International Islamic Academy of Uzbekistan
Volume 5 | IIAU Conference 5 | 2024
Turkiy xalqlar madaniyati, falsafasi, aloqalari: tarix, bugun va kelajak
October, 2024 IIAU.UZ
573
8.
Кирчанов М.В. 2023. Неоосманизм как интеллектуальная
легитимация внешней политики Турции // Постколониализм и современность. №
3. С. 78-100. DOI: 10.31249/postcolonialism/2023.03.04.
9.
Гузаеров Р. 2023. Военно-техническое сотрудничество Турции и
Азербайджана: дорога к интеграции? // Россия и новые государства Евразии. №
3. С. 55-67. DOI: 10.20542/2073-4786-2023-3-55-67
10.
Blank S. 2024. Is This Turkey’s Hour in Central Asia? // The Central
Asian
Caucasus
Analyst.
February
9.
URL:
11.
Гаджиев А. Турция после майских выборов 2023 г.: победа Эрдогана
и распад оппозиции // Российский совет по международным делам. 15.06.2023.
URL:
https://russiancouncil.ru/analytics-andcomments/analytics/turtsiya-posle-
mayskikh-vyborov-2023-g-pobeda-erdogana-iraspad-oppozitsii
(дата обращения
12.09.2024).
ТУРКИЙ ДАВЛАТЛАР ҲАМКОРЛИК КЕНГАШИ – ЎЗБЕКИСТОН
ТАШҚИ СИЁСАТИДАГИ МУҲИМ ТРАНСФОРМАЦИЯ
Сатторов Асроржон Акрамжонович
Жамоат хавфсизлиги университети доценти
Ушбу мақолада Ўзбекистон Республикасининг ташқи сиёсатдаги муҳим
ўзгаришлардан бири ҳисобланган Туркий давлатлар ҳамкорлик Кенгаши
ташкилотига аъзо бўлиб кириши ва ушбу ташкилотдаги фаолиятининг муҳим
аҳамияти ёритиб берилади. Шунингдек, ташкилотга аъзо давлатлар билан кенг
миқёсдаги ҳамкорлик алоқаларининг мустаҳкамланиш жараёнига ҳам тўхталиб
ўтилган.
Калит сўзлар:
Туркий давлатлар,
Нихечеван битими,
Парламент
ассамблеяси, Истанбул деклорацияси, Туркий Кенгаш, ҳамкорлик истиқболлари,
тинчлик йўлида ҳамкорлик.
В данной статье будет рассмотрено вступление в организацию Совета
сотрудничества тюркиских государств, являюўегося одним из важных
изминений во внешней политике Республики Узбекистан, и важное значение его
деятельности в данной организации. Широкое сотрудничество с государствами-
членами организации также было отмичено на фоне укрепления связей.
International Islamic Academy of Uzbekistan
Volume 5 | IIAU Conference 5 | 2024
Turkiy xalqlar madaniyati, falsafasi, aloqalari: tarix, bugun va kelajak
October, 2024 IIAU.UZ
574
Ключевые слова:
Тюркские государства, Нихичеванское соглашение,
Парламентская ассамблея, Стамбульская декларация, Турецкий Совет,
переспективы сотрудничества, сотрудничество по миру.
In this article, one of the changes in the organization of the Turkic Cooperation
Council is the accession of the Republic of Uzbekistan to the organization and the
importance of its activities in this organization will be thawed. In addition, extensive
cooperation with the member states of the organization has been extended to the
development of alliances.
Key words:
Turkish States, Nixechevan agreement, Parliamentary Assembly,
Istanbul Declaration, Turkish Council, cooperation prospects, peace cooperation.
Дунё давлатчилиги тарихида қудратли давлатларга асос солагн туркий
тилли халқлар орасида жуда кўп бўлган. Мамлакатимиз ҳудудида ушбу
давлатларнинг марказий шаҳарлари жойлашган бўлиб минтақанинг қудратли
давлатлари ҳисобланган.
Бугунги кунда тарихи ва буюк давлатчилик анъаналари бир бўлган туркий
давлатлар Cобиқ совет иттифоқи даврида бир биридан ўзаро маданий, ижтимоий
ва сиёсий ҳаётда узоқлаштирилган эди.
Туркий тилли давлатлар раҳбарлари 1990 йиллардаёқ тили, дили, маданияти
ва диний эътиқоди умумий бўлган қардош халқларнинг тенг ҳуқуқли
ҳамжамиятига тамал тоши қуйганлар.
2009 йилда Озорбайжоннинг Нахичеван шаҳрида Туркия, Озорбайжон,
Қозоғистон ва Қирғизистон бу дўстлик ва ҳамкорликни янги босқичга кўтариш
мақсадида Туркий тилли давлатлар ҳамкорлик Кенгашини тузиш ҳақида
келишиб олган эди. Ташкилот фаолиятининг асосий принциплари 2016 йилда
қабул қилинган “Истанбул деклорацияси”да белгилаб қуйилди. Ташкилот
таркиби туркий тилли давлатлар раҳбарлари Кенгаши, Ташқи ишлар вазирлари
кенгаши, Катта мансабдор шахслар қўмитаси, Оқсоқоллар кенгаши ва Бокудаги
Парламент ассамблияси, Нур-Султонда Турк академияси, Анқарада Турк
маданияти халқаро ташкилотидан иборат. Туркий кенгаш котибяти Истанбул
шаҳрида жойлашган.
Бугунги кунда туркий тилли давлатларда яшаётган халқларнинг умумий
сони 150 миллиондан ошади. Ушбу кенгашга аъзо давлатлар ҳудуди қарйиб 4
миллион квадрат километрни ташкил этади [1].
Ўзбекистоннинг ушбу ташкилот фаолиятида иштирок этиши ва тўлақонли
аъзо бўлиб кириши Ўзбекистон ташқи сиёсатидаги муҳим бўрилиш бўлди.
International Islamic Academy of Uzbekistan
Volume 5 | IIAU Conference 5 | 2024
Turkiy xalqlar madaniyati, falsafasi, aloqalari: tarix, bugun va kelajak
October, 2024 IIAU.UZ
575
Ушбу ташкилотга Ўзбекистон қўшилгандан сўнг Туркий кенгашнинг
нуфузи, салоҳияти ва аҳамияти жиҳатдан Евраосиё марказидаги йирик тузилмага
айланди.
Ушбу ташкилотнинг асосий мақсади қардош мамлакатлар ўртасида ишонч
ва алоқаларни мустаҳкамлаш, савдо-иқтисодий, транспорт, энергетика, туризм ва
маданий-гуманитар соҳаларда ҳамкорликни ривожлантириш, минтақада тинчлик
ва
хавфсизликни
таъминлашда
саъй-ҳаракатларни
мувофиқлаштириш
ҳисобланади.
Ушбу ташкилотга Ўзбекистоннинг кириши Президент Шавкат Мирзиёев
президенлик ваколатига киришган кундан очиқ ва кенг қамровли ташқи
сиёсатни амалга оширишдаги ислоҳотларнинг амалий ифодаси бўлди.
Ўзбекистон Республикасининг очиқ ва прогматик ташқи сиёсати, узоқ ва
яқин давлатлар билан ўзаро муносабатларни мустаҳкамлаш борасидаги
ташаббуслар
туфайли
кейинги
йилларда
Ўзбекистоннинг
дўстлари,
хайриҳоҳлари кўпайди. Қўшни, яқин ва узоқ мамлакатлар билан мутлақо янги –
соғлом сиёсий ва иқтисодий алоқалар йўлга қўйилди. Халқаро ҳамкорликнинг
янги йўналишлари, янги механизмлари жорий этилмоқда.
Туркий тилли давлатлар ҳамкорлик Кенгаши ана шундай янги мулоқот
майдонларидан биридир. Бу ташкилот 2009 йилдан буён фаолият
юритаётганлигини ҳисобга олсак, ташкилотнинг истиқболли ва тараққий этиш
жараёнлари ҳозирги пайтда давом этмоқда дейиш мумкин. Ташкилотга аъзо
давлатлар билан алоқаларимиз кейинги йилларда мустаҳкамланиб бормоқда.
Ушбу давлатларга давлатимиз раҳбарининг олий даражали ташрифлари амалга
оширилмоқда.
Президентимиз илк бора ушбу ташкилотнинг Қирғизистоннинг Чўпонота
шаҳрида 2018 йил 3 сентябрь куни бўлиб ўтган саммитида фахрли меҳмон
сифатида иштирок этган эди. Ушбу учрашувда мамлакатимиз раҳбари бир қатор
муҳим ташаббусларни илгари сўрди.
Ушбу ташаббусларнинг амалий ифодаси сифатида 2019 йил 5 октябрь куни
Тошкентда Туркий тилли давлатлар Ишбилармонлар кенгаши бизнес форуми
ўтказилди. Ушбу форумда мамлакатимиз вакиллари билан бирга Туркия,
Қозоғистон, Озарбайжон, Венгриядан 500 дан зиёд тадбиркорлар қатнашди [1,1-
б].
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев 2009 йилнинг 3
октябрь куни имзоланган “Туркий тилли давлатлар ҳамкорлик Кенгашини тузиш
International Islamic Academy of Uzbekistan
Volume 5 | IIAU Conference 5 | 2024
Turkiy xalqlar madaniyati, falsafasi, aloqalari: tarix, bugun va kelajak
October, 2024 IIAU.UZ
576
тўғрисидаги Нахичеван Битимини ратификация қилиш тўғрисида”ги қонун
юртимизни ташкилотнинг тўла қонли аъзосига айлантирди.
Мазкур қонун Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг
йигирма иккинчи ялпи мажлисида тасдиқланди.
Туркий тилли давлатлар ҳамкорлик Кенгаши турк дунёси мамлакатлари
мулоқоти ва ҳамкорлигини ривожлантириш учун ташкил этилган халқаро
платформа ҳисобланади. Туркий тилли давлатлар ҳамкорлик Кенгаши халқаро
ҳукуматлараро ташкилот бўлиб, фаолиятининг асоси туркий тилли мамлакатлар
ўртасида дўстлик ва қўшничиликни мустаҳкамлаш, ҳудудда ва жаҳонда
тинчликни сақлаш, хавфсизлик ва ўзаро ишончни мустаҳкамлашга қаратилган.
Ўзбекистоннинг 2019 йил 15 октябрь куни Туркий тилли давлатлар ҳамкорлик
кенгашига (ТДҲК, Туркий кенгаш) аъзо бўлиши туркий сивилизациянинг
ривожланишида юртимизнинг тарихий роли ҳамда Тошкентнинг кўп томонлама
дипломатияси фаоллашуви нуқтайи назаридан муҳим воқеа бўлди. Ўзбекистон
ташқи ишлар вазири А.Комилов ушбу ташкилотга юртимизнинг аъзо бўлиб
кириши ва унинг аҳамияти ҳақида мустақиллигигимиз 29 йиллиги арафасида
оммавий ахборот воситаларига берган интервюсида муҳим масалаларни айтиб
ўтди.
Ўзбекистон ўтган қисқа даврда Туркий кенгашдаги иштироки доирасида
қатор муҳим ташаббусларни амалга оширишга эришганлиги, Хива шаҳри
“Туркий дунёнинг маданият пойтахти” деб эълон қилининиши ва ҳозирда
ТДҲКнинг пандемияга қарши кураш бўйича мувофиқлаштирувчи гуруҳи ва
Транспорт соҳасида ҳамкорлик бўйича ишчи гуруҳи ташкил қилингинини,
ТДҲК ва ЖССТ ўртасида меморандум лойиҳаси тайёрланаётганлигини эътироф
этиб ўтди [2].
Мамлакатимизнинг Туркий кенгашда иштироки нафақат Марказий Осиё,
балки Кавказ ва Европа давлатлари билан савдо-иқтисодий ва инвестициявий
алоқаларнинг ривожланиши ва кенгайишига хизмат қилади. Бу билан мазкур
минтақалар транспорт-логистика йўналишларини ўзаро боғлаш учун янги
истиқболлар яратилмоқда, ҳудудлараро савдони ривожлантириш билан бирга
мамлакатларга янги бозорларга чиқиш, транспорт йўлакларини диверсификация
қилиш имкони яратилмоқда.
Олдинроқ туркийзабон давлатларнинг ҳамкорлик кенгаши тузилгани эълон
қилинган бўлиб, унинг фаолияти принциплари 2016 йил 16 сентябрдаги
Истанбул декларациясида эълон қилинган.
International Islamic Academy of Uzbekistan
Volume 5 | IIAU Conference 5 | 2024
Turkiy xalqlar madaniyati, falsafasi, aloqalari: tarix, bugun va kelajak
October, 2024 IIAU.UZ
577
Биринчи босқичда Турк Кенгашига Туркия, Озарбайжон, Қозоғистон ва
Қирғизистон аъзо бўлиб кирган. Венгрия ва Туркманистон ташкилотда
кузатувчи мамлакат саналади.
Ушбу келишувдан кейин туркий тилли давлатлар манфаатини
бирлаштирувчи жиддий ташкилот пайдо бўлди. Энди бу халқаро ташкилотга
айланди. Дастлаб, 1992 йилда Туркий тилли давлатлар саммити ўтказила
бошланган эди. Кенгашни ташкил этиш ташаббускори Қозоғистоннинг Биринчи
Президенти Нурсултон Назарбоев ҳисобланади.
Туркий тилли давлатлар ҳамкорлик Кенгаши саммити 2010 йилдан бошлаб
2015 йилгача ҳар йили ўтказилиб келинган. 2015 йилда саммитни ўтказиш
навбати Қирғизистонга келган эди. Бироқ бу даврга келиб баъзи сабабларга кўра
бу саммит ўтказилмай қолган эди.
Эътироф этиш керак-ки, ташкилотнинг ўз котибияти ва ҳамкорликка оид
керакли ҳужжатлари мавжуд. Ушбу кенгаш сиёсий, иқтисодий, ижтимоий,
маданият ва спортга оид барча масалада ҳамкорлик қилишни назарда тутади.
Ташкилотнинг яқин кунларда Будапештда ўз ваколатхонасини очиши
режалаштирилмоқда. 2019 йилнинг май ойида эса қўшма турк савдо-саноат
палатаси таъсис этилди. Яқин вақтларда Турк инвестиция форуми ўз фаолиятини
бошлаган [2].
“Туркий кенгаш доирасида ўзаро самарали ҳамкорликни янада
ривожлантиришдан манфаатдормиз. Ҳозирги босқичда унинг фаолиятида
мамлакатимиз учун амалий жиҳатдан қизиқиш уйғотадиган йўналишлар бўйича
иштирок этишга тайёрмиз”, деган эди Президент Шавкат Мирзиёев [3,2]
Қирғизистон Президентининг сўзларига кўра, бу қадам Туркий Кенгашнинг
кенгайиши ва унинг халқаро майдондаги нуфузининг ошиши учун яхши шароит
яратади, ташкилотга янги нафас беради ҳамда кўплаб янгиланишлар манбаига
айланади. У мазкур саммит туркий тилли давлатларнинг кўп асрлик дўстлигини
янада юқори босқичга кўтаришига ва унинг тарихида янги саҳифа очишига
ишонч билдирди. Унга кўра, Ўзбекистоннинг Туркий тилли давлатлар
Кенгашига
қўшилиши
Хитой-Қирғизистон-Ўзбекистон
темир
йўли
қурилишининг тезроқ бошланишига туртки бўлади.
Бошқа аъзо давлатлар ҳам Ўзбекистоннинг туркий тилли давлатлар
ҳамкорлик Кенгаши (Турк кенгаши)га аъзо бўлиб киришини қўллаб-қувватлади.
Улар қаторида Қозоғистон, Туркия ва Озарбайжон давлатлари бор. Озарбайжон
ташқи ишлар вазирлиги Ўзбекистоннинг 2019 йил 14 сентябрга тўғри келган
Нахичеван келишуви ратификациясининг якунлаши туркий тилли давлатлар
International Islamic Academy of Uzbekistan
Volume 5 | IIAU Conference 5 | 2024
Turkiy xalqlar madaniyati, falsafasi, aloqalari: tarix, bugun va kelajak
October, 2024 IIAU.UZ
578
бирдамлигини мустаҳкамлашда навбатдаги муҳим воқеа бўлганини эътироф
этди.
Tуркий тилли давлатлар Кенгашига аъзо давлатлар
“Ўзбекистон Республикасининг Туркий Кенгашида ўзини тақдим этиш
қарори бизнинг кўп асрлик чуқур илдизларга асосланган маданий ва
тарихий қардошлигимизни янада ривожлантириш, замон талабларига мувофиқ
туркий тилли давлатлар манфаати, фаровонлиги нуқтаи назаридан муҳим
аҳамиятга эга. Ўзбекистоннинг Турк Кенгашига қўшилиши ҳақидаги тарихий
қарор Нахичеван келишуви имзоланишининг 10 йиллик санасига тўғри
келишида Озарбайжон Республикаси учун алоҳида рамзий маъно бор [3,2]” деб
эътироф этган эди Президентимиз.
Бугунги кунда ушбу кенгаш аъзолари бўлган давлатлар иқтисодиёти
ривожланаётган барқарор бозор муносабатлари шаклланиб бораётган
мамлакатлар ҳисобланади. Туркий Кенгашга аъзо давлатларнинг аҳолиси
кўпайиб ва иқтисодий салоҳияти ривожланаётганлигини инобатга олсак,
Давлат
Аҳолис
и
минг киши
Ҳуду
ди
минг. км²
ЯИМ
Аҳоли жон
бошига
Озарбайжан
9 111
86,6
174
18 500
17 439
2
724,9
460
26 700
Қирғизистон
6 390
199,9
23
4 000
82000
783,5
2 100
22 000
34 015
448,4
222
7 000
Кузатувч
и давлат
9 778
371
93
036
242
24 498
Жами
:
137 572
4
242,3
2 979
15 600
International Islamic Academy of Uzbekistan
Volume 5 | IIAU Conference 5 | 2024
Turkiy xalqlar madaniyati, falsafasi, aloqalari: tarix, bugun va kelajak
October, 2024 IIAU.UZ
579
мамлакатимизнинг ушбу кенгашга тулақонли аъзоси сифатида кириши бизнинг
иқтисодий имкониятларимизнинг янада кенгайишига хизмат қилади.
Фойдаланилган адабиётлар
1.
Элмуродов М. Азалий дўстлик ва қардошлик алоқаларининг янги
даври. // Халқ сўзи. 2019 йил 16 октябрь. №214. 2-б.
2.
Zamonaviy dunyoda O‘zbekiston tashqi siyosatining kun tartibi
https://yuz.uz/uz/news/zamonaviy-dunyoda-ozbekiston-tashqi-siyosatining-kun-
tartibi.04.09.2020.
3.
Сайбназаров А. Туркий тилли давлатлар ҳамкорлик кенгаши – ўзаро
ишончга яна бир қадам. http://uza.uz/oz/society/turkiy-tilli-davlatlar-amkorlik-
kengashi-zaro-ishonchga-yana-17-09-2019.
4.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг
“Интеграция ва ҳамкорлик учун янги имкониятлар” мавзусида Туркий тилли
давлатлар ҳамкорлик Кенгашининг еттинчи саммитидаги нутқи.
Халқ сўзи. 2019 йил 16 октябрь. №214. 2-б.
ТУРКИЙ ДАВЛАТЛАР ТАШКИЛОТИНИНГ РИВОЖЛАНИШ
ИСТИҚБОЛИГА ДОИР АЙРИМ ҚАРАШЛАР
Мухтор Назиров
Ўзбекистон халқаро ислом академияси,
“Халқаро муносабатлар” кафедраси доценти, PhD
Аннотация.
Ушбу
мақолада
Туркий
давлатлар
ташкилоти
ривожланишининг айрим жиҳатлари бўйича мулоҳаза юритилган. Хусусан,
мақолада мазкур тузилманинг кўп томонлама, ўзаро манфаатли ҳамкорлик учун
муҳим платформага айланиб бораётгани, Ўзбекистон фундаментал қадриятлар ва
умимий тил билан боғланган ушбу улкан геосиёсий маконнинг марказий
устунларидан бири экани таҳлил қилинган. Шунингдек, “Туркий дунё нигоҳи –
2040” концептуал дастурини амалга оширишнинг истиқболли йўналишлари
кўрсатиб берилган.
