463
TURIZM SOHASIGA OID TERMINLARNI TARJIMA QILISHNING
NAZARIY MUAMMOLARI
Abdullayeva Feruza Suyunovna
Oʻzbekiston davlat jahon tillari universiteti Ilmiy innovatsion ishlanmalarni
tijoratlashtirish boʻlim boshligʻi pedagogika fanlari boʻyicha falsafa doktori.
Dunyoda turizm yoʻnalishida roʻy berayotgan jarayonlarning globallashuvi va
integratsiyasi mamlakatimizning turizm sohasini sifat jihatdan yangi bosqichga
koʻtarishga turtki boʻldi.
O
‘zbekiston turizim sohasida ulkan salohiyatgan ega
bo`lgan davlat qatorida turadi. Bugungi kunda mamlakatimiz
betakror tabiati,
go`zal dam olish zonalari imkonlaridan foydalanib, yangi turistik
yo
‘nalishlari
ziyorat turizimi, ekologik, ma’rifiy, etnogarafik, gastranomik turizm va bu
sohaning boshqa tarmoqlarini rivojlantirishga va kadrlar masalasiga alohida
e’tibor qaratishimiz zarur. Turizim sohasi – milliy iqtisodiyotga yuqori daromad
keltirayotgan eng istiqbolli tarmoqlardan biri hisoblanadi.
“Mamlakatimizning
chet davlatlar bilan iqtisodiy aloqalarini yanada mustahkamlash va xorijda
respublikamizning iqtisodiy imkoniyatlarini keng targ`ib qilish orqali uning xalqaro
nufuzini yanada oshirish, investitsiyalarni jalb qilishni jadallashtirish, turizm sohasini
yanada rivojlantirish iqtisodiy sohadagi
ustuvor vazifalarimizdan biri hisoblanadi”. Bu
oʻz navbatida, turizm sohasining taraqqiy etishi, mazkur sohada faol qoʻllaniladigan
turizm sohasiga oid terminlar tizimini ilmiy ham amaliy jihatdan yanada atroflicha
tadqiq qilish zaruratini yuzaga chiqardi. Bugungi kunda mamlakatimizda turizm
sohasiga oid terminologiya rivojlanish bosqichida
boʻlib, bu jarayonda xalqaro
muloqotning butun dunyoda tan olingan vositasi sanalgan ingliz tili turizm
terminologiyasi muhim rol oʻynamoqda. Turizm sanoatining taraqqiyoti tarjima va
madaniyatlararo muloqot bilan uzviy bogʻliq. Turizmning oʻziga хos хususiyati – bir
qator sanoat yoʻnalishlariningning birlashishi: mehmonхona sanoati, restoran
biznesi, kredit va moliya tashkilotlari hamda koʻngilochar sohalar shular
jumlasidandir.
“Turizm nafaqat hududlarni oʻrganish balki, uning yaralish va oʻzgarish
jarayonini aks ettiruvchi madaniy tizimdir
”. Turizm sektori – jahon iqtisodiyotining
uchinchi eng foydali sektori hisoblanadi.
Bugungi kunda turistik terminologiya tizimi turizm sohasiga oid tizimlar
lingvistikasi yoʻnalishini vujudga keltiradi. Mazkur tushunchalarning barcha sohalarga
kirib kelishi terminologiya oldiga insoniyat ehtiyojlari uchun izohli va tarjima lugʻatlarini
yaratishni taqozo qiladi. Bunday lugʻatlarda tarjima orqali soʻz yasalishi va qiyosiy
tarjima orqali turizm sohasiga oid terminologik bir
liklarinig turli tizimli tillardagi oʻziga
xos lingvistik xususiyatlari aks ettiriladi.
Terminlarning yildan yilga oʻzgarishi va
yangi terminlarning paydo boʻlishi
fan,
ta’lim, ishlab chiqarish va innovatsiya
sohalarining
taraqqiyoti bilan uzviy bogʻliqdir. Tabiiy holda sohalarning
taraqqiyoti
turli
soha
mutaxasislarining
shu
soha yutuqlaridan keng foydalanishi sababli terminlarga boʻlgan e‘tibor
ortmoqda
va yangi terminlar paydo boʻlmoqda. Boshqa xorijiy tillardagi turli
sohalarga doir terminlarimavjud boʻlgan ilmiy matnlarni oʻzbek tiliga tarjima
464
qilish jarayonida yoki aksincha
boʻlganda turli xil muommolar paydo boʻladi.
Bugungi kunda ilk muommolardan bi
ri qaysi tildan tarjima qilnayotgan boʻlsa
shu
matndagi terminning ma‘nosiga mos terminni boshqa tildan tarjima
qilishda topib boʻlmay qoladi. Bu katta qiyinchilik tugʻdiradi. Bundan avval
kichik bir masalaga toʻxtalib oʻtish mumkin, oʻzbek tiliga boshqa tillardan
(ingliz tili) ilmiy ishlarda uchraydigan
terminlarni tarjima qilish uchun oʻzbek
tilida yaratilgan sohaviy terminlarga oid qoʻllanmalar mavjud emas, boʻlsa ham
toʻliq emas, bu esa tarjimon va til oʻrganuvchilari uchun terminlarni tarjima
qilishda
katta muommolarga sabab boʻladi. Fikrimizcha, yuqoridagi masalalar
orqali bu uchinchi muommo paydo boʻlmoqda, bu muommo shuki, boshqa
tildan tarjima qilinayotgan termin
ona tilimizda shu
soʻzga mosi topilmagandan
soʻng boshqa xorijiy soʻzni oʻz holicha (kalka) qabul qilinmoqda va oʻsha soʻzni
tarjimasini ona
tilda koʻradigan boʻlsak notoʻgʻri ma‘no bermoqda. Bugungi
kunda sohaga terminlarni tarjim qilishdagi muhim muammo deb hisoblash
mumkin.
Soʻzlarning bir tildan boshqa tilga kirishi va singishi, shunchaki oddiy
jarayon emas, balki murakkab lingvistik va ijtimoiy-
tarixiy sharoitlar bilan bogʻliq
qonuniyatdir. Tildan tilga soʻz oʻzlashishi uchun avvalo, real sharoit lozim. Bunday
sharoit tillarning oʻzaro hamkorligi, ya’ni tillar orasidagi aloqalardir. Turizm sohasiga
oid terminlar yoki matnlarni oʻzbek tilida ifodalashda quyidagi tarjima usullaridan
foydalanilgan:
– kalkalash: toʻliq kalka va yarim kalka;
– ekvivalent tarjima;
– transliteratsiya;
– izohli tarjima.
Kalkalash oʻziga xos murakkab jarayon boʻlib, unda asosan 3 ta hodisa
kuzatiladi:
A) oʻzga til ishtiroki;
B) oʻz element ishtiroki;
D) oʻzga til elementi ishtiroki.
Birinchi hodisaning mohiyati kalkalanuvchi materialning oʻz til emas, oʻzga
tilniki ekanligidir. Ikkinchi hodisa oʻzga materialning oʻz qatlami imkoniyati asosida
kalkalashdir. Uchinchi hodisa oʻzga materialning oʻzga til soʻzlari bilan berilishidir
[8. B. 94
–95].
Kalkalash usulida turizm sohasiga oid terminlarning tarjimasi
Toʻliq kalkalash
Yarim kalkalash
oʻzlashma
terminning
ma’nosigina saqlanib qoladi, inglizcha
tovush jihati butunlay yoʻqoladi
terminlar tarkibi oʻzlashma va oʻz
materialdan iborat boʻladi
Housekeeper
(англ.)
-
заведующий
гостиничным
хозяйством;
programme of excursions (англ.)
-
экскурсионная программа
Transliteratsiya yoʻli bilan tarjima qilish – tarjima jarayonida terminning
semantikasi, strukturasi va shakli ham oʻzlashtiriladi. Masalan:camping – kemping,
гаtel – ротел.
465
Ingliz tilida
“area” soʻzi quydagi ma’nolarga ega:1) a part of а country, town; 2)
a part of a house office, garden; 3) a particular subject, range of activities
– и в
сочетании “catchment area” выступает в новом значении “an area from which the
majority of users of an attraction, facility or service are drawn
”: If your airport is a
destination for VFR, include data on the numbers of people, catchment area, where
they are coming from or going to.
Ekvivalentli tarjimada tarjimaning muvofiq yoki mos ma’nolarini oʻgiriladi.
Masalan:cancellation fee
,
affinity group.
Turizm sohasiga oid tizimni mos kelmasligi natijasida muqobilsiz terminlar,
ya’ni muqobilsiz termin birligiga oʻzga davlat turizm sohasiga oid diskursida mavjud
boʻlmagan realiyalarni kiritish mumkin. Izohli tarjima asliyatdagi biror soʻz yoki soʻz
birikmaning tarjima qilinayotgan til leksikasida varianti yoki ekvivalenti mavjud
boʻlmagan holatda, tarjima jarayonida uning izohi, ya’ni ushbu birlik ifoda etayotgan
tushunchaning tasviri qoʻllanilganda foydalaniladi. Тurizm terminologiyasini turli
tillarga tarjima qilish masalalariga qiziqish turizm sohasiga oid terminlarining doimiy
ravishda takomillashib borishiga xizmat qilmoqda.
Terminlarning yildan yilga
oʻzgarishi va yangi terminlarning paydo boʻlishi
fan,
ta’lim, ishlab chiqarish va
innovatsiya sohalarining
taraqqiyoti bilan uzviy bogʻliqdir.
Turizm sohasiga oid
terminlarini tarjima qilish muammolarini oʻrganishning dolzarbligi, asosan, хalqaro
aloqalarning rivojlanishi, mahalliy va хorijiy kompaniyalar oʻrtasidagi hamkorlikni
kengaytirish, shuningdek, ushbu sohada professional kadrlarni tayyorlash bilan
bogʻliq.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI:
1. Mirziyoyev Sh. Erkin va farovon, demokratik O
‘zbekiston davlatini birgalikda
barpo etamiz.
– Toshkent: O`zbekiston, 2017. – B. 7.
2.
Исакова Е.М. Дискурс туризма и его составляющие // Иностранные
языки: лингвистические и методические аспекты. 2016. – № 36. – С. 278–284.
3. Kadirbekova
D.X. Ingliz va o‘zbek tillarida axborot texnologiyalari
terminologiyasining lingvistik xususiyatlari. Monografiya.
– Toshkent: fan va
texnologiya,
–2016. – Б. 128.