ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-1
148
«SHÁRIYAR» DÁSTANÍNDA TROPLARDÍŃ JUMSALÍWÍ
G.Allambergenova – QMU, Qaraqalpaq til bilimi kafedrası docenti,
B.Mámbetullaeva – Qaraqalpaq mámleketlik universiteti, 1-kurs magistrantı
Annotaciya:
Házirgi waqıtta folklorlıq shıǵarmalardıń teksti menen shuǵıllanıw
folkloristika hám lingvistika ilimleri arasında turǵan úlken másele. Bul másele házirgi
kúnde óz sheshimin tawıp, kópshilik dóretpelerdiń tillik ózgeshelikleri úyrenilmekte.
Usınday úyreniliwi tiyis bolǵan máselelerdiń jáne biri qaraqalpaq folklorında «Sháriyar»
dástanı tilinde troplardıń qollanılıw ózgeshelikleri. Sol tiykarda dástan tilindegi
troplardıń jumsalıw ózgesheliklerine itibar qarata otırıp, ondaǵı metafora, teńew,
metonimiya, sinekdoxa, giperbola, litota hám ironiya sıyaqlı troplardıń qollanıw
ózgeshelikleri analiz etildi.
Tayanısh sózler: trop, metafora, teńew, metonimiya, sinekdoxa, giperbola, litota.
Qaraqalpaq folklorınıń poetikasın izertlew sońǵı dáwirlerde ilimpazlarda úlken
qızıǵıwshılıq tuwdırıp kiyatırǵan áhmiyetli máselelerdiń biri bolıp sanaladı.
Folklorlıq dóretpelerdiń til ózgesheliklerin izertlew qaraqalpaq til biliminde XX
ásirdiń 70-jıllarınan baslap qolǵa alına basladı. Olardan O.Bekbawlov [8],
Sh.Ábdinazimov [2], G.Allanazarova[4], G.Qarlıbaeva [5], B.Yusupova [6] hám taǵı
basqa ilimpazlarımız óz ilimiy miynetleri arqalı qaraqalpaq lingvopoetikasınıń
rawajlanıwına úlken úles qostı.
Qaraqalpaq xalqınıń kórkem awızeki dóretiwshiliginde kópshilik dástanlar
ádebiyattanıw ilimi kóz qarasınan da lingvistikalıq kóz qarastan da izertlenip kiyatır. Al
usı dástanlardan «Sháriyar» dástanı arnawlı túrde úyrenilmedi. Mine, sonıń ushın da, biziń
bul jumısımızda tiykarınan, «Sháriyar» dástanında tildiń kórkemlew qurallarınıń
jumsalıwı, yaǵnıy ondaǵı kórkem súwretlew qurallarına hám olardıń dástan mazmunın
bayıtıwdaǵı qatnası máselelerine dıqqat awdarıldı.
Trop sózine belgili ilimpazlar Q.Jarımbetov hám B.Genjemuratovlar tómendegishe
anıqlama beredi: «Sózdiń awıspalı mánisiniń metafora, epitet, metonimiya, sinekdoxa,
giperbola, teńew, litota... sıyaqlı birqansha túrleri bar. Troplardı qollanıwdaǵı maqset
qanday da bir nárse, waqıya, hádiyse haqqında anıq tolǵanıslı tásir qaldırıw ushın oǵan
usıǵan sáykes basqa bir nárse yaki waqıyanıń belgisi kóshiriledi, salıstırıladı, uqsaslıq
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-1
149
belgileri ashıp beriledi. Adam turmısındaǵı waqıyalar qubılıslar arasındaǵı bizge
kórinbegen, biraq jazıwshı yamasa shayırdıń ótkir názeri kóre alǵan hám óz
shıǵarmasında paydalanǵan uqsaslıq, baylanıslılıq tiykarındaǵı awıspalı súwretlew
quralları oqıwshını tańlandıradı, zawıq baǵıshlaydı [7].» «Sháriyar» dástanı da kórkemlik
jaqtan bayıtılıwı arqalı dástan tıńlawshını qızıqtıradı hám estetikalıq tásir etedi. Dástannıń
kórkem tili bay hám sulıw. Ásirese, dástanda troplardıń kóp jumsalıwı, xalqımızdıń,
jırawlardıń onı sheber isletiwinde kórinedi.
Teńew.
Folklorda da, jazba ádebiyatta da eń ónimli qollanılatuǵın kórkemlew
qurallarınıń biri teńew bolıp esaplanadı. Kórkem shıǵarmalarda bir zat yaki qubılıstı
ekinshi bir zat yaki qubılıs penen salıstırıp súwretlew teńew dep ataladı. «Sháriyar»
dástanında teńewler jiyi ushırasadı. Bul dástannıń obrazlılıǵın hám kórkemligin arttırıwda
júdá úlken xızmet arqarǵan. Dástanda teńew, tiykarınan, -day, -dey kelbetlik jasawshı
qosımtalar arqalı bildirilgen:
Toǵızınıń ústine qızlarımızdı berip,
botaday
bozlatıp qoyǵannan, kólde júrsek
bolmay ma, shólde júrsek bolmay ma [8;11]? Kenelegen
qoyanday
búgejeylep mamań
baǵqa názer etip qaradı [8;50]. Ekewi
botalı túyedey
bozlastı.
Qozılı qoyday
mańırastı.
Jaralı quwday
sıńsıstı [8;79].
Kiyiktey
moynın buradı [8;8]
. Búrkittey
pánje saldı
[8;89]. Bul qatarlarda dástandaǵı personajlar hám olardıń is-háreketi janlı-janzatlarǵa
teńelgen. Mısalı, qızlar botaǵa, Mástan mamanıń háreketlerin kenelegen qoyanǵa,
Sháriyar menen Ánjimniń tabısıwın túye, qoy, quwǵa teńestirgen.
Shappattay
nan qayır-quda berińler, // Tandır basındaǵı turǵan biybishler. [8;26]
Bunda nannıń kólemi onı shappatqa teńew arqalı bildirilgen.
Uldayın
kórgen qızıńa, // Jibergen xannan jawshıman [8;10]. Bul mısalda qaraqalpaq
tilinde derlik qollanılmaytuǵın -dayın qosımtasınan paydalanǵan. Bul qosımta -day
qosımtası menen xizmeti jaǵınan birdey. Bunda tiykarınan buwın sanların saykeslew
ushın eki buwınlı qosımta qollanǵan.
Suw atası Sulayman suw zálelin tiydirmey,
balıq kibi
tuwlatıp saqlay berdi ballardı
[8;18]. Qarasa –
shiyshe kibi
suw bolǵan, kindiginen baylanǵan, adam súwretindegi bir
qara tastı kóredi [8;60].
Qálendar sıpatta
bolıp // Kóshepazlıq etedi [8;7]. Bul mısallarda
dástanda teńew jasawda tek qosımtadan emes al tirkewishlerden de paydalanılǵanlıǵın
kóriwimiz múmkin. Ulıwma aytqanda, dástannıń kórkemligin bayıtıwda teńewler júda
kóp jumsalǵan.
Pashsha turıp oyladı,
at basınday
som júregi qanaǵa sıymay tuwladı.
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-1
150
Metafora.
Metafora – kórkem shıǵarmada eń ónimli qollanılatuǵın troplardıń biri.
Metafora zatlardı bir-birine megzetiwge tiykarlanǵan awıspalı súwretlewdiń túri [9].
«Sháriyar» dástanında metoforalar júdá kóp jumsalǵanlıǵın kóriwimiz múmkin: Eldiń
aldı
jatqan soń, ot qızılı semgen soń, altın taxtan túsedi, etek-peshin kesedi [8;7]. Bir
perzenttiń daǵı
ushın, bir tırnaqtıń zarı ushın, altın taxtınan túsip, etek-peshini kesip,
qálender sıpatında baratır [8;9]. Xan qasında
bóriler
, “
bórimen
”, dep júrgenler [8;9]!
Qaramannıń qoynında ekki birdey
gáwharı shamshıraqtı
kórdi [8;35]. Gúlsharadan
tuwǵan bala emes,
bále eken, janbaytuǵın shala eken
, munıń ilajın óziń kóre gór, mama
[8;17].
Bular «Sháriyar» dástanındaǵı qara sóz qatarlarında qollanılǵan metaforalar bolıp,
birinshi gáptegi metafora kóp mánili sóz arqalı bildirilgen. «Eldiń aldı» dep eldiń
kópshiligin ańlatpaqshı bolǵan. Ekinshi gápte «perzenttiń daǵı» sózi házirge shekem
ónimli qollanılatuǵın metaforlardıń biri. Úshinshi gápte xan qasındaǵı hámeldarlar bórige
salıstırılǵan, bunda metafora betlik qosımtalı hám betlik qosımtasız tikkeley salısırılǵan.
Keyingi mısalda «gáwharı shamshıraq» sózi arqalı Sháriyar hám Ánjim názerde tutılǵan.
Al, aqırǵı gápte metafora «eken» sóziniń dizbeklesip keliwinen bolǵan.
Otız eki sazlardı // Bir
qulaqtan
dúzetip // Patshalıqtan sherttirdi [8;39]. Bunda
metafora kóp mánili sóz arqalı bildirilgen.
Dástanda qara sóz qatarlarında da, qosıq qatarlarında da kórkem súwretlew quralları
júdá sheber berilgen. Mısalı: Sizler –
temir
, biz –
kómir
, Eritmege kelgenmen [8;16]. Bul
qatarlarda meaforalar betlik qosımtalarısız tikkeley uqsatılǵanlıǵın kóriwimiz múmkin.
Eki
qoydıń balasın
// Telitpege kelgenmen // Ashılǵan baǵdıń
lalası
[8;16]. Bul
qatarlar dástandaǵı Toman wázirge tiyisli bolıp, baydıń qızlarına jawshı bolıp kelgende,
olardı qoy balasına, baǵ lalasına teńep kórsetedi.
Shappay-jelmey
mayrıldım
//
Jez qanattan
qayrıldım
// Quda bergen
perzentimnen // Kóp kún boldı ayrıldım [8;16]. Bul qatarlar Gúlsharanıń tilinen
bayanlanǵan bolıp, ol ózin mayırılǵan atqa, qanatı qayırılǵan qusqa megzetedi. Biraq, anıq
nege megzetilgeni aytılmaǵan, onı qosıqtıń mazmunı arqalı bilip alıwımız múmkin.
Dástanda metoforalar tek personajlardı qanday da bir predmetke uqsatıw mánisinde
ǵana emes al, erkeletiw mánisinde de kelgen. Bunday metoforalar Gúlshara, Sasıwar,
Aqbota tárepinen balalarına qarata aytılǵanlıǵın kóriwimiz múmkin. Mısalı: Jaz bolsa
háwjiregen tawda
bulaǵım
// Senseń meniń
háwjarımsań
, qaraǵım [8;32]. Qarańǵıda
qaraǵım
//
Qarmar qolım
, shıraǵım //
Asqar tawım aybatım
// Belgenemniń
mádeti
//
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-1
151
Dizgenemniń
quwatı
// Keynimde júrse
quwatım
// Hám
quyrıǵım, qanatım
// Sal
qulaǵıń gá tıńla // Sháriyarday perzentim [8;42]. Jazlarda máwjiregen tawda
bulaǵım
//
Senseń meniń
gáwharımsań
, shıraǵım [8;43].
Dástanda metaforalar Ánjimniń tilinen de bayanlanadı: Bir sawlıqta
jup qozı
// Biri
sen de, biri men [8;78]. Bir túyede
eki órkesh
// Aldıńǵı
órkesh
sen ediń // Keyingi
órkesh
men edim [8;79]. Bunda Ánjim ózi menen aǵasın jup qozıǵa, túyeniń eki
órkeshine megzetedi.
Ulıwma aytqanda, dástanda metaforalar hár túrli formalarda, sheber túrde berilgen.
Metonimiya.
Metonimiya atamasına T. Boboev tómendegishe sıpatlama beredi:
«Bir predmet yaki hádiyse atamasın ishki baylanıs (túsiniktegi jaqınlıq) tiykarında basqa
sóz benen orın almastırıw arqalı metonimiya payda etiledi [10].» Metonimiya – sózdiń
awıspalı mánisine tiykarlanǵan troplardıń bir túri bolıp, bul kórkemlew quralı da
«Sháriyar» dástanınıń kórkemlik ózgesheligin támiyinlewde úlken ámiyetke iye bolıp
esaplanadı: Aǵzında bar
allası
// Tilinde bar sanası [8;7]. Qudadan
úmitsiz
ońbas //
Úmitsiz – shaytan [8;14]. Bul qatarlarda birinshi mısalda «alla» sózi metonimiya bolıp
kelgen. Bunda metonimiya personajdıń iymanı bar yamasa dinniń jolın tutqanlıǵın
bildiredi. Ekinshi mısalda bolsa atlıqlasqan kelbetlik arqalı metonimiya jasalǵan. Yaǵnıy
bunda adam óz atı menen emes al, óziniń sıpatı belgisi menen atalǵan.
Sinekdoxa
. Sinekdoxa grek tilinen alınıp, uqsatıw mánisinde. Kórkem shıǵarmada
bir pútinniń ornına onıń bir bólegin alıp súwretlew quralı [11]. Sinekdoxa pútinniń ornına
onıń bólegin yamasa bólektiń ornına pútinin súwretlew arqalı bildiriledi. «Sháriyar»
dástanında Darapsha perzentsiz boladı, sonıń ushın taxtınan túsip, el gezedi: Bir perzenttiń
daǵı ushın, bir
tırnaqtıń
zarı ushın, altın taxtınan túsip, etek-peshini kesip, qálender
sıpatında baratır [8;9]. Geybir adam
tırnaǵına
zar edi // Sizlerdi kórmegen adam bar edi
[8;34].
Bul mısalda bala, perzent sózleri «tırnaq» sózi arqalı bildirilgen. Sinekdoxanıń bul
túri házirgi qaraqalpaq tilinde de ónimli qollanıladı hám kópshilik ushın túsinikli.
Kóz jiberip Shaxidarap // Aldına qarasa // Jıltıldaǵan
otlardıń
// Bir saǵımın kóredi
[7]. Bul mısalda úy, shańaraq mánisi “ot” sózi arqalı berilgen. Yaǵnıy, ot, oshaq aldıńǵı
waqıtları hárbir úydiń bir bólegi bolıp esaplanǵan.
Giperbola.
Kórkem shıǵarmada anaw yaki mınaw nárselerdi, sharayatlardı,
personajlardı, olardıń is-háreketlerin hádden tıs úlkeytip, asıra súwretlew giperbola dep
ataladı [11]. Giperbolalar, ásirese, dástanlarda bas qaharmandı súwretlew, onıń batırlıǵın,
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-1
152
kúshliligin táriyplew ushın qollanıladı. Sonday-aq, atlardıń, tulparlardıń shapqırlıǵın asıra
súwretlewde giperbolalar ayırıqsha xızmet atqaradı. Al, «Sháriyar» dástanı qaharmanlıq
dastan bolmaǵanı ushın giperbolalıq súwretlewler qaharmanlıq dástanlarǵa qaraǵanda
siyrek ushırasadı: Sińlilerim, gápime qulaq salıń, kewlimde bir isim bar. Shaxidarap meni
alsa, sáwgilik yarı qılsa, bir pillanıń jipeginen, qırq mıń adamǵa shádir-shámen tamam
etip berer edim [8;8]. Atam ıqtıyarımdı berse, «qálegenińe tiy» dese, Shaxidarap meni
alsa, sáwgilik yarı qılsa, bir arpanıń dánesinen, qırq mıń adamǵa azıq, at jemi tamam etip
berer edim men [8;8].
Bul qatarlar Gúlsharanıń eki ájapası tilinen bayanlanǵan bolıp, isenimge tuwrı
kelmeytuǵın dárejede súwretlengen. Sonday-aq dástanda tómendegidey giperbolalıq
súwretlewlerdi ushıratıwımız múmkin: Aqqan suwday jılısıp // Tabanın jerge tiydirmey //
Júz toqsanlıq jorǵaday // Shaptı bedew tolıqsıp // Tabanı tasqa shaqıldap // Qaytqan
ǵazday ǵaqıldap // Attan aqqan terleri // Abılaysań jawınday // Quwday moynın sozadı //
«Dax» degende árebi at // Ushqan qustan ozadı [8;59]. Shaqalaqlap kúledi // Qus kúlgen
waqtında // Jer de kúle beredi // Kók te kúle beredi [8;62]. Bul mısallarda attıń shapqırlıǵı
qustıń ushıwına, onıń terleri jawınǵa teńelip asıra súwretlengen. Al Búlbúlgóya kúlgende
jer hám aspan qosılıp kúledi dep keltiriledi.
Litota
. Litota – grek tilinen alınǵan bolıp, ápiwayılıq, kishilik degen mánislerdi
bildiredi. Litota súwretlep otırǵan zattı yamasa qubılıstı obrazlı etip qollanıw ushın
qollanıladı. Ol – giperbolaǵa qarama-qarsı túsinik. Súwretlew obyektin kishireytip
kórsetiw litota dep júritiledi [9]. «Sháriyar» dástanında litotalıq súwretlew az sanda
jumsalǵan bolsa da, onıń obraz jasawda áhmiyeti úlken: Ózi bir
shappattay
nashar, onıń
gúnasın, obalın ólshegende adamǵa tarıdaydan da jetispes [8;24].
Bul mısalda Gúlshara obrazı litota arqalı súwretlengen bolıp, onıń ilajsızlıǵı, ázziligi
«shappatay» sózi arqalı ele de ashıp berilgen.
Ironiya.
Ironiya – grek tilinen jortaǵa degen mánisti ańlatadı. Belgili bir qubılıstı,
adamnıń minez qulqın mısqıllaw, dálkeklew maqsetinde qollanılatuǵın kórkem
súwretlewdiń bir túri. «Sháriyar» dástanında da birqansha sózler ironiya menen berilgen.
Bul tiykarınan Mástan mama hám Darapshnıń tilinen bayanlanadı: Munnan basqa
«balańdı» //
Kórgenim joq men sirá // Quda bergen
«perzentke» //
Qayıl bolǵıl biyshara
[8;19]. Qutlı bolsın alǵanım // Eki birdey
«ulıńız»
[8;21].
Bul qatarlarda qostırnaq ishindegi bala, perzent, ul sózleri ironiyalıq usılda berilgen
bolıp, pıshıq penen kúshik názerde tutılǵan.
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-1
153
Dástanda troplar ónimli hám sheber túrde qollanılǵan. «Sháriyar» dástanı turmıslıq
dástan bolǵanlıǵı ushın giperbolalıq súwretlew qaharmanlıq dástanlarǵa qaraǵanda az
muǵdarda jumsalǵan, al metafora, teńew sıyaqlı qurallardan keń hám sheber túrde
paydalanılǵanlıǵın kóriwimiz múmkin.
Juwmaqlap aytqanda, «Sháriyar» dástanında troplardıń jumsalıwın úyreniw arqalı
dástannıń poetikası ol xalqımız ortalıǵında qáliplesken turmıs shárayatlarımızdı, dúnyaǵa
kóz qaraslarmızdı, úrip-ádet dástúrlerimizdi kórkem poetikalıq dárejege kótergen miyras,
ruwhıy múlkimiz bolıp tabıladı dep ayta alamız. Dástannıń kórkemlik ózgesheligi tek
jırawdıń sheberligin emes, al xalqımızdıń áyyemnen sóz ónerin qádirlegen sózge sheber,
mádeniyatı bay xalıq ekenligin de kórsetedi.
Paydalanılǵan ádebiyatlar:
1. Bekbawlov O. Qaharmanlıq epostıń arab-parsı leksikası hám onıń tariyxıy
lingvistikalıq xarakteristikası. Nókis, «Qaraqalpaqstan», 1979.
2. Ábdinazimov Sh. Berdaq shıǵarmalarınıń tili. Tashkent, 2006.
3. Ábdinaimov Sh. Lingvofolkloristika. 2018.
4. Qarlıbaeva G. Ájiniyaz shıǵarmaları tiliniń semantika-stilistikalıq ózgeshelikleri.
Nókis, «Qaraqalpaqstan», 2017.
5. Allambergenova G. I.Yusupov shıǵarmalarında frazeologizmlerdiń stillik qollanılıwı.
Nókis, 2019
6. Yusupova B. Fonostilistika. Tashkent, 2021.
7. Járimbetov Q. Genjemuratov B. Ádebiyat teoriyası. Tashkent, «Sano-standart», 2018.
8. Qaraqalpaq folklorı V tom. Nókis, «Qaraqalpaqstan», 1997.
9. Dosımbetova A. Ádebiyatta kórkemlew quralları. Nókis, «Qaraqalpaqstan», 2017.
10. Boboev T. Adabiyotshunoslik asosları. Toshkent, «Ózbekiston», 2002.
11. Jarimbetov Q. Ádebiyattanıwdan sabaqlar. Nókis, «Qaraqalpaqstan», 2012.
12. Айназарова, Г., & Алламбергенова, Г. (2016). АДЪЕКТИВЛИК
ФРАЗЕОЛОГИЗМЛЕР
ҚУРАМЫНДА
КЕЛБЕТЛИКЛЕРДИ
ЖУМСАЛЫЎ. ВЕСТНИК
КАРАКАЛПАКСКОГО
ГОСУДАРСТВЕННОГО
УНИВЕРСИТЕТА
ИМЕНИ
БЕРДАХА, 32(3),
131–133.
извлечено
от
https://science.karsu.uz/index.php/science/article/view/839
13. Алламбергенова, Г. (2017). И.ЮСУПОВ ШЫҒАРМАЛАРЫНДА АДЪЕКТИВ
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-1
154
ФРАЗЕОЛОГИЗМЛЕРДИҢ
СТИЛЬЛИК
ҚОЛЛАНЫЛЫЎЫ.
ВЕСТНИК
КАРАКАЛПАКСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ
БЕРДАХА,
35(2),
153–155.
извлечено
от
https://science.karsu.uz/index.php/science/article/view/1008
14. И. Юсупов шығармаларында фразеологизмлер менен психологиялық халаттың
берилиўи. Ilim ha’m ja’miyet А Гулжахан No’kis 1, 16-17, 2017
15. Алламбергенова, Г. (2016). ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗ ДИЗБЕКЛЕРИНДЕГИ
СИНОНИМИЯ
(И.Юсупов
шығармалары
мысалында).ВЕСТНИК
КАРАКАЛПАКСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ
БЕРДАХА,
33(4),
119–122.
извлечено
от
https://science.karsu.uz/index.php/science/article/view/905
16. Фразеологиялық сөз дизбеклериниң көркемлеў қураллары хызметинде
қолланылыўы А Гулжахан Актуальные вызовы современный науки. VI
Международнаянаучная
конференция,
2016
17. Юсупов асарларида синоним фразеологизмларнинг услубий қўлланилиши АИ
Гулжахан
Ilm
sarchashmalari.
Urganch
6,
71-75
18. Фраземалардың узуал стильлик функцияларда қолланылыўы Мумтоз адабиёт ва
жамиятни маънавий янгилаш масалалари» А Гулжахан Халқаро илмий,2017
19. Выражение психологических состояний посредством фразеологизмов в
произведениях И. Юсупова Гулжахан Айтбаевна Алламбергенова Российская
тюркология,58-64,2018
20. Юсупов поэзиясында соматикалық фразеологизмлердиң стильлик қолланыўы
АИ
Гулжахан
Ilim
ha’m
ja’miyet.
No’kis
4,
11-13
