International Islamic Academy of Uzbekistan
Volume 5 | IIAU Conference 5 | 2024
Turkiy xalqlar madaniyati, falsafasi, aloqalari: tarix, bugun va kelajak
October, 2024 IIAU.UZ
568
2.
Баракаев Р. XX аср бошларидаги ўзбек болалар адабиёти ва А.Авлоний
ижоди. Филология фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун ёзилган
диссертация автореферати. – Тошкент, 1994.
3.
Маънавият юлдузлари: (Марказий Осиёлик машҳур сиймолар, алломалар,
адиблар) // Масъул муҳаррир: М.М. Хайруллаев /. – Тўлдирилган қайта нашр. –
Т.: А. Қодирий номидаги халқ мероси нашр., 1999.
4.
Oltinbek Olim. Jadidlar. Abdulla Avloniy [Matn]: risola. – Toshkent: Yoshlar
nashriyot uyi, 2022.
5.
Қосимов Б. Абдулла Авлоний, Танланган асарлар. 1-жилд. – Тошкент:
“Маънавият”, 1998.
TURKIYANING MARKAZIY OSIYODAGI MANFAATLARI VA
MAQSADLARI
Xusniddin Axmedov,
O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi
“Xalqaro munosabatlar” kafedrasi professori, s.f.d.
Annotatsiya
Maqolada muallif tomonidan turli siyosiy manbalar asosida Turkiyaning
Markaziy Osiyodagi strategik manfaatlari va maqsadlari ochib berilgan.
Kalit so‘zlar
: strategik manfaatlar, Transkaspiy gaz quvuri, KXShT, Turkiy
davlatlar tashkiloti.
Аннотация
В статье автор раскрывает стратегические интересы и цели Турции в
Центральной Азии на основе различных политических источников.
Ключевые слова
: стратегические интересы, Транскаспийский газопровод,
ОДКБ, Организация тюркских государств.
Abstract
In the article, the author reveals Turkey's strategic interests and goals in Central
Asia based on various political sources.
Key words
: strategic interests, Trans-Caspian gas pipeline, CSTO, Organization
of Turkic States.
International Islamic Academy of Uzbekistan
Volume 5 | IIAU Conference 5 | 2024
Turkiy xalqlar madaniyati, falsafasi, aloqalari: tarix, bugun va kelajak
October, 2024 IIAU.UZ
569
Markaziy Osiyodagi Turkiya maqsad va manfaatlari Anqara uchun Janubiy
Yevropa, O‘rta yer dengizi, Yaqin Sharq va Kavkaz kabi strategik ahamiyatga ega
mintaqalardagi jarayonlarni belgilovchi markazlardan biri sifatida jahon miqyosida
harakat qilishga qaratilgan strategiya doirasida Anqaraning zamonaviy tashqi
siyosatiga xos bo‘lgan o‘ziga xos xususiyatlar bilan bog‘liq. So‘nggi yillarda iqtisodiy
va harbiy salohiyatini oshirgan va ayni paytda o‘zini katta energetika markaziga da’vo
qilayotgan Turkiyani u yerga nafaqat siyosiy ambitsiyalar, balki iqtisodiy manfaatlar
ham tortmoqda. Ular Anqaraning O'rta Osiyodagi turk harakatlarida ham mavjud, bu
yerda Turkiya o‘z rahbarligi ostida o'zi bilan umumiy madaniy va til ildizlariga ega
bo'lgan xalqlarni birlashtirishni taklif qiladi.
Shu bilan birga, Turkiya hukumati respublikaning o'zida umumiy turkiy
qadriyatlar (yoki neo-usmonizm deb ataladigan) tarafdorlari sonining o'sib
borayotganini hisobga oladi, ular butun dunyoda ularning to'liq tarqalishini
olqishlaydilar. Rus sharqshunosi M.Kirchanov toʻgʻri taʼkidlaganidek, “neo-usmonizm
turk elitalarining Turkiya Respublikasining xalqaro maydondagi taʼsirini oshirishga
urinishlarini madaniy va siyosiy jihatdan qonuniylashtirish shakliga aylandi” [1, 91].
Turkiya, shuningdek, Ukrainadagi mojaro munosabati bilan Yevroosiyodagi
geosiyosiy vaziyatning umumiy o‘zgarishini, shubhasiz, Markaziy Osiyo
davlatlarining asosiy hamkori bo‘lib qolayotgan Rossiya resurslari asosan Ukrainadagi
urushga yo‘naltirilayotganini hisobga oladi. Bu turk siyosatchilari va ishbilarmonlari
uchun Markaziy Osiyoda iqtisodiy sohada ham, mintaqaviy xavfsizlikni ta’minlash
bilan bog‘liq sohalarda ham yangi imkoniyatlar ochilishiga umid qilishlariga asos
beradi.
Markaziy Osiyodagi zamonaviy turk siyosatining maqsad va vazifalarini
umumlashtirsak, ular quyidagi pozitsiyalarga to‘g‘ri keladi:
• Yevroosiyo iqtisodiy integratsiyasini mintaqadagi turkiy tilli davlatlarning
Turkiy davlatlar tashkiloti doirasida birlashuvini jadallashtirishga qaratilgan loyiha
bilan almashtirish;
• Turkiyaning Markaziy Osiyo energiya ishlab chiqaruvchilari bilan aloqalarini
yaxshilash va uni Yevropaga neft va gaz yetkazib berishning asosiy markaziga
aylantirish;
• Kaspiy dengizi orqali Transkaspiy gaz quvurini yotqizish bo'yicha Yevropa
Ittifoqi bilan birgalikdagi sa'y-harakatlarni faollashtirish;
• Markaziy Osiyo davlatlariga Rossiyani chetlab o‘tuvchi logistika yo‘laklarini,
energetika va savdo yo‘llarini rivojlantirishda ko‘maklashish;
International Islamic Academy of Uzbekistan
Volume 5 | IIAU Conference 5 | 2024
Turkiy xalqlar madaniyati, falsafasi, aloqalari: tarix, bugun va kelajak
October, 2024 IIAU.UZ
570
• Qozog‘iston va Ozarbayjonni Rossiya savdo va transport yo'llariga muqobil
sifatida ishlab chiqilgan Transkaspiy xalqaro transport yo'nalishini (TITR)
shakllantirish bo'yicha sa'y-harakatlarini qo'llab-quvvatlash.
Turkiya va Markaziy Osiyo mamlakatlari oʻrtasidagi soʻnggi oʻn yillikda sezilarli
darajada faollashgan savdo-iqtisodiy hamkorlik, bir tomondan, milliy kapitali oʻz
investitsiyalari va tovarlari uchun yangi bozorlarni izlashga shoshilgan Turkiyaning
oʻzida ham iqtisodiy oʻsish bilan bogʻliq. Boshqa tomondan, Markaziy Osiyo
mamlakatlari iqtisodiyoti yangi sarmoyalarni talab qiladi va Rossiya, Xitoy va
Yevropadan tashqari turklar ham shunday investitsiyalarni talab qiladi. Energiya omili
ham muhim rol o'ynaydi, bu Turkiyaning Rossiya va Eronni chetlab o'tib, Turkiya va
Yevropa Ittifoqiga energiya yetkazib berish uchun yangi yo'nalishlarni qurish niyati
bilan bog‘liq.
Turkiyaning Markaziy Osiyo mamlakatlariga madaniy va lingvistik ta’siri ham
saqlanib qolgan, bunga sivilizatsiya izlanishlari jarayonini boshlab bergan mahalliy
hukmron elitaning davlat siyosati katta yordam bermoqda. Uning doirasida turkiy
birlik g'oyasi ko'pincha Rossiya bilan umumiy madaniy, tarixiy va til makonini saqlab
qolishdan ko'ra ancha jozibali muqobil sifatida taqdim etiladi. Ko‘p hollarda
Turkiyaning boshqa mamlakatlarning madaniy kodlarini qo‘lga kiritish siyosatining
natijasi bo‘lgan bunday izlanishlar nuqtai nazaridan Markaziy Osiyoning bir qator
davlatlarida kiril alifbosidan lotin alifbosiga o‘tish muhim ahamiyatga ega ko‘rinadi.
Turkmaniston 1990-yillarda mintaqada birinchi boʻlib bunday oʻtishni amalga
oshirgan va Oʻzbekiston ham shunga ergashgan. Lotin alifbosiga o‘tishni 2025-yilda
yakunlashni rejalashtirayotgan Qozog‘iston singari Qirg‘izistonda ham bu jarayon
boshlandi.
Turkiya-Markaziy Osiyo hamkorligidagi yangilik so'nggi yillarda mudofaa va
xavfsizlik sohasida jadal rivojlanayotgan aloqalar bo'ldi. Ular Turkiya bilan 2010-yil
16-avgustdagi Strategik sheriklik va oʻzaro yordam toʻgʻrisidagi shartnoma, 2021-yil
15-iyundagi Ittifoqchilik munosabatlari toʻgʻrisidagi Shusha deklaratsiyasi qator
mudofaa boʻyicha qator muhim shartnomalar tuzgan Ozarbayjon bilan
munosabatlardagidek hali ilgʻor emas [2]. Biroq Markaziy Osiyo davlatlarini Turkiya
bilan harbiy-siyosiy sohada chuqur o'zaro hamkorlikka yo'naltirish tendentsiyasi
allaqachon ko'zga tashlanmoqda.
Bunga Turkiyaning harbiy-sanoat kompleksini kengaytirish va yaqinda
zamonaviy mudofaa-sanoat kompleksining muhim tarkibiy qismiga aylangan
uchuvchisiz uchish apparatlarini (dronlar) ishlab chiqaruvchi va eksport qiluvchi
davlatga aylanishi yordam bermoqda. Bundan tashqari, Turkiya tashqi bozorlarga
International Islamic Academy of Uzbekistan
Volume 5 | IIAU Conference 5 | 2024
Turkiy xalqlar madaniyati, falsafasi, aloqalari: tarix, bugun va kelajak
October, 2024 IIAU.UZ
571
ko'proq yo'naltirilganligi nuqtai nazaridan harbiy bo'limni isloh qildi. Anqara,
shuningdek, AQSh harbiy kontingentining Afgʻonistondan olib chiqib ketilishi va
2022-yilda yuz bergan tojik-qirgʻiz qurolli mojarosi bilan bogʻliq boʻlgan Markaziy
Osiyoda mintaqaviy xavfsizlik sohasidagi oʻzgarishlardan foydalanishga intilmoqda.
Ikkinchisining tomonlari, eng muhimi, KXShTga yordam yoki vositachilik
so'rovlarini yubormaganligi sababli, Tashkilot bu mojaroda ishtirok etmadi. Ammo
aynan mana shu holat G‘arb media makonida darhol muhokama mavzusiga aylandi, u
yerda Afg‘oniston va Markaziy Osiyoda sodir bo‘lgan voqealar juda o‘ziga xos tarzda
talqin qilina boshladi: chunki global o‘yinchilar endi mintaqaviy xavfsizlikni samarali
himoya qila olmaydilar. Turkiya bu vazifani o'z zimmasiga olishi mumkin [3].
Hozircha bu vazifani muvaffaqiyatli bajarayotgani haqida aniq dalillar yo'q.
2022-yilning o‘zida Qirg‘izistonga (aslida mojaro tarafi bo‘lgan) yirik harbiy yordam
yuborganini hisobga olsak, Anqaraning qirg‘iz-tojik mojarosidagi pozitsiyasini xolis
deb bo‘lmaydi. Turkiya Janubiy Kavkazda ham xuddi shunday harakat qildi, u erda
uzoq vaqt davomida Ozarbayjonni Armaniston bilan qarama-qarshilikda qurol-yarog',
jumladan Bayraktar hujumkor uchuvchisiz uchoqlari bilan ta'minlashda qo'llab-
quvvatladi; 2020 yilgi Ikkinchi Qorabogʻ urushida aynan ular Ozarbayjonga jang
maydonida ustunlik keltirgan, deb hisoblardi. Demak, Anqara na Kavkazda, na
Markaziy Osiyoda mustaqil va betaraf vositachi sifatida mojarolarda oʻzini koʻrsata
olmadi.
Garchi Turkiya Markaziy Osiyoda oʻziga xos xulq-atvor yoʻnalishini
shakllantirayotgan boʻlsa-da, koʻp masalalarda mintaqada mavjud boʻlgan boshqa
tashqi kuchlar bilan oʻzaro tushunishga erishmoqda. Hozirgi bosqichda Rossiya bilan
o'zaro hamkorlik Turkiyaning Markaziy Osiyoda mavjudligi ko'p jihatdan mintaqa
davlatlari bilan mustahkam aloqalarga ega bo'lgan Rossiya Federatsiyasining
pozitsiyasiga bog'liqligini anglashi bilan bog'liq. O‘z navbatida, Rossiya Turkiya bilan
hamkorlik qilishdan manfaatdor bo‘lib, uning yordamida “G‘arb sanksiyalarining
salbiy ta’sirini kamaytirish mumkin” [4].
Turkiyaning Xitoy bilan uygʻur masalasida uzoq vaqtdan beri kelishmovchiligiga
qaramay (Turkiya Xitoyning Shinjon-Uygʻur avtonom rayonida yashovchi, asosan,
turkiyzabon musulmon uygʻur jamiyatini qoʻllab-quvvatlagani sababli) Markaziy
Osiyoda turk-xitoy oʻzaro hamkorligi umuman ijobiy boʻldi. Bu Xitoyning
Turkiyaning muhim savdo sherigi sifatida paydo bo'lishi, uning Xitoyning "Bir kamar
va yo'l" loyihasida ishtirok etishi va Xitoy-Turkiya ikki tomonlama xavfsizlik
hamkorligining chuqurlashishi bilan bog'liq. Yangi logistika yoʻnalishlarini ishlab
chiqish masalasida ham Turkiya va Xitoy manfaatlari mos keladi. Biroq bularning
International Islamic Academy of Uzbekistan
Volume 5 | IIAU Conference 5 | 2024
Turkiy xalqlar madaniyati, falsafasi, aloqalari: tarix, bugun va kelajak
October, 2024 IIAU.UZ
572
barchasi Turkiyaning Markaziy Osiyoda Rossiya va Xitoy bilan raqobatini, jumladan,
mintaqaviy xavfsizlik masalalarida ham raqobatini istisno etmaydi. Uning ko'pgina
parametrlari bo'yicha, ayniqsa, Rossiya va Xitoyning Markaziy Osiyodan siqib
chiqarilishi bilan bog'liq bo'lganida, Anqaraning pozitsiyasi jamoaviy G'arbning
strategik ko'rsatmalari bilan bir xil.
Markaziy Osiyo davlatlari tomonidan Turkiyani qabul qilishiga kelsak, bu
umuman ijobiy. Bu nafaqat madaniy va lingvistik omillarga bog'liq. Turkiyaning
mintaqaviy yetakchi kuchlardan biriga aylanishiga imkon bergan dinamik rivojlanish
mavjud. Bundan tashqari, Turkiya uzoq vaqtdan beri Markaziy Osiyo davlatlaridan
mehnat muhojirlarini jalb qilishning asosiy markazi, muhim sarmoya manbai va ushbu
mintaqadan eksport qilinadigan tovarlar uchun jozibador bozorga aylangan. Anqara
ushbu qulay zamindan uzoq muddatli maqsadga erishish - Turkiya homiyligida
faoliyat yuritayotgan siyosiy va iqtisodiy tuzilmalar orqali Markaziy Osiyodagi
mavqeini mustahkamlash uchun foydalanishga intiladi. Turkiy Davlatlar Tashkiloti
(TDT) ularning eng muhimi hisoblanadi.
Anqara turli tuzilmalar va panturkistik mafkura o‘zlashtirgan madaniy va
lingvistik makonga tayangan holda, Markaziy Osiyoda Rossiyaga muqobil bo‘lgan
integratsiya loyihasini yo‘lga qo‘yishga muvaffaq bo‘ldi. Bu yoʻnalishda tez-tez
Yevrosiyo olamida ishtirok etishini eʼlon qilgan Turkiyaga oʻzining tashqi siyosiy
pozitsiyasiga koʻp vektorlilik elementlarini kiritish yordam berdi. Bu Markaziy Osiyo
davlatlarining G‘arb, Rossiya va Xitoy o‘rtasida yuzaga kelgan keskin munosabatlarga
aralashmaslik, iqtisodiy va siyosiy sheriklari doirasini kengaytirishga intilishlari bilan
hamohang bo‘lib chiqdi.
Shu bilan birga, Anqara postsovet hududidagi geosiyosiy landshaftdagi
o‘zgarishlarga faqat Janubiy Kavkazda ta’sir ko‘rsatish imkoniyatiga ega – bu
mintaqa, jumladan, tarixiy an’anaga ko‘ra Turkiyaning ustuvor tashqi siyosiy
manfaatlari doirasiga kiritilgan.
Anqaraning oʻz siyosiy taʼsiri koʻlamini kengaytirishni sarmoya bilan qoʻllab-
quvvatlash imkoniyati nihoyatda cheklanganligi sababli Turkiya ham Markaziy Osiyo
mintaqasining xalqaro rivojlanishiga koʻmaklashuvchi toʻlaqonli donor davlatga
aylana olmadi. Bunda Turkiyadagi og‘ir ichki siyosiy vaziyat katta rol o‘ynaydi.
Shuningdek, taxmin qilish mumkinki, Turkiyaning Markaziy Osiyoda oʻzini
yangi madaniy va siyosiy tortishish markazi, “panturkistik” integratsiya loyihasining
dvigateli sifatida oʻrnatish istagi uni Markaziy Osiyodagi o‘z manfaatlariga tahdid deb
hisoblovchi Rossiya bilan qarama-qarshilikka olib kelishi mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
International Islamic Academy of Uzbekistan
Volume 5 | IIAU Conference 5 | 2024
Turkiy xalqlar madaniyati, falsafasi, aloqalari: tarix, bugun va kelajak
October, 2024 IIAU.UZ
573
8.
Кирчанов М.В. 2023. Неоосманизм как интеллектуальная
легитимация внешней политики Турции // Постколониализм и современность. №
3. С. 78-100. DOI: 10.31249/postcolonialism/2023.03.04.
9.
Гузаеров Р. 2023. Военно-техническое сотрудничество Турции и
Азербайджана: дорога к интеграции? // Россия и новые государства Евразии. №
3. С. 55-67. DOI: 10.20542/2073-4786-2023-3-55-67
10.
Blank S. 2024. Is This Turkey’s Hour in Central Asia? // The Central
Asian
Caucasus
Analyst.
February
9.
URL:
11.
Гаджиев А. Турция после майских выборов 2023 г.: победа Эрдогана
и распад оппозиции // Российский совет по международным делам. 15.06.2023.
URL:
https://russiancouncil.ru/analytics-andcomments/analytics/turtsiya-posle-
mayskikh-vyborov-2023-g-pobeda-erdogana-iraspad-oppozitsii
(дата обращения
12.09.2024).
ТУРКИЙ ДАВЛАТЛАР ҲАМКОРЛИК КЕНГАШИ – ЎЗБЕКИСТОН
ТАШҚИ СИЁСАТИДАГИ МУҲИМ ТРАНСФОРМАЦИЯ
Сатторов Асроржон Акрамжонович
Жамоат хавфсизлиги университети доценти
Ушбу мақолада Ўзбекистон Республикасининг ташқи сиёсатдаги муҳим
ўзгаришлардан бири ҳисобланган Туркий давлатлар ҳамкорлик Кенгаши
ташкилотига аъзо бўлиб кириши ва ушбу ташкилотдаги фаолиятининг муҳим
аҳамияти ёритиб берилади. Шунингдек, ташкилотга аъзо давлатлар билан кенг
миқёсдаги ҳамкорлик алоқаларининг мустаҳкамланиш жараёнига ҳам тўхталиб
ўтилган.
Калит сўзлар:
Туркий давлатлар,
Нихечеван битими,
Парламент
ассамблеяси, Истанбул деклорацияси, Туркий Кенгаш, ҳамкорлик истиқболлари,
тинчлик йўлида ҳамкорлик.
В данной статье будет рассмотрено вступление в организацию Совета
сотрудничества тюркиских государств, являюўегося одним из важных
изминений во внешней политике Республики Узбекистан, и важное значение его
деятельности в данной организации. Широкое сотрудничество с государствами-
членами организации также было отмичено на фоне укрепления связей.
