200
SINXRON TARJIMA TARIXI VA UNING HAYOTIMIZDAGI
O‘RNI
Toshboyev Maxmudjon
1-kurs Magistratura b
o‘limi Qiyosiy tilshunoslik, lingvistik tarjima yo‘nalishi
O‘zbekiston Davlat Jahon Tillari Universiteti
Tarjima tarixi juda qadim zamonlardan boshlanadi. Qadim zamonlardan buyon
turli tillarda s
o‘zlashuvchi xalqlar bir-birlari bilan muomala qilganlarida tarjimon
(tilmoch) orqali ish bitkazganlar. Tarjimonsiz ish bitirish qiyin b
o‘lgan. Savdo-sotiq
ishlarida, diplomatik munosabatlar va madaniy aloqalarda hamma vaqt tarjimaga
zarurat tugilgan. Qadim zamonlardan beri xalqlar
o‘z tarjimonlariga katta hurmat bilan
qaraganlar. Ularning nomlari tarix sahifalarida abadiy yozilib qolgan. Tarjima tarixi
madaniyat,
san’at, adabiyot tarixi bilan chambarchas bog‘langan. Biror-bir xalq o‘z
qobi
g‘ida, o‘z-o‘zicha rivojlanolmaydi. U boshqa xalqlarning yutuqlari, tajribalarini
o‘zlashtirgan va rivojlantirgan holda yuksaladi. Ma’lumki, jahon tamaddunining
beshigi Sharq hisoblanadi. Aleksandr Makedonskiy Sharqni istilo qilganda qadimgi
Hindistonda rivojlangan tabiiy fanlarning yutuqlari, k
o‘hna Eron madaniyati
tajribalarini
o‘zlashtirib, G‘arb ilm-fani va madaniyatini muvaffaqiyatlarini o‘zaro
omuxta qilgan holda Yunonistonda antik davr uy
g‘onishi sodir bo‘ldi. Ikki ming yil
muqaddam yunonistonlik Liviy Andronik buyuk Gomerning
“Odisseya”sini lotin tiliga
o‘girgan. Bu bilan u amaliy tarjimachilik faoliyatiga asos solibgina qolmay, balki
birinchi b
o‘lib tarjima nazariyasining og‘ir masalalariga duch kelgan ham. Biroq,
Yevropada tarjima muammolari faqat VIII
–IX asrlardan boshlab chinakamiga e’tiborni
torta boshladi. Bu davrda tarjimashonoslik fan sifatida endigina bolalik davrini
o‘tay
boshlagan edi. Tarjimani ilmiy idrok qilish masalasi bilan ming yillardan buyon
shu
g‘ullanib kelinayotgan bo‘lishiga qaramasdan, hanuzgacha chin ma’nodagi
tarjimashonoslik
o‘z o‘rnini topgan emas. Tarjimashonoslik sohasidagi salmoqli ilmiy
tafakkur ayniqsa XX asrning ikkinchi choragida tez rivoj topa boshladi.
Tarjima ijrosiga k
o‘ra yozma va og‘zaki turlarga bo‘linadi. O‘z navbatida, yozma
tarjima xarakteriga k
o‘ra:
– badiiy asarlar;
– ilmiy adabiyotlar;
– rasmiy-idora hujjatlari;
– publisistik materiallar;
– kinofilmlar tarjimasiga bo‘linadi.
O
g‘zaki tarjima ham keng tarqalgan bo‘lib, davlat rahbarlari o‘rtasidagi xalqaro
ahamiyatga molik siyosiy-iqtisodiy mavzudagi
o‘zaro fikr almashuvlardan tortib, oddiy
suhbatgacha b
o‘lgan katta doirani qamrab oladi. Og‘zaki tarjima ham xarakteriga ko‘ra:
– sinxron tarjima;
– ketma-ket tarjima;
– tushuntirib berish;
– o‘qib tarjima qilib berish;
– o‘qib gapirib berish;
– eshitib gapirib berish kabilarga bo‘linadi.
201
Bu tarjima sohalari orasida eng qiyin shakl bu sinxron tarjimadir. Ilk sinxron
tarjima tarjribasi 1928-yilda VI Komintern Kongressida b
o‘lib o‘tgan. O‘sha davrda
telefonlar y
o‘q edi. So‘zlovchining nutqi to‘g‘ridan to‘g‘ri tarjimonning quloqlariga yetib
borar edi. Ilk kabina va naushniklar 1933-yil Kominternning ijro etuvchi 13-yalpi
majlisida paydo b
o‘lgan. Sinxron tarjima Birinchi jahon urushi paytida vujudga kelgan.
O‘sha davrda fransuz tili xalqaro til hisoblangan va muhim xalqaro uchrashuvlar
Fransiyada b
o‘lib o‘tgan. Birinchi jahon urushi davrida tarjimonlar ko‘magiga muhtoj
b
o‘lgan yuqori martabali Amerika va Britaniyalik muzokara olib boruvchi shaxslar
fransuz tilini bilmasdilar. Ayniqsa, Nuremberg (Nuremberg) va Tokio (1946-1968) sud
jarayonlaridan s
o‘ng konferensiya tarjimasi keng qamrovli bo‘lib ketdi. Rossiyaning
Moskva shahrida b
o‘lgan bir guruh sinxron tarjimonlari Nuremberg sud jarayonlariga
xizmat k
o‘rsatuvchi konferensiya tarjimonlarining guruhini tuzdi va boshqalari
Yaponiya urush jinoyatchilari ustidan bolgan Tokio sud jarayonlarida qatnashdi. Ana
shu dastlabki konferensiyalarda ishlagan tarjimonlar ilk sinxron tarjimonlar sifatida ish
bajargan. Ular Chet tillar harbiy instituti (1942-yil Chet Tillari Moskva pedagogika
Institutining Harbiy Departamentiga asoslangan holda tashkil qilingan)ning yosh
bitiruvchilari edi. Ular u yerda harbiy yozma va o
g‘zaki tarjimonlar sifatida mashq
qilganlar.
Tarjimonlarning mashq jarayonlarida Moskva universiteti va Falsafa instituti,
shuningdek, Tashqi vazirlik
a’zolari va chet davlatlar bilan madaniy aloqalar jamiyati
xodimlari qatnashganlar. 1952-yil Moskvada
o‘tgan halqaro iqtisodiy konferensiya
majlisida 50 ta sinxron tarjimon xizmat k
o‘rsatgan. Konferensiya oltita – rus, ingliz,
fransuz, nemis, ispan va xitoy tillarida olib borilgan.
1962-yildan beri Moskvadagi Birlashgan Millatlar Tillar b
o‘yicha tayyorlov kursi,
Chet el Tillari Moskva tilshunoslik universiteti qoshidagi har yili 5 tadan 7 tagacha
sinxron, konferensiya tarjimonlari tayyorlaydigan maktab Rossiya Birlashgan Millatlar
Kotibiyati kabinasi Nyu York va Venaga tarjimonlar tayyorlab beradi. 10 yildan s
o‘ng,
1971-yilda aynan shu kollejdagi yuqori yozma va o
g‘zaki tarjimonlar maktabining
bakalavrlari sinxron, konferensiya tarjimonlarini tayyorlaydigan 2 yillik kursini taqdim
etdi. Hozirda bu keng tarzda faqatgina konferensiya emas, balki radio va televideniya
dasturiarida ham q
o‘llanilyapti.
Shunday qilib, sinxron tarjima darslari k
o‘p kanalli magnitofonning yaratilishidan
s
o‘ng boshlangan va 60-yillar oxirlari va 70-yillar boshlarida bir qancha ilmiy izlanishlar
olib borildi (Xenri Barek (AQSH), D. Gerver (Angliva), I.A. Zimnaya (Rossiya) va
boshqalar). 1960 va 1970-yillaming boshlarida b
a’zi ruhshunoslar va tilshunoslar
sinxron tarjima aspektlari ustida ruhiy va tilshunoshlikning bir qancha tajribaviy tarjima
darslariga qiziqib qolishdi va asosiy tilning har xil usullari, qabul qilish tezligi, xabar
olingan vaqt
o‘rtasidagi va o‘zga tilga o‘girilish vaqti o‘rtasidagi vaqt shovqin, nutq yetib
kelishdagi t
o‘xtashlar kabi masalalarni o‘rganishgan. Hozirgi kunda o‘zbek tilidan ingliz
tiliga va ingiz tilidan
o‘zbek tiliga sinxron tarjima qilish metodlari va nazariyalari ustida
yetarli darajada ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmoqda va bu biz kelajak avlod oldiga
salmoqli vazifalarni yuklaydi.
Sinxron tarjima katta anjumanlar, konferensiyalar, xalqaro miqyosdagi
uchrashuvlarda til bilmaydigan ishtirokchilar uchun amalga oshiriladi. Sinxron
tarjimada, tarjimon tarjima qilish kabinasida
o‘tiradi va naushnik (quloq eshitgich)
orqali s
o‘zlovchini tinglaydi, so‘ng tinglash chog‘ida mikrofon orqali tarjima qiladi.
Konferensiya xonasidagi delegatlar asosiy tilni naushnik orqali tinglashadi.
202
Sinxron tarjimon imo-ishoralar orqali ham bajariladi (kar va soqovlar uchun).
S
o‘zlangan tildan imo-ishora tiiiga tarjima qilinadi. Imo-ishorada tarjimonlar kabinada
o‘tirishmaydi: ular so‘zlovchini ko‘ra oladigan va boshqa qatnashchilarga ko‘rina
oladigan konferensiya xonasida turishadi. Pichirlab tarjima qilish sinxron tarjimaning
shunday shakliki, bunda, tarjimon konferensiya xonasining kabinasida emas, balki
tarjima kerak b
o‘lgan delegatning ortida o‘tiradi va nutqning asosiy mazmunini
delegatning
quloqlariga
pichirlaydi.
Spiker
nutqini
t
o‘xtatmasdan, nutqni
tinglovchilarga yetkazadigan tarjimon bir vaqtning
o‘zida talqin qilishning eng katta
afzalligi
– yuqori samaradorlik, sinxron interpretatsiya, tinglovchining nutqni to‘liq
tushunishidan foydalanganda, spikerni m
a’ruzachi fikrlarini ta’sir qilmasdan yoki uzib
q
o‘ymasdan muvofiq so‘zlashni ta’minlaydi. Sinxron tarjima qilish bugungi kunda
dunyoda tarjima qilishning keng tarqalgan usuli b
o‘lib, odatda rasmiy xalqaro
konferensiyalar uchun ishlatiladigan kuchli ilmiy va professional xususiyatga ega.
Bugungi kunda xalqaro konferensiyalarning 95% bir vaqtning
o‘zida talqin qilinishiga
asoslangan. Sinxron tarjimalar xarakteristikasining xususiyati shundaki, tarjimon
tinglayotgan va tarjima qilayotganda gapiruvchi doimo gapiradi, asl va tarjima
o‘rtasidagi o‘rtacha oraliq esa 3-4 sekundda, 10 sekunddan ortiq vaqtgacha.
Tarjimonlar tarjima ishini bajarish uchun faqat ikkala jumla
o‘rtasidagi farqni
ishlatadilar, shuning uchun tarjimonning sifat talablari juda yuqori. Bir vaqtning
o‘zida
tarjima qilish sinxron tarjima deb ham ataladi. Bir vaqtning
o‘zida tarjima qilish
vaqtinchalik translyatsiya qilishning bir turidir va bu vaqt juda cheklangan. Tarjimonni
manba tilida gapirishni talab qiladi, mavjud mavzudagi bilimlar yordamida bir vaqtda
s
o‘zlashuvni manba tilini oldindan bilish, tushunish, xotira, konvertatsiya qilish va
maqsadli tilni rejalashtirishni tezda bajarish, tashkilotni ifoda qilish, monitoring va
tuzatish, sinxronlash maqsad til tarjimasi, shuning uchun sinxron tarjima bir vaqtning
o‘zida tarjima deb ataladi. Sinxron interpretatsiya ta’sirli talqin qilish ko‘nikmalariga
ega b
o‘lgan turli xalqaro konferensiyalarda tarjimonlar energiya yetishmovchiligi va
mushaklarning oqibatida yuzaga kelgan bu k
o‘p vazifalarni (multi-tasking) o‘zaro
bo
g‘lash, E'tiborni taqsimlashning qiyinchiliklari, tinglash va parallel gapirish, yuqori
darajali yulduzning manba spikeri bilan bir xil b
o‘ladi. AIIC (Xalqaro Konferensiya
Talqinlar Assotsiatsiyasi) ning qoidalariga muvofiq, tarjimon Konferensiya tarkibining
80 ta tarjimasi tarjima qilingan (90 s
o‘z bir xil tarjimon tomonidan tarjima qilingan)
b
o‘lsa malakali hisoblanadi. Albatta, 100% ko‘pchilik juda tez gapiradigan va faqat
o‘z nutqlari haqida gapirganda, tarjimonlar o‘z bilimlari va tajribalarini eng yaxshi
shaklda q
o‘llash uchun safarbar qilishlari kerak, chunki aunan shu jarayon sinxron
interpretatsiya deyiladi. Natijada, ataylab sekinlashtirgan va tarjimonlarga
g‘amxo‘rlik
k
o‘rsatgan spikerlar juda ko‘p emas edi, bu esa amaliyotchilarning sifatiga juda katta
talablar q
o‘ydi.
Tarjimonning
bu
shakllardan
foydalanishi
konferensiya
muhitida
chegaralanmagan. Sinxron tarjima, misol uchun katta konferensiyalarda, forumlarda
ishlatiladi va pichirlab tarjima qilish biznes uchrashuvlarda ishlatilishi mumkin. Ayni
vaqtda tarjima qilish tarjimonlar odatda
“quti” deb nomlanadigan ovozli xonada
o‘tiradigan maxsus sinxron tarjima uskunalaridan foydalanadi, shuning uchun
tarjimonlar dastak tilidagi dinamik uzluksiz nutqni eshitish uchun bir vaqtning
o‘zida
eshitish vositasi orqali bir vaqtning
o‘zida mikrofonga deyarli sinxronlangan ma’ruzachi
barcha axborot mazmunini maqsadli tilga t
o‘g‘ri va to‘liq tarjima qilib, uning mikrofon
203
orqali etkazib berish orqali ifodalashini bildiradi. Tarjima xizmatlariga muhtoj b
o‘lgan
ishtirokchilar qabul qiluvchi qurilma orqali kerakli til kanaliga moslashishi va quloqqa
mos keladigan eshikni tinglashlari mumkin. Garchi bu ixtisoslashgan kasb
"Konferensiya tarjimoni" deb nomlansa-da, u tashqi ishlar, uchrashuv va muzokaralar,
biznes faoliyati, matbuot, t
a’lim va o‘qitish, televizion eshittirish, xalqaro arbitraj va
boshqa sohalarda keng q
o‘llaniladi. Ikkita tarjima usullaridan foydalanish nuqtai
nazaridan muqobil izohlashlar diplomatik uchrashuvlar, ikki tomonlama muzokaralar,
tashriflari, sinxron interpretatsiya kichik konsultatsiyalar, matbuot intervyularlari, sud va
sud jarayonlari, banket nutqlari, matbuot anjumanlari va bir qator kichik seminarlar va
uchrashuv vaqtini egallamaydigan afzalliklari tufayli sinxron interpretatsiya, turli xil
xalqaro anjumanlarda keng q
o‘llaniladigan konferensiya talqinining eng keng tarqalgan
usuliga aylandi. Rasmiy xalqaro k
o‘p tilli konferensiyalar, shuningdek, xalqaro
tashkilotlar (masalan, Birlashgan Millatlar Tashkiloti va Yevropa Ittifoqi) deyarli
barchasi standart tarjima modelini qabul qildilar. Birlashgan Millatlar Tashkilotida alifbo
tartibida, arab, xitoy, ingliz, fransuz, rus va ispan tillarida faqat 6 ta rasmiy til mavjud. 6
til ham bir xil kuchga ega va delegatlar gapirganda ulardan birini tanlashi mumkin.
Birlashgan Millatlar Tashkilotining barcha rasmiy uchrashuvlarida, arab, xitoy, ingliz,
fransuz, rus va ispan kabi 6 ta tilda "bir vaqtning
o‘zida talqin qilinishi" joyida
s
o‘zlashuvlar amalga oshiriladi. Rasmiy hujjatlar, jumladan, muhim bayonotlar 6 ta tilda
chop etilishi kerak, har bir rasmiy uchrashuv 6 ta tilga tarjima qilinishi kerak. Qiyin
tarjima vazifasini bajarish uchun Birlashgan Millatlar Tashkilotining Kotibiyatida
Konferensiya xizmatlari boshqarmasi tomonidan boshqariladigan katta tarjima
guruhlari mavjud. Tarjima va tarjimadan tashqari, ikkitasi 470 dan ortiq kishini tashkil
etadi, ularning har biri b
o‘limning Tarjima va konferensiya bo‘limi va Tarjima bo‘limi
uchun javobgardir. Konferensiya tarjimonlari, o
‘z navbatida, ular tarjima qilayotgan
delegatlar
o‘rnida bo‘lib qolishadi. Ular birinchi shaxs, delegat nomidan gapiradi. “U
dediki,
o‘ylashicha, bu yaxshi fikr ekan” kabi gaplami tarjima qilmaydi. Konferensiya
tarjimoni delegatning gapirish ohangiga tushgan holda tarjima qilishi lozim.
Konferensiya tarjimoni nutqning qanday davomiylikda b
o‘lishiga qaramasdan uni
tarjima qila olishi kerak. Ular tarjima texnologiyasini
o‘rganib olgan bo‘lishlari lozim.
Amaliyotda, agar tarjimonlar 5 daqiqalik nutqni qoniqarli deb xisoblashsa, ular har
qanday davomiylikdagi nutqni tarjima qila olishlari zarur.
Konferensiya tarjimonlari aniq vaqtda ishlaydilar. Hattoki ketma-ket tarjima
cho
g‘ida ham ular so‘zlovchi gapini tugatgandan so‘ng tezda harakatga tushishlari va
ulaming tarjimasi tez va maqsadga muvofiq b
o‘lishi kerak. Bu shuni anglatadiki,
tarjimonlar faqatgina taxlil va fikrlami qayta sintez qilishga emas, balki juda ham tez
bajarish qobiliyatiga ega b
o‘lishlari kerak.
Hozirgi kunda sinxron tarjima mahsus moslamalar bilan bajarilyapti: delegatlar
kabinada s
o‘zlanayotgan gapni naushnik orqali tinglab o‘tirgan tarjimonlarga to‘g‘ridan-
t
o‘g‘ri mikrofonda gapirishadi: tarjimonlar tarjimani eshitishni istayotgan, naushnik kiyib
olgan delegatlarga mikrofon orqali tarjima qilishadi. B
a’zi hollarda moslamalar mavjud
b
o‘lmasa ham, sinxron tarjima pichirlash orqali amalga oshiriladi. Qatnashchilardan biri
s
o‘zlaydi va bir vaqtning o‘zida tarjimon tarjima xizmatini talab qiluvchi bir yoki ko‘pi
bilan ikki insonning quloqlariga pichirlab tarjima qiladi.
Shu ayonki, sinxron tarjimaga ketma-ket taijimaga qaraganda kamroq vaqt
sarflanadi. Bundan tashqari, sinxron tarjima bilan k
o‘p tillilik tarjimani ta’minlash
204
imkoni k
o‘proqdir, xuddi olti tillilik (BMT) yoki yetti tillilik (Yevropa jamiyati)ga o‘xshab.
Ushbu imkoniyat berilgach va xalqaro tashkilotlar orasidagi hamkorlik kengaygach,
k
o‘proq tarjimalar sinxron tarzda qilinmoqda.
K
o‘rilganidek, sinxron tarjima va ketma-ket tarjima konferensiya va boshqa
tadbirlarda foydalaniladi.Tarjimon notiqning nima qilayotganiga emas, nima
s
o‘zlayotganiga ahamiyat beradi. Tarjimon va tinglovchilar uchun maxsus jihozlar
mavjud. Sinxron tarjima bir qancha darajalardan iborat b
o‘lib, ularning har birining bir
necha po
g‘onalari bor. Ulardan eng muhimi: moslashtirish, muqobilini izlab topish,
qaror toptirish va ijro etish. Agar asliyat tilida gapirilish ohangi sekinroq b
o‘lsa, tarjima
qilinayotgan tilda ham shu ohang saqlanishi lozim. Ketma-ket tarjimada tarjimon
s
o‘zlovchini keyingi so‘zini kutib turishi lozim. Bu juda qulay va oddiy tarjima usulidir.
X
o‘sh, siz lug‘atsiz tarjima qila olmaysiz, shundaymi? Hech bir tarjimon
lu
g‘atsiz muhim bir matnni tarjima qila olmaydi. Mohir tarjimon uning ma’nosini aytib
bera oladi, biroq izohsiz t
o‘liq tarjimaga yetishmoqchi bo‘lsangiz, lug‘atlarga murojaat
qilishingizga t
o‘g‘ri keladi. Istalgan yirik lug‘atlarda bir so‘zning o‘rtacha 3-4 ma’nosi
beriladi. Nima sababdan tarjima dasturi emas, qilingan mukammal tarjima afzalroq?
Chunki tillar k
o‘p ma’nolilikka boy. Muayyan tildagi har bir so‘zning birdan ortiq
m
a’nosi bor, ulardan foydalanish esa vaziyatga bog‘liq. Ingliz tilidagi har bir so‘zni
o‘zbek tilidagi varianti bilan oddiygina bog‘ lab qo‘ya olmaysiz. Ma’noning mosligini
faqatgina inson ongi seza oladi. Kompyuterda bunday qobiliyat y
o‘q, u faqat so‘zning
o‘zinigina chiqara oladi. Bu inson tarjimasi va tarjima dasturi o‘rtasidagi farqdir, to‘g‘ri
tarjimani yuzaga chiqarishda kompyuterlar insonlar bilan musobaqalasha
olmasligining yana bir sababidir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR R
O‘YXATI:
1. M.A. Abduvaliyev, M.M. Yaqubova
“Tarjima nazariyasi” – Andijon – 2017.
2. I.
G‘afurov, O. Mo‘minov, N. Qambarov “Tarjima nazariyasi” “Tafakkur
B
o‘stoni” Toshkent – 2012.
3. E. Ochilov., Tajima nazariyasi va amaliyoti.
– T., 2012.
4.
“Tarjima masalalari” maqolalar to‘plami – T., 2012.
5. http://library.navoiy-uni.uz/files/tarjimashunoslik.pdf.