201
AHOLI STATISTIKASI
Yeshimov Sardorbek Anvar oʻgʻli
Termiz iqtisodiyot va servis universiteti Bank ishi va audit yo'nalishi 2-kurs talabasi
To‘raqulov Azizbek Eshonqulovich
Termiz iqtisodiyot va servis universiteti Bank ishi va audit yo'nalishi 2-kurs talabasi
Dusmuxamedova Nozima Xamidulla qizi
Termiz iqtisodiyot va servis universiteti moliyaviy statistika kafedrasi o'qituvchisi
Annotatsiya
Ushbu maqolada aholi statistikasi tahlil qilinadi. Aholi soni, tarkibi, o‘sish
dinamikasi va hududiy taqsimot kabi jihatlar ko‘rib chiqilgan. Shuningdek, statistik
ma‘lumotlarni tahlil qilish usullari, ularning jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga
ta‘siri yoritiladi. Metodologik yondashuvlar orqali aholi statistikasini yanada chuqurroq
o‘rganish uchun ilmiy asoslar keltirilgan.
Kalit so’zlar.
Aholi statistikasi, demografiya, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish, aholi
o‘sishi, hududiy taqsimot, metodologiya.
Abstract
This article analyzes population statistics. Aspects such as population size,
composition, growth dynamics, and territorial distribution are considered. Methods of
analyzing statistical data and their impact on the socio-economic development of society
are also highlighted. Scientific foundations are presented for a more in-depth study of
population statistics through methodological approaches.
Keywords.
Population statistics, demography, socio-economic development,
population growth, territorial distribution, methodology.
KIRISH
Aholi statistikasi har bir davlat uchun muhim ilmiy-amaliy ahamiyatga ega. Ushbu
soha aholi soni, tarkibi, demografik dinamikasi va boshqa omillarni o‘rganish orqali
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning turli jihatlarini tahlil qilish imkonini beradi. Aholining
soni va sifatiga doir ma‘lumotlar iqtisodiy rejalashtirish, hududiy rivojlanish va davlat
siyosatini belgilashda muhim ahamiyat kasb etadi. Maqolaning maqsadi – aholi
statistikasi va uning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishga ta‘sirini yoritishdir.
202
Aholi statistikasi — bu demografik jarayonlarni ilmiy asosda o‘rganish va ularni
raqamlar orqali ifodalash bilan shug‘ullanadigan muhim fan sohasi. Ushbu soha
jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini tahlil qilishda, urbanizatsiya jarayonlarini
kuzatishda va resurslarni samarali taqsimlashda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu maqola aholi
statistikasi bo‘yicha asosiy tamoyillar, metodologiyalar va natijalarni tahlil qilishga
qaratilgan.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Aholi statistikasi bo‘yicha nashr etilgan ilmiy manbalar bu sohaning rivojlanish
dinamikasini aks ettiradi. Masalan, demografik jarayonlarni o‘rganish borasida J. Graunt
va T. Malthuslarning ishlari muhim ahamiyatga ega. Zamonaviy davrda esa Birlashgan
Millatlar Tashkiloti (BMT), Jahon Banki va Milliy statistika qo‘mitalarining ma‘lumotlari
asosiy manba sifatida foydalaniladi. Shu bilan birga, O‘zbekiston Respublikasi Davlat
statistika qo‘mitasining hisobotlari milliy aholi statistikasi bo‘yicha qimmatli axborot
manbasi hisoblanadi.
Aholi statistikasi bo‘yicha tadqiqotlar ko‘p asrlik tarixga ega. Klassik
tadqiqotchilar, jumladan, Tomas Maltus va Alfred Lotka, demografik jarayonlarni tahlil
qilishda asosiy yondashuvlarni ishlab chiqqan. Zamonaviy adabiyotlarda aholi sonining
o‘sishi, migratsiya jarayonlari va gender tengligi masalalari keng o‘rganilgan. Xalqaro
tashkilotlar, jumladan, BMT va Jahon banki tomonidan taqdim etilgan statistik
ma’lumotlar ushbu sohaga oid eng ishonchli manbalar hisoblanadi.
Maqolada statistik tahlil va demografik usullardan foydalanilgan. Aholining soni
va tarkibiy o‘zgarishlari, hududiy taqsimoti hamda o‘sish ko‘rsatkichlari asosida tahlil
o‘tkazildi. Ma‘lumotlarni qayta ishlash uchun “Excel” dasturiy ta‘minoti hamda “SPSS”
statistik dasturiy vositalaridan foydalanildi. Ma‘lumotlar vizualizatsiyasi uchun grafik va
jadval usullari qo‘llanildi.
Maqolada aholi statistikasi bo‘yicha kvantitativ va sifatli tadqiqot usullari
qo‘llanildi. Asosiy ma’lumotlar milliy statistika qo‘mitalarining hisobotlari va xalqaro
tashkilotlar tomonidan taqdim etilgan ochiq ma’lumotlar bazalaridan olindi. Tahlil uchun
regressiya modeli va vaqt qatorlari usullari qo‘llanilib, aholi dinamikasini aniqlashga
qaratilgan tahlillar o‘tkazildi.
NATIJALAR
Tahlillar shuni ko‘rsatdiki, O‘zbekiston Respublikasida aholi soni yil sayin ortib
bormoqda. Masalan, so‘nggi 10 yil ichida aholi o‘sish sur‘ati o‘rtacha 1,7 foizni tashkil
etdi. Aholining yosh tarkibi yosh guruhlariga nisbatan teng taqsimlanmagan bo‘lib, 60
203
foizdan ortig‘i mehnatga layoqatli yoshdagi kishilardan iborat. Hududiy taqsimotga
kelsak, aholi asosan Toshkent shahri va Farg‘ona vodiysida to‘plangan.
1-rasm. Oʻzbekiston aholisining 2014-2024 yillar oraligʻidagi o'sishini ko'rsatuvchi
grafik.
Grafikda Oʻzbekiston aholisining 2014-yildan 2024-yilgacha boʻlgan o'sish
dinamikasi aks ettirilgan. Quyidagi jihatlar kuzatiladi:
1. Tendensiya: Grafik chiziqli o'sishni ko'rsatadi, ya'ni aholi soni har yili oshib
bormoqda.
2. Boshlang'ich nuqta: 2014-yilda aholi soni 30,5 million kishini tashkil etgan.
3. Eng yuqori ko'rsatkich: 2024-yilda aholi soni 36,7 million kishiga yetishi
kutilmoqda.
4. O'rtacha yillik o'sish: Har ikki yilda aholi soni taxminan 0,8-1,0 million kishiga
oshgan.
5. Barqaror o'sish: Grafikda keskin pasayish yoki sakrash holatlari kuzatilmaydi, bu
aholi sonining nisbatan izchil o'sishini ko'rsatadi.
204
Ushbu ma'lumotlar demografik o'sishning davom etayotganini va bu ijtimoiy-
iqtisodiy rejalashtirishda hisobga olinishi kerakligini ko'rsatadi. Aholi sonining oshishi
mehnat bozori, infratuzilma va xizmat ko'rsatish sohalarida o'sishni talab qiladi.
1-jadval. Aholi statistikasi bo‘yicha asosiy ko‘rsatkichlar va ularning
qisqacha izohlari
Ko‘rsatkich
Qiymat
Izoh
Aholi soni (mln)
35
2023-yil uchun umumiy aholi soni
Urbanizatsiya darajasi (%)
60
Shahar aholisi ulushi
Migratsiya saldosi (ming)
+25
Migratsiya natijasida aholining o‘sishi
O‘rtacha umr ko‘rish yoshi (yil) 72
Erkaklar va ayollar o‘rtacha ko‘rsatkichi
Ma’lumot darajasi (%)
98
Savodxonlik darajasi
Aholi soni (mln): Bu ko‘rsatkich mamlakatning demografik holatini umumiy
baholash imkonini beradi.
Urbanizatsiya darajasi (%): Shahar va qishloq aholisi o‘rtasidagi nisbatni
ko‘rsatadi, bu urbanizatsiya jarayonlarini tahlil qilishda muhimdir.
Migratsiya saldosi (ming): Aholining migratsiya sababli o‘zgarishini aniqlashga
yordam beradi.
O‘rtacha umr ko‘rish yoshi (yil): Sog‘liqni saqlash va turmush darajasi bo‘yicha
muhim indikator.
Ma’lumot darajasi (%): Ta'lim va savodxonlik darajasini o‘lchash uchun asosiy
ko‘rsatkich.
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, aholi sonining o‘sishi va migratsiya
jarayonlari iqtisodiy rivojlanish va urbanizatsiya darajasiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.
Aholi tarkibi bo‘yicha gender va yosh guruhlari o‘rtasidagi farqlar ijtimoiy muammolarni
aniqlashda muhim omil hisoblanadi. Bundan tashqari, tahlillar aholining ma’lumot
darajasi va sog‘liqni saqlash tizimi rivojlanishi o‘rtasidagi bog‘liqlikni ko‘rsatdi.
205
XULOSA
Aholi statistikasi davlat rivojlanishi uchun muhim ko‘rsatkich hisoblanadi. Olingan
natijalar shuni ko‘rsatadiki, aholi o‘sishi va hududiy taqsimoti davlatning ijtimoiy-
iqtisodiy siyosatini shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Kelgusida aholi statistikasi
bo‘yicha chuqurroq tadqiqotlar olib borish, ma‘lumotlarni tizimli ravishda tahlil qilish va
ulardan samarali foydalanish zarur.
Aholi statistikasi ijtimoiy-iqtisodiy qarorlar qabul qilishda muhim vosita
hisoblanadi. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, aholi statistikasi bo‘yicha muntazam
tahlillar olib borish va ularni amaliyotga joriy etish jamiyatning barqaror rivojlanishiga
xizmat qiladi. Kelgusida aholi statistikasi bo‘yicha chuqurroq tadqiqotlar olib borish
uchun zamonaviy texnologiyalar va katta ma’lumotlar tahlilidan foydalanish tavsiya
etiladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1.
Graunt, J. (1662). “Natural and Political Observations… Made upon the Bills
of Mortality”.
2.
Malthus, T. R. (1798). “An Essay on the Principle of Population”.
3.
Birlashgan
Millatlar
Tashkiloti
(2023).
Demografik
rivojlanish
ma‘lumotlari.
4.
O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi (2024). Aholi
statistikasi hisobotlari.
5.
Jahon Banki (2023). “World Development Indicators”.
6.
United Nations Department of Economic and Social Affairs. (2023). World
Population Prospects 2023.
7.
World Bank. (2022). Global Demographic Trends and Economic
Implications.
8.
Maltus, T. R. (1798). An Essay on the Principle of Population.
9.
Lotka, A. J. (1925). Elements of Physical Biology.
10.
Smith, D. P., & Keyfitz, N. (2020). Mathematical Demography.
11.
O‘zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo‘mitasi. (2023). Demografik
hisobotlar.
