Shunday qilib, bu ishda ijtimoiy-
siyosiy so‘zlarning V.V. Ilyicheva [Ilyicheva,
2010. Elektron resurs]. R.D. Kerimov [Kerimov, 2014, Elektron resurs].
402
G.N. Parastaev va O.V. Spiridovskiylarning siyosiy nutqlari bir turi sifatida tahlil
qilinadi.
FOYDALANI
LGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1. Barabotkina M.S., Jukova
L.K. “Bushizmlar” Amerika haqiqatining hodisasi
sifatida // Talabalar nashrlari.Tizim talablari: Adobe Acrobat Reader. URL:
http://dspace.nbuv.gov.ua/bitstream/handle/123456789/24759/28
Barabotkina.pdf?sequence=1 (kirish 20.08.2014).
2.
Гаврилова M.B.
Репрезентация
понятия
«Президент»
B
инаугурационных речах Б.Н. Ельцина и В.В. Путина // Политическая
экспертиза. 2008. [Электронный ресурс].
3.
Найден Е.В. Жанровое своеобразие научно-образовательно дискурса
современного вуза: к постановке проблемы // Известия Томско
политехнического ун-та. Сер.: Языкознание. 2010. – № 6. – Т. 316. – C. 220–224.
[Электронный ресурс].
4.
Бабич Н.Г. Президентское интервью как жанр политического дискурса
и его лингвопрагматические характеристики // М., 2015.