269
TARJIMADA NUTQNI QISQARTIRISH VA CHO‘ZISH
Abdurahmonov Yo‘ldosh
o‘qituvchi, O‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti
Tarjimon o‘zi tarjima qilayotgan tilni mukammal bilishi va tarjima qilayotgan til
tuzilishini ham birdek mukammal bilishi kerak. Bu vaqtda tarjimon chet tilida
ekvivalentlikni olish uchun ikkala tilda ham keng bilimga ega bo‘lishi kerak, chunki
ikkala tiln
i cho‘zish va qisqartirish tamoyillarini bilishning yetishmasligi mantiqsiz va
ma’nosiz tarjimaga olib keladi. Tarjimon so‘zma-so‘z tarjima qilish tendensiyasidan
qochishi kerak, chunki bunday tarjima qilish asl ma’noni buzish, ifoda go‘zalligini
buzadi. B
u nuqta juda muhim va ba’zi o‘quvchilar tarjimada boshqa ma’no yoki
tushunchani ifodalashi mumkin. Tarjimon nutq turlaridan umumiy foydalanishda
foydalanishi kerak. Tarjimon tarjima qilinadigan so‘zlarni yodda tutishi va tushunarli
so‘zlardan foydalanishi kerak. Xuddi shunday elektron tarjima tizimlarida ham ma’lum
foydalanuvchi uchun tarjimani soddalashtirish imkoniyati bo‘lishi kerak. Bularning
barchasi tarjima muammosini yuqori darajasidagi vazifaga aylantiradi. Badiiy
adabiyotlarni tarjima qilishda tarjimaning adekvatligi ayniqsa diqqat bilan e'tiborga
olinishi kerak va kelajakda buning uchun ko‘proq intellektual elektron tarjimonlardan
foydalanish kerak. Xatuna Batumi davlat universitetining tarjima nazariyasi va
amaliyoti kafedrasi o‘qituvchisi Beridzening ta’kidlashicha, badiiy tarjimada
adekvatlikka erishishga to‘sqinlik qiluvchi ham lingvistik, ham ekstralingvistik jihatlar
mavjud. Matnning semantik ma’lumotlari matnning ekspressiv-emotsional
ma’lumotlaridan tubdan farq qiladi, ammo ular bitta umumiy xususiyatga ega: ikkalasi
ham ekstralingvistik ma’lumotlarni ko‘rsatishi mumkin. Ekstralingvistik ma’lumotlar
ko‘pincha tarjimon tomonidan qoqilib ketadigan toshga aylanadi, chunki u badiiy
adabiyot tarjimoni uchun lingvoetnik to‘siqdir; Ekstralingvistik axborot vositalarini
noto‘g‘ri tushunish yoki noto‘g‘ri talqin qilish quyidagilar bo‘lishi mumkin:
Sinxron tarjimaga tadqiqotchilarning qiziqishi taxminan XX asrning 60-yillarida
kuchaydi. Sinxron tarjima qilish bo‘yicha tadqiqotlar psixolingvistik tadqiqotlar bilan
parallel ravishda olib borildi, chunki sinxron tarjima tilshunoslar bilan bir qatorda
psixolingvitlarning ham e'tiborini tortdi. Sinxron tarjima bilan birga keladigan
Qisqartirish usuliga alohida e'tibor qaratildi. Bu sohani tadqiq qilgan olimla
r ko‘p.
Ulardan G.V. Chernov, I.A. Zimnyaya, A.F. Shiryayev, A.D. Schweizer V.A. Artemov,
I.V. Gurinning ishlari diqqatga sazovor. Ilyuxin sinxron tarjima qilish strategiyasi
tushunchasini “tarjima vazifasini bajarish vositasi” deb taʼriflab, uni ikkiga boʻlgan:
vaqt omili bilan bogʻliq sinxron tarjima strategiyalari va doimiy omillar bilan
shartlangan sinxron tarjima strategiyalari. U bizning tadqiqot ob'ektimiz bo‘lgan
nutqni qisqartirish strategiyasini doimiy omillar bilan shartlangan sinxron talqin qilish
strategiyalari guruhiga kiritdi.
Chet tilini o‘zlashtirgan har qanday shaxs sinxron tarjimani muvaffaqiyatli
bajarish uchun zarur bo‘lgan ko‘nikmalarni egallashi mumkinligini aytish qiyin
Tarjimonning vazifasi nafaqat manba matnining aniq ma’nosini, balki uni to‘liq
etkazishni ham o‘z ichiga oladi. Biroq, sinxron tarjima shartlari tarjimonga yozma
tarjimadagidek manba matnni to‘liq etkazish erkinligini bermaydi. Masalan, so‘zlovchi
270
nutqi tez bo‘lgan hollarda tarjimon aniq ravishda manba matn hajmini qisqartirishga
majbur bo‘ladi. A.F. Shiryayevning aytishicha, matnni qisqartirish jarayoniga bir
qancha omillar sabab bo‘ladi. Birinchidan, bir tildan boshqa tilga tarjima qilishda matn
hajmi kattalashadi. Misol uchun, yozma tarjima ingliz tilidan ingliz tiliga barcha
mumkin bo‘lgan tahrirlar bilan amalga oshirilganda bo‘g‘inlar soni bir yarim baravar
ko‘payadi, ammo og‘zaki talqinda tahrir qilish mumkin bo‘lmaganda yozma tarjimada
bo‘g‘inlar soni ko‘payadi. ikki marta ko‘p. Demak, so‘zlovchi nutqining tezligi yuqori
yoki oʻrta boʻlsa, matn hajmini qisqartirmasdan turib, tarjimani uddalash mumkin
emas.
Ikkinchidan, tarjimon bizning matnimizni muvaffaqiyatli bajarishi uchun tarjima
paytida juda qisqa pauzalar qilishi kerak. Aks holda tarjimon juda muhim ma’lumotni
o‘tkazib yuborishi mumkin. Shunday qilib, tarjima paytida qisqa pauza qilmasdan,
tarjimon manba matnning muhim qismini o‘tkazib yuborish xavfini tug‘diradi.
Uchinchidan, so‘zlovchi nutqining tezligi yuqori bo‘lgan hollarda tarjimon tarjima
tilidan manba
tilga o‘tish jarayonida lingvistik mexanizmlarni to‘g‘ri bajarmasdan
xatolarga yo‘l qo‘yishi mumkin. Shuning uchun ham sinxron tarjimani amalga oshirish
shartlari, ayniqsa so‘zlovchilarning tezligi yuqori yoki o‘rtacha bo‘lsa, tarjimonni
manba matn hajmini kamaytirish uchun xabarga lingvistik transformatsiyadan
foydalanishga majbur qiladi.
Tarjimon matnni qisqartirishni muvaffaqiyatli va samarali bajarish uchun
qisqartirish mexanizmidan foydalanadi. Tarjimon berilgan kommunikativ vazifani
buzmasdan bo‘g‘inlar sonini qisqartirsa bu qisqartirish usuli deb ataladi. Qisqartirish –
bu hozirgi kommunikativ vazifalar uchun zarur bo‘lgan ma’lumotni saqlash va qolgan
qismini chetga surib qo‘yish bu qisqartirish jarayonidir. Axborotni qisqartirish har
qanday sinxron talqin qilish jarayonida tabiiy ravishda mavjud. Buning asosi, birinchi
navbatda, tillarning tizimining o‘ziga xos xususiyatlari va sinxron tarjimaning tarjima
sohasi sifatidagi xususiyatlari. Bu shuni anglatadiki, siqilish bayonotni etkazishning
lingvistik va psixolingvistik tamoyillaridan kelib chiqadigan hodisadir. Kommunikativ
ahamiyatga ega bo‘lgan ma’lumotlar saqlanib qolgan holda, dekodlash va qayta
kodlash jarayonlarida semantik ahamiyatga ega bo‘lmagan ma’lumotlarning tushib
qolishi tabiiy ekanligin
i ta’kidlaydi. Bir tilli muhitda ma’lumotni uzatishdan ko‘ra 60%
gacha qisqartirish tabiiydir. Qisqartirish strategiyasi takrorlangan va g‘alati ma’lumotlar
manba matnida topilganda sodir bo‘lishi mumkin. ADSchweizer ma’lumotlariga ko‘ra,
bayonotda ortiqch
a ma’lumotni qoldirib ketish orqali ma’lumotni Qisqartirish mumkin.
Uning so‘zlariga ko‘ra, bu erda eslatib o‘tilgan ortiqcha ma’lumotlar vaziyat va muloqot
kontekstida maqtovga sazovor elementlardir.
Ma’lumki, tillar tuzilishidagi farq tarjima jarayonida tarjimonga qo‘shimcha
qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Sinxron tarjimonlar tomonidan eng koʻp
qoʻllaniladigan oʻnta tildan (ingliz, nemis, arab, rus, xitoy, fransuz, italyan, yapon,
portugal, ispan
) uchta tilda sintaktik tizim mavjud boʻlib, unda feʼl oʻrni gap oxirida
joylashgan. Arab tiliga kelsak, uning fe'li aksincha, asosan gap boshida bo‘ladi. Bu
fakt qozoq tiliga tarjima qilishda qiyinchiliklar tug‘diradi, chunki qozoq tilida fe'l gap
oxirida keladi. Demak, tarjima transformatsiyasining negizida tillarning leksik,
sintaktik tizimidagi tabiiy xususiyatlar yotadi. Barxudarov tarjima jarayonini “bir tildagi
matnni boshqa tilga oʻzgartirish yoki isloh qilish” deb taʼriflagan. Ushbu nuqtai
nazarga
ko‘ra, Qisqartirish mexanizmini bir tildagi matnni bo‘g‘inlar sonini qisqartirish
271
yoki boshqa tilga aylantirish sifatida ham aniqlash mumkin. Bu leksik-semantik va
grammatik o‘zgartirishning keng ko‘lamli usullari va yondashuvlaridan foydalanish
Qisqartirishni yanada samarali bajarish imkonini beradi.
Xulosa qilib shuni aytmoqchimizki, sinxron tarjima alohida vaziyatda amalga
oshiriladigan tarjima turidir. Uning o‘ziga xos xususiyatlari manba til va tarjima tilida
so‘z yasalishi shartlariga mos kelmasligi, vaqt tanqisligi, psixologik bosimni qamrab
olishi mumkin. Sinxron tarjimaning eng maqbul davomiyligi 20-30 minut. Bu vaqtdan
keyin tarjimonning kognitiv faolligi sekinlashadi va u charchaydi. Siqilish hajmi haqida
gapirar ekan, G.V. Chernov siqilgan sinxron tarjima va siqilmagan yozma tarjimani
solishtirish orqali 30-
37% ni Qisqartirish mumkinligi haqidagi fikri bilan o‘rtoqlashdi.
XULOSALAR Biroq, biz siqilish masalasida ma’ruzachi nutqining tezligiga
moslashish tamoyilini ma’qullaymiz, chunki agar ma’ruzachining nutq tezligi past
bo‘lsa-da, lekin xabar juda ko‘p siqilgan bo‘lsa, tarjimonning ishlashida keraksiz
pauzalar paydo bo‘lishi mumkin.
Tabiiy tilning turli xil yaqinlashuvlar bilan mazmunli kichik to‘plamlarini
yaratishning dolzarb muammosi mavjud. Ushbu muammoni hal qilish ekspert
tizimlari, elektron ta’lim tizimlari, avtomatik uzatish tizimlari, foydalanuvchilar bilan
muloqotni qo‘llab-quvvatlash dasturlarini qurish, tabiiy til interfeysini yaratish kabi
vazifalarni sezilarli darajada osonlashtiradi. Ushbu muammoni hal qilish asosan
dasturiy ta’minot tizimlari tomonidan Turing testidan o‘tish muammosi bilan
belgilanadi, shaxsni aniqlash va shaxs bilan dialogni va dasturiy ta’minot tizimi bilan
dialogni ajrata olmaslik. Yangilik generativ grammatika qoidalari yoki relyatsion
qoliplar kichik to‘plamlari tasnifini taklif qilish bo‘yicha taklif qilingan so‘zlar va tabiiy
til tushunchalarining vektorlashtirilgan semantik tasnifiga asoslangan tabiiy tilning
ko‘p o‘lchovli modeliga asoslangan. Asosiy g‘oya u yoki bu generativ grammatik
qoidalar to‘plami yoki relyatsion qolipning kichik to‘plamiga ko‘ra hosil qilish jarayoni
bilan bog‘langan grammatik va leksik bo‘shliqlar ketma-ketligini ko‘rishdan iborat.
Ushbu g‘oyani avtomatik o‘quv vazifalarini yaratish algoritmlarini yaratish vazifasini
hal qilishda qo‘llash mumkin. D.V. Licharginning "Semantik tuzilmalarni yaratish
usullari va vositalari
– bu dasturiy ta’minot tizimlarining tabiiy til interfeysi" va "Ingliz
tilining lug‘at va grammatikasi bo‘yicha ma’lumotlarning ko‘p o‘lchovli ko‘rinishi"
asarida mazmunli tabiiy tilning quyidagi modeli. avlod taklif etiladi
Ushbu yondashuv turli xil lingvistik vositalarni yaratishda qo‘llanilishi kerak,
masalan, umumlashtirish tizimlari, elektron tarjima tizimlari, ekspert tizimlari, tabiiy
matnlar ma’lumotlarini olish tizimlari va boshqalar. Keling, murakkab adabiy matnni
tarjima qilishning ba’zi tamoyillarini badiiy nuqtai nazardan ko‘rib chiqaylik – semantik
shovqin kompyuter talqini. Tarjima nazariyasi tillar qanday ishlashini tushunishning
mustahkam poydevoriga asoslangan holda, tarjima nazariyasi turli tillar ma’noni turli
shakllarda kodlashini tan oladi, shu bilan birga tarjimonlarga har bir tilning eng mos
shakllaridan foydalangan holda ma’noni saqlashning tegishli usullarini topishga
yordam beradi. Tarjima nazariyasi majoziy tilni tarjima qilish tamoyillari, leksik
nomuvofiqliklar bilan shug‘ullanish, ritorik savollar, uyg‘unlik belgilarini kiritish va
yaxshi tarjima qilish uchun muhim bo‘lgan boshqa ko‘plab mavzularni o‘z ichiga oladi,
ular leksik, grammatik, morfologik, fonetik toifalar sifatida ko‘rib chiqilishi kerak
bo‘lgan ko‘p o‘lchovli ma’lumotlar taqdimoti. siqilish daraxtini yaratishning ko‘p
darajali vositasi sifatida
272
FOYDALANILGAN
ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1. Alimova
K.T. “Гид-таржимон нутқида риториканинг аҳамияти” // With
proceedings of the II international scientific and practical conference «education and
science of today: intersectoral issues and development of sciences» october 29, 2021
Cambridge, UKDOI 10.36074/logos-29.10.2021.v2.11.
– PP. 39–42.
2.
Ахмедова Н., Г.И. Эргашева // Corpus-based translation studies. Ўзбек
миллий ва таълимий корпусларини яратишнинг назарий ҳамда амалий
масалалари мавзусидаги халқаро илмий-амалий конференция материаллари –
Тошкент. 2021 7 май. – Б. 24–26.
3.
Рахмонов А.Б.Формирование исследовательских умений будущих
педагогов в научно-проектной деятельности // Современное образование
(Узбекистан). – 2020. – №. 12 (97). – С. 11–18.
