КОРПОРАТИВ
ҲУҚУҚ
♦
CORPORATE LAW
♦
КОРПОРАТИВНОЕ
ПРАВО
2008
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
44
З
.
Ахмаджанова
ТДЮИ
аспиранти
АКЦИЯ
АКЦИЯДОРНИНГ
ДИВИДЕНДГА
БЎЛГАН
ҲУҚУҚИНИ
ТАСДИҚЛОВЧИ
ҚИММАТЛИ
ҚОҒОЗ
СИФАТИДА
Ҳозирги
замон
фуқаролик
муомаласида
қимматли
қоғозлар
бозор
шароитида
хўжалик
юритишнинг
асосий
институтларидан
бири
ҳисобланади
.
Кредит
,
ҳисоб
-
китоб
,
гаров
муносабатлари
,
акциядорлик
жамиятлари
тузиш
ва
бозор
иқтисодиётидаги
бошқа
операциялар
айни
шу
институтлар
ёрдамида
амалга
оширилади
.
Қимматли
қоғозлардан
тижорат
муомаласида
кенг
фойдаланиш
"
секьюритизация
" (
ингл
. "security" –
қимматли
қоғоз
)
тушунчасида
ўз
аксини
топган
.
Секью
-
ритизация
деганда
шундай
бир
махсус
молиявий
тех
-
ника
тушуниладики
,
молиявий
воситачилар
(
инвестор
-
лар
,
молиявий
компаниялар
)
ундан
фойдаланиб
тан
-
ланган
компаниянинг
айрим
активларига
уни
тўлиқ
сотиб
олмасдан
инвестициялар
қилиш
имкониятига
эга
бўладилар
1
.
Кенг
маънода
секьюритизацияни
"
маблағлар
жалб
қилиш
шакли
сифатида
қимматли
қоғозлар
ролини
ошириш
"
деб
тавсифлаш
мумкин
2
.
Қимматли
қоғозлар
тизимида
акция
алоҳида
ўрин
эгаллайди
.
Республикамизнинг
амалдаги
қонун
ҳужжатларига
мувофиқ
,
акция
–
акциядорлик
жамия
-
тининг
устав
фондига
юридик
ёки
жисмоний
шахс
му
-
айян
ҳисса
қўшганидан
гувоҳлик
берувчи
,
акция
эгаси
-
нинг
мазкур
жамият
мулкидаги
иштирокини
тасдиқловчи
ҳамда
унга
дивиденд
олиш
ва
,
қоида
тариқасида
,
ушбу
жамиятни
бошқаришда
қатнашиш
ҳуқуқини
берувчи
,
амал
қилиш
муддати
белгиланмаган
қимматли
қоғозлардир
3
.
Шундай
қилиб
,
юридик
нуқтаи
назардан
акция
–
бу
акциядорлик
жамияти
томонидан
чиқариладиган
ва
жамиятнинг
устав
капиталидаги
улушга
бўлган
мулк
ҳуқуқини
тасдиқлайдиган
қимматли
қоғоз
.
Акция
иқтисодий
категория
сифатида
алоҳида
,
кор
-
поратив
,
пай
,
фонд
,
бозор
,
биржа
,
инвестиция
қиймати
сифатида
тавсифланиши
мумкин
.
Бу
эгаси
ёзилган
ёки
ёзилмаган
,
капитални
тасарруф
этишга
қаратилган
,
котировка
қилинадиган
,
дивидендли
,
эмиссион
қимматли
қоғоз
.
Акция
–
республикамиз
қонунчилигида
акциядорлик
жамиятига
аъзоликни
тасдиқлайдиган
бирдан
-
бир
кор
-
поратив
қимматли
қоғоз
.
Акциялар
чиқариш
,
уларнинг
номидан
кўриниб
турганидек
,
фақат
акциядорлик
жа
-
миятлари
томонидан
амалга
оширилиши
мумкин
.
Маз
-
кур
жамиятлар
акциялар
чиқариш
йўли
билан
ўз
устав
капиталини
таркиб
топтиради
.
Шундай
қилиб
,
қимматли
қоғоз
сифатидаги
акция
-
нинг
асосий
хусусияти
шундан
иборатки
,
у
берадиган
мулкий
ва
номулкий
ҳуқуқлар
корпорацияга
аъзолик
ҳуқуқларининг
ўзига
хос
мажмуини
ташкил
этади
4
.
Ак
-
1
Батафсилроқ
қаранг
: Douglas G. Baird. Legal Approaches to
Restricting Distributions to Shareholders: the Role 001.
№
4.
С
.15.
2
Қаранг
:
Доунс
Дж
.,
Гудман
Дж
.
Финансово
-
инвестиционный
словарь
.
М
.:
Инфра
-
М
, 1977. 452-
б
;
Федоров
Б
.
Г
.
Англо
-
русский
толковый
словарь
валютно
-
кредитных
терминов
.
М
.:
Финансы
и
статистика
, 1992. 185-
б
.
3
Ўзбекистон
Республикасининг
"
Қимматли
қоғозлар
ва
фонд
биржаси
тўғрисида
" 1993
йил
2
сентябр
918-XII-
сон
Қонунининг
4-
моддаси
.
4
Қаранг
:
Шевченко
Г
.
Н
.
Акция
как
корпоративная
ценная
бумага
//
Журнал
российского
права
. 2005.
№
1. 52-
б
.
цияларнинг
айни
шу
фукнциясига
асосланиб
,
уларни
корпоратив
қимматли
қоғозлар
,
яъни
акциядорлик
жа
-
миятининг
ишларида
иштирок
этиш
ҳуқуқини
мустаҳкамловчи
қимматли
қоғозлар
қаторига
киритиш
одат
тусини
олган
.
Аммо
акциядорга
қарашли
бўлган
акциялар
сони
(
устав
капиталидаги
улуш
)
билан
унинг
ҳуқуқлари
ҳажми
ўртасида
бевосита
боғланиш
мавжуд
.
Акциялар
пакети
қанча
катта
(
устав
капиталидаги
улуш
қанча
кўп
)
бўлса
,
акциядорнинг
ҳуқуқлари
ҳажми
ҳам
шунча
катта
бўлади
.
Қимматли
қоғоз
тушунчасига
ЎзР
ФКда
берилган
таърифда
қимматли
қоғоз
мулкий
ҳуқуқларни
тасдиқлаши
кўрсатилган
.
Аммо
акция
,
корпоратив
қимматли
қоғоз
сифатида
,
мулкий
ҳуқуқлар
билан
бир
қаторда
,
мазкур
ҳуқуқлар
билан
боғлиқ
бўлган
бир
қатор
номулкий
ҳуқуқларни
ҳам
беради
.
Масалан
,
ак
-
циядорлик
жамиятини
бошқаришда
иштирок
этиш
ҳуқуқи
,
ахборот
олиш
ҳуқуқи
шулар
жумласидан
бўлиб
,
уларни
мулкий
ҳуқуқлар
қаторига
киритиш
мумкин
эмас
.
Шуни
таъкидлаш
лозимки
,
республикамизнинг
қимматли
қоғозлар
тўғрисидаги
қонун
ҳужжатларида
акциялардан
келиб
чиқадиган
корпоратив
ҳуқуқларга
умуман
олганда
анча
тор
таъриф
берилган
.
Жумла
-
дан
,
даромад
олишга
бўлган
ҳуқуқ
дивиденд
олишга
бўлган
ҳуқуқ
даражасида
торайтирилган
.
Ҳолбуки
,
ди
-
виденд
олишга
бўлган
ҳуқуқ
фақат
дистрибуция
турла
-
ридан
бири
ҳисобланади
5
.
Г
.
Ф
.
Шершеневич
бу
хусусда
сўз
юритиб
,
шундай
деган
эди
: "
Моддий
маънода
,
корхонада
иштирок
этиш
ҳуқуқи
сифатида
,
акция
акциядорлик
ширкатининг
за
-
рурий
омили
саналади
.
Ўз
навбатида
,
бу
иштирок
этиш
ҳуқуқи
уч
кўринишда
акс
этади
:
а
)
корхона
олган
даро
-
мадни
тақсимлашда
иштирок
этиш
;
б
)
ширкат
тугатил
-
ганда
унинг
мол
-
мулкини
тақсимлашда
иштирок
этиш
;
в
)
ширкат
ишларини
бошқаришда
иштирок
этиш
.
Даст
-
лабки
икки
ҳуқуқ
мулкий
хусусиятга
,
учинчи
ҳуқуқ
эса
–
шахсий
хусусиятга
эга
"
6
.
Д
.
В
.
Ломакин
бу
фикрни
ривожлантириб
, "
акция
-
дорларнинг
номулкий
ҳуқуқлари
асосий
ҳуқуқлар
–
мулкий
ҳуқуқлар
билан
узвий
боғлиқ
бўлиб
,
улар
билан
бирга
ягона
мажмуани
вужудга
келтиради
, -
деб
қайд
этади
. –
Аъзолик
ҳуқуқи
умуман
олганда
мулкий
хусу
-
сият
касб
этади
.
Қимматли
қоғоз
сифатидаги
акция
мулкдори
айрим
ҳуқуқлар
эгаси
ҳисобланмайди
,
чунки
айрим
ҳуқуқлар
ўзга
шахсларга
берилиши
мумкин
;
у
акциядорлик
ҳуқуқий
муносабати
субъекти
бўлиб
,
бун
-
да
акциядорларда
ягона
аъзолик
ҳуқуқида
синтезлаш
-
ган
субъектив
ҳуқуқлар
мавжудлигида
акс
этадиган
юридик
алоқа
тушунилади
"
7
.
В
.
Б
.
Чуваков
бу
масалага
бошқача
кўз
билан
қарайди
.
Унинг
фикрича
,
акция
билан
тасдиқланган
ак
-
циядор
ва
акциядорлик
жамияти
ўртасидаги
муносабат
ўз
табиатига
кўра
мажбуриятларга
доир
ҳуқуқий
муно
-
сабат
ҳисобланмайди
,
чунки
мажбуриятларнинг
вази
-
фаси
фақат
мулкий
муносабатларни
ўзаро
боғлашдан
иборат
.
Муаллиф
фикрига
кўра
,
акцияга
бўлган
ҳуқуқни
эгаллаш
чоғида
акциядорга
акциядорлик
жамиятига
5
Қаранг
:
Пилипенко
А
.
Доходы
акционеров
по
акциям
:
о
ди
-
видендах
и
других
дистрибуциях
в
акционерном
обществе
(
о
реализации
и
защите
прав
акционеров
) //
Бизнес
. 1994.
№
22.
14-
б
.
6
Шершеневич
Г
.
Ф
.
Курс
торгового
права
.
Т
.1.
СПб
., 1908.
414-
б
.
7
Ломакин
Д
.
В
.
Акционерное
правоотношение
.
М
., 1997. 69-
б
.
КОРПОРАТИВ
ҲУҚУҚ
♦
CORPORATE LAW
♦
КОРПОРАТИВНОЕ
ПРАВО
2008
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
45
нисбатан
бирон
-
бир
мулкий
ҳуқуқ
тегишли
бўлмайди
.
Бунадй
ҳуқуқлар
вужудга
келиши
учун
қўшимча
юридик
фактлар
ёки
уларнинг
таркиблари
талаб
этилади
. "
Ак
-
цияга
бўлган
ҳуқуқ
эгалланган
пайтдан
эътиборан
унинг
эгасида
фақат
жамиятга
нисбатан
айрим
номулкий
ҳуқуқлар
вужудга
келади
(
ахборот
олиш
ҳуқуқи
,
жамият
ишларини
бошқаришда
иштирок
этиш
ҳуқуқи
ва
б
.).
Ам
-
мо
корпоратив
хусусият
касб
этадиган
бу
ҳуқуқлар
маж
-
буриятларга
доир
ҳуқуқлар
ҳисобланмайди
.
Бу
акция
мажбуриятларга
доир
субъектив
ҳуқуқни
эмас
,
балки
корпорацияга
аъзолик
ҳуқуқини
ўзида
акс
эттиради
,
де
-
ган
хулосага
келиш
имконини
беради
"
1
.
А
.
Ю
.
Бушев
ҳам
шунга
ўхшаш
анча
баҳсли
фикрни
илгари
суради
.
Муаллиф
фикрига
кўра
, "
акциядорнинг
акциядорлик
жамиятини
бошқаришда
иштирок
этиш
ҳуқуқи
мулкий
ҳуқуқлар
қаторига
кирмайди
,
боз
устига
,
у
фуқаролик
субъектив
ҳуқуқлари
билан
иштирок
этиш
ҳуқуқини
тан
олмайди
,
улар
ўз
ҳолича
,
алоҳида
олин
-
ганда
,
мулкий
хусусиятга
ҳам
,
шахсий
табиатга
ҳам
эга
эмаслигини
,
муклий
муносабатларни
тайёрлаш
ва
ташкил
этиш
,
шунингдек
акциядорнинг
мулкий
ман
-
фаатини
таъминлаш
воситасигина
бўлиб
хизмат
қилишини
таъкидлайди
"
2
.
Бизнингча
,
Г
.
Н
.
Шевченко
: "
Мулкий
хусусиятга
эга
бўлмаган
акциядорлик
жамиятининг
ишларини
бошқаришда
иштирок
этиш
ҳуқуқи
,
ахборот
олишга
бўлган
ҳуқуқ
мулкий
ҳуқуқлар
билан
боғлиқ
бўлган
но
-
мулкий
ҳуқуқлар
сифатида
қаралиши
лозим
"
3
,
дегани
-
да
,
тўла
ҳақ
эди
.
Бундан
ташқари
,
номулкий
корпоратив
ҳуқуқларга
фақат
мулкий
муносабатларни
тайёрлаш
ва
ташкил
этиш
воситаси
сифатида
ёндашиш
ўринли
бўлмайди
.
Аксинча
,
улар
мустақил
аҳамият
касб
этади
(
баъзан
акциядор
учун
улар
мулкий
ҳуқуқлардан
ҳам
қимматлироқ
бўлади
).
Ўзининг
тармоққа
мансублик
белгисига
кўра
улар
фуқаролик
-
ҳуқуқий
хусусият
касб
этади
,
чунки
улар
мулкий
ҳуқуқлар
билан
узвий
боғлиқ
ва
ягона
қонунлар
доирасида
тартибга
солинади
.
Ҳар
қандай
қимматли
қоғоз
доим
субъектив
фуқаролик
ҳуқуқлари
мажмуини
тақдим
этади
.
Бунда
,
қимматли
қоғозлар
табиатидан
келиб
чиққанда
,
миқдор
жиҳатидан
мулкий
ҳуқуқлар
устунлик
қилади
.
Буни
О
.
Н
.
Садиковнинг
қуйидаги
фикри
ҳам
тасдиқлайди
: "
Мулкий
муносабатлар
билан
боғлиқ
бўлган
шахсий
номулкий
муносабатлар
хўжалик
шир
-
катлари
ва
жамиятлари
фаолиятида
юзага
келади
.
Бу
ширкатлар
ва
жамиятларнинг
иштирокчилари
уларнинг
ишларини
бошқаришда
иштирок
этиш
,
уларнинг
фао
-
лияти
ҳақида
ахборот
олиш
ва
тегишли
ҳужжатлар
билан
танишиш
ҳуқуқига
эга
"
4
.
Айни
вақтда
,
биз
В
.
Б
.
Чуваковнинг
: "
Акциядор
ва
ак
-
циядорлик
жамияти
ўртасидаги
акция
билан
тасдиқланган
муносабатлар
ўз
табиатига
кўра
мажбу
-
риятларга
доир
муносабатлар
ҳисобланмайди
"
5
,
деган
фикрига
қўшила
олмаймиз
.
Бу
ерда
шуни
эътиборга
олиш
лозимки
,
акция
билан
тасдиқланган
ҳар
қандай
ҳуқуқларни
амалга
ошириш
учун
маълум
юридик
факт
-
1
Чуваков
В
.
Б
.
Правовая
природа
ценных
бумаг
.
Дис
. ...
канд
.
юрид
.
наук
.
Ярославль
, 2004. 26-
б
.
2
Бушев
А
.
Ю
.,
Скворцов
О
.
Ю
.
Акционерное
право
,
Вопросы
теории
и
судебно
-
арбитражной
практики
.
М
., 1997. 94-
б
.
3
Шевченко
Г
.
Н
.
Кўрсат
.
Асар
.
4
Гражданское
право
России
.
Общая
часть
:
Курс
лекций
/
Под
ред
.
О
.
Н
.
Садикова
.
М
., 2001. 25-
б
.
5
Чуваков
В
.
Б
.
Кўрсат
.
асар
. 25-
б
.
лар
юз
бериши
талаб
этилади
.
Масалан
,
акциядор
ўзининг
акциядорлик
жамияти
ишларини
бошқаришда
иштирок
этиш
ҳуқуқини
амалга
ошириши
–
акциядор
-
ларнинг
умумий
йиғилишида
иштирок
этиши
учун
муай
-
ян
юридик
фактлар
юз
берган
,
чунончи
:
умумий
йиғилишни
ўтказиш
тўғрисида
қарор
қабул
қилинган
,
акциядор
умумий
йиғилишда
иштирок
этиш
ҳуқуқига
эга
бўлган
шахслар
рўйхатига
киритилган
бўлиши
лозим
.
Бундан
ташқари
,
маълум
номулкий
ҳуқуқларни
,
ма
-
салан
,
умумий
йиғилишнинг
кун
тартибига
таклифлар
киритиш
,
навбатдан
ташқари
умумий
йиғилишни
чақиришни
талаб
қилиш
ҳуқуқини
амалга
ошириш
учун
тегишли
ҳажмдаги
ҳуқуқларни
жамлаш
имконини
бе
-
радиган
акцияларнинг
муайян
миқдорига
эга
бўлиш
ҳам
талаб
этилади
.
Шундай
қилиб
,
ҳар
қандай
қимматли
қоғоз
каби
,
ак
-
ция
тасдиқлайдиган
ҳуқуқларни
ва
уларни
амалга
ошириш
имкониятини
фарқлаш
лозим
.
Акция
муайян
мулкий
ва
номулкий
ҳуқуқлар
беради
ва
уларни
амалга
ошириш
учун
бир
нечта
,
одатда
,
фактлар
таркибини
вужудга
келтирадиган
муайян
юридик
фактлар
юз
бе
-
риши
талаб
этилади
.
В
.
А
.
Белов
таъбири
билан
айтганда
, "
юридик
факт
ўзига
хос
"
линза
"
бўлиб
,
абстракт
юридик
қоида
у
орқали
ўтгач
,
муайян
вазиятда
қўлланилади
ва
маълум
хусусий
-
ҳуқуқий
муносабат
мазмунини
белги
-
лаш
имконини
беради
"
6
.
Яна
шуни
унутмаслик
керакки
,
маълум
миқдорда
акцияларни
ва
тегишли
равишда
улар
берадиган
ҳуқуқларни
қўлга
киритиш
акциядорнинг
ҳуқуқлар
эгаси
сифатидаги
мақоми
ўзгаришига
сабаб
бўлади
.
Одатда
-
ги
уч
ҳуқуқдан
ташқари
,
бундай
акциялар
акциядорлик
жамиятининг
фаолиятини
белгилаш
,
айрим
ҳолларда
эса
уни
назорат
қилиш
имконини
берадиган
бошқа
ҳуқуқларни
ҳам
беради
.
Бунда
акциядор
қанча
кўп
ак
-
цияга
эга
бўлса
,
унинг
устав
капиталидаги
улушига
мос
келадиган
ҳуқуқлари
ҳажми
шунча
катта
бўлади
.
Бундай
акциядорларга
қарашли
бўлган
корпоратив
назоратни
амалга
ошириш
ҳуқуқи
бир
-
бири
билан
уз
-
вий
боғлиқ
бўлган
икки
ҳуқуқ
:
юридик
шахс
менежер
-
ларини
сайлаш
ва
даромадни
тақсимлашга
таъсир
кўрсатиш
имкониятларида
намоён
бўлади
7
.
Бунда
,
И
.
Т
.
Тарасов
қайд
этганидек
, "
акция
,
ҳар
қандай
қимматли
қоғоз
каби
,
ҳуқуқлар
мажмуини
тасдиқлайди
,
лекин
айрим
юридик
адабиётларда
қайд
этилган
акциядорнинг
жамиятга
нисбатан
мажбурият
-
ларини
мустаҳкамлай
олмайди
"
8
.
Ўз
навбатида
,
Д
.
И
.
Дедов
"
жамиятда
иштирок
этиш
акция
билан
тасдиқланган
ҳуқуқлар
ва
бурчлар
маж
-
муи
билан
белгиланади
"
9
,
деб
ҳисоблайди
.
Дарҳақиқат
,
акциядорлик
қонун
ҳужжатларида
ак
-
циядорнинг
муайян
бурчлари
,
жумладан
акциялар
ҳақини
тўлаш
мажбурияти
,
жамият
фаолияти
ҳақида
сир
тутилган
ахборотни
ошкор
этмаслик
мажбурияти
кўрсатиб
ўтилган
.
Аммо
акциядорнинг
акциялар
ҳақини
тўлаш
мажбу
-
рияти
унинг
акциядор
сифатидаги
мақоми
билан
бево
-
сита
белгиланмайди
.
У
акциялар
билан
олди
-
сотди
қилиш
шартномасидан
келиб
чиқади
.
Айни
ҳолда
ак
-
6
Белов
В
.
А
.
Гражданское
право
.
Общая
часть
.
М
., 2002. 188-
б
.
7
Қаранг
:
Степанов
Д
.
Корпоративные
споры
и
реформа
про
-
цессуального
законодательства
//
Вестник
ВАС
РФ
. 2004.
№
2.
8
Тарасов
И
.
Т
.
Учение
об
акционерных
компаниях
.
М
., 2000.
41-
б
.
9
Дедов
Д
.
И
.
Дробные
акции
//
Законодательство
. 2003.
№
9.
56-
б
.
КОРПОРАТИВ
ҲУҚУҚ
♦
CORPORATE LAW
♦
КОРПОРАТИВНОЕ
ПРАВО
2008
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
46
циялар
харид
қилиш
–
нафақат
мулк
ҳуқуқи
вужудга
келиши
учун
асос
,
балки
шахсда
акциядор
мақоми
ву
-
жудга
келишининг
асосларидан
бири
ҳисобланади
.
Шу
сабабли
акциялар
ҳақини
тўлашга
акциядор
эмас
,
бал
-
ки
харидор
мажбурлиги
тўғрисида
сўз
юритилса
,
тўғрироқ
бўлади
1
.
Зеро
акциядор
мақомини
акциялар
ҳақини
тўламасдан
,
масалан
,
уларни
мерос
тартибида
ёки
ҳадя
шартномасига
биноан
олиш
йўли
билан
ҳам
қўлга
киритиш
мумкин
.
Шу
сабабли
қимматли
қоғоз
мажбуриятларни
эмас
,
балки
ҳуқуқларни
тасдиқлайди
,
деган
одатдаги
қоида
қимматли
қоғозларнинг
ўзига
хос
тури
бўлган
акцияга
нисбатан
ҳам
амал
қилади
.
Акциядорлик
жамияти
олган
даромаднинг
бир
қисмини
дивиденд
тарзида
олишга
бўлган
ҳуқуқ
акция
берадиган
асосий
ҳуқуқ
ҳисобланади
.
Бунда
,
юқорида
қайд
этиб
ўтилганидек
,
акциядорлик
жамиятининг
ди
-
виденд
тўлаш
мажбурияти
юридик
факт
юз
бериши
–
дивиденд
тўлаш
тўғрисида
қарор
қабул
қилиниши
(
ди
-
виденд
эълон
қилиниши
)
билан
боғлиқ
.
Бунгача
акция
-
дорлик
жамияти
фақат
дивиденд
тўлаш
ҳуқуқига
эга
бўлади
.
Бизнингча
,
дивидендга
бўлган
ҳуқуқ
акциядорларда
дивиденд
эълон
қилингунга
қадар
мавжуд
бўлади
,
ам
-
мо
бу
алоҳида
ҳуқуқ
–
аъзолик
ҳуқуқи
,
дивидендга
бўлган
корпоратив
ҳуқуқ
бўлиб
,
уни
мажбурий
амалга
оширишни
талаб
қилиш
мумкин
эмас
.
Кейинчалик
,
ди
-
виденд
эълон
қилинганидан
сўнг
,
бу
ҳуқуқ
шу
номдаги
мажбурият
ҳуқуқига
ўтадики
,
уни
бажаришни
суд
тар
-
тибида
талаб
қилиш
мумкин
.
Акциядор
дивидендга
бўлган
корпоратив
ҳуқуққа
эга
бўлгани
учунгина
у
кейинчалик
мажбурият
ҳуқуқини
,
яъни
дивидендга
бўлган
корпоратив
ҳуқуқнинг
ҳосиласи
–
дивидендга
бўлган
мулкий
ҳуқуқни
қўлга
киритиши
мумкин
.
Умуман
олганда
,
акциядорда
дивиденд
олишга
бўлган
ҳуқуқ
ва
акциядорлик
жамиятининг
дивиденд
тўлаш
мажбурияти
амалда
фактларнинг
мураккаб
тар
-
киби
мавжуд
бўлган
ҳолда
вужудга
келади
.
Бу
фактлар
таркибида
акциядорлик
жамиятининг
умумий
йиғилишида
дивиденд
тўлаш
тўғрисида
қарор
қабул
қилиниши
охирги
юридик
факт
ҳисобланади
.
Бу
ёндашув
билан
А
.
Ю
.
Бушевнинг
нуқтаи
назари
ҳам
ҳамоҳангдир
.
Унинг
фикрича
, "
мулкий
ҳуқуқлар
ак
-
циядорда
у
акцияларни
қўлга
киритган
пайтдан
бошлаб
вужудга
келади
,
лекин
акциядан
келиб
чиқадиган
ҳуқуқларни
амалга
оширишга
у
фақат
мазкур
ҳуқуқлар
расмийлаштирилганидан
ва
акциядор
билан
жамият
ўртасида
мулкий
мажбурият
шартлари
узил
-
кесил
ке
-
лишилганидан
сўнг
киришиши
мумкин
бўлиб
,
бунга
шу
жумладан
зарур
юридик
фактлар
юз
бергани
–
диви
-
денд
тўлаш
тўғрисида
,
жамиятни
тугатиш
тўғрисида
қарор
қабул
қилингани
муносабати
билан
эришилади
"
2
.
Баъзан
дивиденд
тўлаш
тўғрисидаги
масала
ҳал
қилинаётганда
жамиятга
маблағларни
даромад
олиш
мақсадида
киритадиган
ва
шу
боис
олинган
даромад
-
дан
дивиденд
тўлаш
учун
фойдаланилишидан
манфа
-
атдор
бўлган
акциядорлар
билан
ишлаб
чиқаришни
кенгайтиришдан
манфаатдор
бўлган
акциядорлар
манфаатларининг
тўқнашуви
юз
беради
.
Дивидендни
эълон
қилиш
умумий
йиғилиш
вако
-
латлари
жумласига
киритилган
,
лекин
бу
ерда
акция
-
1
Қаранг
:
Ломакин
Д
.
В
.
Изменения
в
акционерном
законе
и
вопросы
охраны
прав
акционеров
//
Законодательство
. 2002.
№
11. 51-
б
.
2
Коммерческое
право
.
Ч
. 1 /
Под
ред
.
В
.
Ф
.
Попондопуло
,
В
.
Ф
.
Яковлевой
.
М
., 2002. 246-
б
.
дорларнинг
умумий
йиғилишига
дивиденд
миқдорини
ва
уни
тўлаш
тартибини
белгилаш
юзасидан
тавсия
-
лар
берадиган
кузатув
кенгаши
ҳам
катта
рол
ўйнайди
.
Бизнинг
назаримизда
,
кузатув
кенгаши
бундай
тавсия
-
ларни
ишлаб
чиқишда
жамият
фаолиятининг
реал
ша
-
роитлари
ва
имкониятларини
ҳисобга
олиши
лозим
.
Агар
акциядорлик
жамияти
дивиденд
тўлаш
тўғрисида
қарор
қабул
қилган
бўлмаса
,
акциядорлар
,
ҳатто
жа
-
мият
даромад
олган
бўлса
ҳам
,
дивиденд
тўлашни
суд
орқали
талаб
қилиш
ҳуқуқига
эга
эмас
.
Айни
вақтда
,
бир
қанча
мамлакатларда
,
хусусан
АҚШда
қонун
,
агар
жамият
даромад
олган
бўлса
,
ак
-
циядорларга
дивиденд
тўлашни
суд
орқали
талаб
қилиш
,
шунингдек
меъёрдан
ортиқ
миқдорда
даромад
жамлаш
сиёсатини
олиб
бораётган
компанияларга
санкциялар
белгилаш
ҳуқуқини
беради
3
.
Компанияларни
дивиденд
тўлашга
мажбурлашнинг
айрим
элементлари
мавжудлигига
қарамай
,
аксарият
олимлар
ва
мутахассислар
дивиденд
тўлашга
импера
-
тив
талаблар
қўйишнинг
мақсадга
мувофиқ
эмаслиги
-
ни
қайд
этадилар
,
чунки
бозор
шароитида
хўжалик
юритиш
механизмлари
,
биринчидан
,
ҳар
қандай
ноиқтисодий
тўсиқларга
чек
қўйишни
назарда
тутади
,
иккинчидан
,
риск
омилига
асосланади
.
Умуман
олганда
,
акциянинг
ўзига
хос
хусусияти
шундан
иборатки
,
у
капитал
иқтисодиётнинг
истиқболли
ва
барқарор
ривожланаётган
тармоқларига
қуйилишига
кўмаклашади
.
Акциялар
қимматли
қоғозларга
хос
бўлган
бошқа
функциялар
,
чунончи
:
информацион
,
сафарбар
этиш
,
назорат
қилиш
ва
ҳоказо
функцияларни
ҳам
бошқа
қимматли
қоғозларга
қараганда
самаралироқ
амалга
оширади
.
Аксарият
фонд
индекслари
замирида
айнан
акциялар
ётади
.
Акциялар
кенг
тарқалгани
ва
улар
амал
қиладиган
соҳаларнинг
ранг
-
баранглиги
уларнинг
айни
шу
аф
-
залликлари
билан
изоҳланади
.
Бугунги
кунда
акциялар
аввало
тижорат
корхоналарига
,
инвестиция
институт
-
ларига
,
банкларга
,
институционал
инвесторлар
(
пен
-
сия
фондлари
,
хеж
-
фондлар
,
суғурта
ташкилотлари
)
га
,
айрим
нотижорат
ташкилотлари
(
масалан
,
биржалар
,
кредит
уюшмалари
)
га
ва
бошқа
эмитентларга
хос
.
Шунингдек
очиқ
акциядорлик
жамиятлари
ва
ёпиқ
акциядорлик
жамиятларининг
акцияларини
ҳам
фарқлаш
мумкин
.
АҚШда
уларни
ифодалаш
учун
те
-
гишли
равишда
"
хусусий
корпорация
" (private company)
ва
"
оммавий
корпорация
" (public company)
атамалари
ишлатилади
.
Шунга
мувофиқ
очиқ
ва
ёпиқ
обуна
бўйича
тарқатиладиган
акциялар
ҳам
фарқланади
.
Очиқ
обуна
бўйича
очиқ
акциядорлик
жамиятларининг
акциялари
,
ёпиқ
обуна
бўйича
эса
–
очиқ
турдаги
акциядорлик
жа
-
миятларининг
акциялари
ҳам
,
ёпиқ
турдаги
акциядорлик
жамиятларининг
акциялари
ҳам
тарқатилади
.
Шуни
таъкидлаб
ўтиш
лозимки
,
Ўзбекистонда
хусу
-
сийлаштирилган
корхоналарнинг
акциялари
алоҳида
гуруҳни
ташкил
қилади
.
Акциялар
бозорининг
энг
катта
улуши
айни
шу
турдаги
акцияларга
тегишлидир
.
Акциялар
эмиссияси
ва
уларни
жойлаштириш
хусу
-
сиятларига
қараб
биринчи
чиқарилган
акциялар
,
ик
-
кинчи
чиқарилган
акциялар
ва
кейинги
чиқарув
акция
-
лари
фарқланади
.
Бунда
биринчи
чиқарилган
акция
-
лар
асосий
чиқарув
акциялари
деб
аталади
.
Муомалада
бўлиш
хусусиятларига
қараб
фонд
биржасида
котировка
қилинадиган
акциялар
ва
коти
-
ровка
қилинмайдиган
акциялар
фарқланади
.
3
Қаранг
:
Метелева
Ю
.
Право
акционера
на
дивиденд
//
Хо
-
зяйство
и
право
. 1998.
№
7. 45-
б
.
КОРПОРАТИВ
ҲУҚУҚ
♦
CORPORATE LAW
♦
КОРПОРАТИВНОЕ
ПРАВО
2008
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
47
Конвертация
қилинадиган
акциялар
қимматли
қоғозлар
мазкур
турининг
алоҳида
типи
ҳисобланади
.
Уларни
муайян
шароитда
бошқа
турдаги
ва
ёки
тои
-
фадаги
акцияларнинг
маълум
сонига
олдиндан
белги
-
ланган
нархда
(
нисбатда
)
айирбошлаш
мумкин
.
Маса
-
лан
,
оддий
акцияларни
имтиёзли
акцияларга
(
префак
-
цияларга
)
айирбошлаш
мумкин
.
Шуни
таъкидлаш
ло
-
зимки
,
акцияларни
конвертация
қилишнинг
жуда
кўп
вариантлари
мавжуд
.
Аммо
уларнинг
барчасини
маж
-
бурий
(
эмитент
томонидан
амалга
оширилади
)
ва
их
-
тиёрий
(
инвестор
томонидан
амалга
оширилади
)
га
ажратиш
мумкин
.
Иккала
ҳолда
ҳам
конвертация
қилиш
механизми
корпорациянинг
таъсис
ва
эмиссия
ҳужжатлари
(
устав
,
эмиссия
рисоласи
,
конвертация
қилиш
тўғрисидаги
низом
)
да
белгилаб
қўйилиши
ло
-
зим
.
Агар
бундай
қилинган
бўлмаса
,
акцияларни
кон
-
вертация
қилиш
тўғрисидаги
қарор
акциядорларнинг
умумий
йиғилиши
томонидан
маъқулланган
бўлиши
керак
.
Акс
ҳолда
конвертация
қонунга
хилоф
деб
топи
-
лади
ва
у
билан
боғлиқ
барча
битимлар
ўз
-
ўзидан
бе
-
кор
бўлади
.
Дивидендга
бўлган
ҳуқуқни
таъминловчи
қимматли
қоғоз
сифатидаги
акциянинг
ўзига
хос
хусусиятлари
таҳлилини
якунлар
эканмиз
,
қуйидаги
хулосага
кели
-
шимиз
мумкин
.
Акциядорлик
жамиятига
аъзоликни
тасдиқловчи
қимматли
қоғоз
сифатидаги
акциянинг
асосий
хусусияти
шундан
иборатки
,
у
берадиган
мул
-
кий
ва
номулкий
ҳуқуқлар
бир
-
бири
билан
узвий
боғлиқ
бўлиб
,
бу
акция
корпорацияга
аъзолик
ҳуқуқини
белги
-
ловчи
ҳуқуқларнинг
ўзига
хос
мажмуини
тақдим
этади
,
деган
хулосага
келиш
имконини
беради
.
Резюме
В
вводной
части
статьи
автор
характеризует
цен
-
ные
бумаги
в
современном
гражданском
обороте
и
отмечает
,
что
они
представляют
собой
один
из
ключе
-
вых
институтов
рыночного
хозяйствования
.
В
основной
части
статьи
рассматриваются
акция
и
ее
место
в
системе
ценных
бумаг
,
а
также
ее
роль
как
ценной
бумаги
,
удостоверяющей
право
акционера
на
дивиденды
.
В
заключении
автор
приходит
к
выводу
,
что
ключе
-
вой
особенностью
акции
как
ценной
бумаги
,
удостове
-
ряющей
право
членства
в
акционерном
обществе
,
яв
-
ляется
то
,
что
предоставляемые
ею
имущественные
и
неимущественные
права
тесно
связаны
между
собой
.
Это
позволяет
сделать
вывод
о
том
,
что
акция
предос
-
тавляет
своеобразный
комплекс
прав
,
опосредующих
право
членства
в
корпорации
.
Abstract
In the introductory part of the article the author charac-
terizes securities in a modern civil turn and marks, that
they represent one of key institutes of market managing.
In the basic part of the article the action and its place in
system of securities, and also its role as the securities
certifying the right of the shareholder on dividends are
considered.
In the conclusion the author comes to opinion, that key
feature of the action as the securities certifying the right of
membership in joint-stock company, that the property her
property and non-property rights are closely connected
among themselves is. It allows to draw a conclusion that
the action gives an original complex of the rights mediating
the right of membership in corporation.
