ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2020
№3 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
86
М.Махаматов
ТДЮУ катта ўқитувчиси, PhD
БИРЛАШИШ ЭРКИНЛИГИ ПРИНЦИПИНИНГ
ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИГА
ИМПЛЕМЕНТАЦИЯСИ
Аннотация:
мақолада
Халқаро
меҳнат
ташкилотининг тўрт фундаментал принципларидан
бири – бирлашиш эркинлиги ва жамоа музокараларини
олиб
боришга
бўлган
ҳуқуқни
акс
эттирувчи
нормаларнинг аҳамияти, уларнинг Ўзбекистон миллий
қонунчилигига имплементацияси ўрганилган. ХМТ
назорат органи Конвенция ва тавсияларни қўллаш
бўйича экспертлар қўмитасининг халқаро нормаларни
қўллаш бўйича тавсияларини амалга ошириш йўллари
таҳлил қилинган, бирлашиш эркинлиги нормаларини
қўллаш бўйича хорижий давлатлар тажрибаси
қиёсланган.
Таянч сўзлар:
принцип, конвенция, вакиллик
органи, бирлашиш ҳуқуқи, имплементация, жамоа
музокаралари
Аннотация:
в статье исследован значение норм,
отражающий один из четырех основополагающих
принципов Международной организации труда – сво-
бода объединения и ведение коллективных перегово-
ров, их имплементация в национальное законодатель-
ство Узбекистана. Проанализированы пути реализации
рекомендаций надзорного органа МОТ Комитета экс-
пертов по применению конвенций и рекомендаций,
сравнивается опыт зарубежных стран по применению
норм о свободе объединения.
Ключевые слова:
принцип, конвенция, представи-
тельный орган, право на объединения, имплемента-
ция, ведение коллективных переговоров.
Annotation:
the article examines the meaning of
norms that reflect one of the four fundamental principles of
the International labor organization-freedom of Association
and collective bargaining, their implementation in the
national legislation of Uzbekistan. The article analyzes
ways to implement the recommendations of the ILO
Supervisory div, the Committee of experts on the
application of conventions and recommendations, and
compares the experience of foreign countries in applying
the norms on freedom of Association.
Keywords
: principle, convention, representative div,
right of association, implementation, collective bargaining.
Бирлашиш эркинлиги ва жамоавий музокараларни
олиб боришга бўлган ҳуқуқни амалда тан олиш
принципини таъминлашга қартилган 1948 йил 9
июлдаги
“Бирлашмалар
эркинлиги
ва
касаба
уюшмаларига бирлашиш ҳуқуқини ҳимоя қилиш
тўғрисида”ги 87-сонли конвенция ҳамда 1949 йил 1
июлдаги Жамоа музокараларини ташкил этиш ва
юритиш ҳуқуқи принципларини қўлланиши тўғрисидаги
98-
Конвенциялар қабул қилинган [1].
Мазкур конвенция Халқаро меҳнат конференцияси
томонидан қабул қилинган бўлиб, 21 моддани ўз ичига
олади. Унинг 1-моддасидаёқ мазкур ҳужжатни
ратификация қилган ва унга нисбатан кучга кирган
давлатларга конвенцияда келтирилган қоидаларни
бажариш мажбуриятини юклайди. Фикримизча, мазкур
модда 1998 йилги ХМТ Декларацияси қабул
қилинганидан сўнг янада мустаҳкамланди. Бунга
сабаб,
биринчидан,
конвенция 1-моддаси фақатгина
ушбу ҳужжат қайси аъзо-давлатга нисбатан кучга
кирган бўлсагина қўлланилиши лозимлиги назарда
тутади, яъни унинг ҳудудий ҳаракат доираси муайян
аъзо-давлатга
нисбатан
кучга
кириши
билан
чегараланган;
иккинчидан,
1998 йилги ХМТнинг
Меҳнат соҳасидаги асосий ҳуқуқ ва принциплар
тўғрисидаги декаларцияси 2-бандига мувофиқ аъзо-
давлатлар
фундаментал
принципларни
ўзида
мужассам
этган
конвенцияларни
Ташкилотга
аъзоликлари
жиҳатидан,
уларни
ратификация
қилмаган бўлсалар ҳам бажариш мажбуриятини
оладилар [2].
Бирлашиш эркинлиги, уни таъминлаш масаласи
нафақат меҳнаткашларга балки иш берувчиларга ҳам
бевосита
тегишлидир.
Конвенцияга
мувофиқ
меҳнаткашлар
ва
иш
берувчилар,
ҳеч
бир
чеклашларсиз, ташкилот таъсис этиш ва фақат ушбу
ташкилотнинг қоидаларига бўйсунган ҳолда, ўзлари
танлаган ташкилотга олдиндан рухсат олмасдан
қўшилиш ҳуқуқига эга.
Мазкур ҳуқуқнинг таъминланиши қандай аҳамият
бор деган саволга қуйидагича жавоб беришимиз
мумкин:
биринчидан,
меҳнаткашлар
ва
иш
берувчиларнинг кучли ва мустақил бирлашмалари
меҳнат бозорини самарали тартибга солишнинг асосий
воситаларидан
бири
бўлиб
хизмат
қилади;
иккинчидан,
меҳнаткашлар ва иш берувчилар
ўртасида ижтимоий мулоқотни кучайтириш, юзага
келиши мумкин бўлган низоларни олдини олиш
функциясини
бажаради;
учинчидан,
меҳнат
шароитларини
яхшилаш,
муносиб
меҳнатни
таъминлаш ва умуман инсон ҳуқуқларин амалга
оширишда кўмакдош бўлувчи фуқаролик жамияти
институт вазифасини бажаради.
Мазкур фикрларимизнинг исботини Ўзбекистон
Республикасининг
Меҳнат
кодекси,
Ўзбекистон
Республикасининг Касаба уюшмалари, уларнинг
ҳуқуқлари ва фаолиятининг кафолатлари тўғрисидаги
қонунида ҳам кўришимиз мумкин. Хусусан, касаба
уюшмаси ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш
соҳаларидаги фаолият турига кўра ўз аъзоларининг
меҳнат ҳуқуқлари ва бошқа ижтимоий-иқтисодий
ҳуқуқларини ҳамда қонуний манфаатларини ҳимоя
қилиш учун муштарак манфаатлар билан боғланган
фуқароларнинг жамоат бирлашмасидир. Ходимлар,
олий
ва
ўрта
махсус,
касб-ҳунар
таълими
муассасаларида таълим олаётган шахслар ҳамда иш
билан таъминланган бошқа шахслар ҳеч қандай
тафовутсиз ва олдиндан рухсат олмай туриб, ихтиёрий
равишда касаба уюшмаларини тузиш ҳуқуқига,
шунингдек касаба уюшмаларига уларнинг уставларига
риоя этиш шарти билан кириш ҳуқуқига эгадир [3].
Конвенциянинг 3-моддаси 2-қисми меҳнаткашлар
ва иш берувчилар бирлашмаларининг мустақиллигини
таъминлашга
хизмат
қилувчи
қоидаларни
мустаҳкамлаган.
Давлат
органлари
бирлашиш
ҳуқуқини чекловчи ёки унинг қонуний амалга
оширилишига
қаршилик
қилувчи
ҳар
қандай
аралашувдан тийилиши керак.
Бугуни кунда ХМТ маълумотига кўра жаҳон
амалиётида меҳнаткашлар ва иш берувчиларнинг
муайян вакиллик ташкилотларини таъсис эътишни
чекловчи ҳолатлар деярли учрамайди. Бироқ мазкур
даражага эришгунга қадар, бирлашиш ҳуқуқини
тақиқловчи энг кўп учрайдиган шакллардан бири бу
ҳукумат томонидан аввалдан муйян ташкилотни
ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2020
№3 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
87
белгилаб қўйиш ва унга барча ишчилар аъзо бўлиш
мажбуриятининг
мавжудлиги,
эътибор
беринг
мажбурият,
ҳуқуқ
эмас
ҳамда
давлат
билан
келишмасдан ташкил этилган бошқа ташкилотлар эса
ноқонуний деб эълон қилинар эди [4].
Ўзбекистон
қонунчилигига
биноан
касаба
уюшмалари ўз уставларида белгиланган мақсадларга
ва
вазифаларга
мувофиқ
равишда
бошқа
мамлакатларнинг касаба уюшмалари билан ҳамкорлик
қилиш, ўз хоҳишига кўра халқаро ва бошқа касаба
уюшмалари бирлашмаларига ва ташкилотларига
кириш ҳуқуқига эгадирлар.
Дарҳақиқат нафақат миллий даражада, балки
халқаро даражада ҳамкорлик алоқаларин йўлга қўйиш,
икки томонлама ва кўп томонлама ўзаро манфаатли
ҳамкорлик:
биринчидан,
хорижий
мамлакатлар
ижобий тажрибаларини ўзлаштириш, мазкур соҳадаги
миллий механизмни такомиллаштириш имкониятини
юзага келтирса;
иккинчидан,
миллий қонунчилик
асослари
халқаро
умум
эътироф
этилган
стандартларга
янада
мувофиқлаштирилади;
учинчидан,
меҳнаткашларимиз ҳуқуқлари ва қонуний
манфаатларини давлатимизда ва ундан ташқарида
самарали ҳимоя билан таъминлаш имконияти янада
ортади.
Ўз
ўрнида
Халқаро
касаба
уюшмалари
Конфедерацияси (ХКУК) таркибига 333 та миллий
касаба уюшма марказларини олган, жаҳоннинг 163
мамлакатидаги 180 миллионга яқин ходимларни
бирлаштирган йирик касаба уюшма бирлашмаси
ҳисобланади. ХКУК доирасида бир нечта регионал ва
халқаро касаба уюшма тузилмалари, шу жумладан,
Касаба уюшмалари Европа конфедерацияси ҳамда
Европа ҳудуди ва МДҲ мамлакатларини ўз ичига олган
Касаба уюшмалари Умумевропа регионал кенгаши
фаолият кўрсатади [5]. Мана шу рақамларнинг ўзиёқ
халқаро ҳамкорлик алоқаларининг нечоғлик салмоқли
эканлигидан далолат беради.
98-
Конвенция
касаба уюшмаларига бирлашиш ва
жамоа музокараларини олиб боришга бўлган ҳуқуқни
қўллаш масалаларини тартибга солишга қаратилган
бўлиб,
уни
Ўзбекистон
меҳнат
қонунчилигига
имплементацияси ва қўлланилиши бўйича ХМТ
Экспертлар қўмитаси ўз мулоҳазасини билдириб ўтган.
Мулоҳазанинг
мазмунига
кўра,
ташкилотлардан
ходимларнинг вакиллик органи сифатида касаба
уюшмалари ва бошқа вакиллик органлари биргаликда
фаолият олиб бориш, шу билан бирга жамоа
музокараларига киришиши мумкинлигига эътироз
билдирилган ва Меҳнат кодексининг 21, 23, 31, 35, 36,
48, 49 и 59 моддаларига ўзгартириш киритиш бўйича
муайян чоралар кўришни сўраган.
Меҳнат кодексининг юқорида келтириб ўтилган
моддаларида кўрсатилган асосий камчилик бу муайян
корхонадаги ходимлар вакиллик органининг тегишли
масалалар
бўйича
қатнашишда
қайси
бирига
устуворлик бериши назарда тутилмаганлигидир. Шу
билан бирга Қўмита фикрича, бошқа вакиллик
органлари фақатгина Касаба уюшмалари вакиллиги
мавжуд бўлмагандагина иштирок этиши мумкинлиги
қонун нормалари билан тартибга солиб қўйилиши
лозим, акс ҳолда ходимларнинг нуфузли вакиллик
органлари (касаба уюшмалари) фаолияти принципини
қўллашга зарар етказиши мумкин.
Меҳнат кодексининг 21-моддасида “Корхонада
бошқа вакиллик органларининг ҳам бўлиши касаба
уюшмаларининг ўз вазифаларини амалга ошириш
борасидаги
фаолиятига
тўсқинлик
қилмаслиги
лозим”лиги назарда тутилган, бироқ уларнинг қайси
бири тегишли масалаларни ҳал этишда юқори
мавқеъга
эгалиги
белгиланмаган.
Ўзбекистон
Республикасининг “Касаба уюшмалари, уларнинг
ҳуқуқлари ва фаолиятининг кафолатлари тўғрисида”ги
қонуни [6] 9-моддасига кўра “Касаба уюшмалари иш
берувчи, иш берувчиларнинг бирлашмаси билан
жамоа музокараларини олиб боришда ва жамоа
шартномаларини, келишувларини тузишда устувор
ҳуқуққа эга бўлади...” деб мустаҳкамлаб қўйилган.
Эътибор
бериладиган
бўлса,
Қонун
жамоа
музокараларини
олиб
боришда
ва
жамоа
шартномаларини, келишувларини тузишда касаба
уюшмаларига
устуворликни
назарда
тутмоқда,
бошқача айтганда касаба уюшмалари бошқа вакиллик
органларига нисбатан нуфузли ташкилот сифатида
эътироф этилмоқда.
Бошқа томондан, корхонада касаба уюшмаларидан
ташқари ходимларнинг бошқа вакиллик органининг
ҳам бўлиши, улар ўртасида рақобатнинг юзага
келишига олиб келиши мумкин. Меҳнат кодексига кўра,
вакиллик қилишни ҳамда ўз манфаатларини ҳимоя
этишни ишониб топширадиган органни ходимларнинг
ўзлари белгилайдилар. Бироқ, касаба уюшмасидан
ташқари бошқа вакиллик органи қандай ҳолларда
тузилиши масаласи Меҳнат кодексида назарда
тутилмаган.
Бу масалада Россия Федерациясининг тажрибасига
назар ташлаш ўринлидир. Чунки, Россия Федерацияси
Меҳнат кодекси 31-моддасида ходимларнинг бошқа
вакиллик органларини қачон ташкил этиш мумкинлиги
тартибга солинган бўлиб, айнан мазкур масала
Экспертлар қўмитасининг бир неча бор эътироз билан
сўров жўнатишига сабаб бўлган [7]. Эътирознинг
мазмуни Ўзбекистон Меҳнат кодексидаги каби касаба
уюшмалари ва бошқа вакиллик органларининг
биргаликда мавжуд бўлиши ва фаолиятига тааллуқли
эди.
ХМТнинг
1971
йилда
қабул
қилинган
Ходимларнинг вакиллик органлари тўғрисидаги 143-
тавсияси 2-бўлим 4-қисмида ҳам бир муассасада хам
касаба уюшмалари ҳам бошқа вакиллик органлари
бўладиган бўлса, касаба уюшмалари фаолияти
устуворликка эгалиги назарда тутилади ҳамда шу
бўлим 2-қисм “b” бандига кўра, касаба уюшмаларининг
мутлақ ҳуқуқларига кирувчи фаолияти билан ходимлар
томонидан
мустақил
сайланган
вакиллар
шуғуланмасликлари назарда тутилган.
Қўмитанинг юқоридаги мулоҳазаларини ҳисобга
олган ҳолда, Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодекси
юқоридаги моддаларига ходимларнинг бошқа вакиллик
органлари фақатгина касаба уюшмалари мавжуд
бўлмагандагина музокараларга кириши мумкинлигини
назарда тутувчи тегишли ўзгартиришларни киритиш
мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз.
Юқоридагилардан келиб чиқиб хулоса қилиш
мумкинки, бирлашиш эркинлиги принципи универсал
даражада халқаро миқиёсда эътироф этилган ҳамда
нафақат меҳнаткашлар балки иш берувчиларнинг ҳам
манфаатларини ҳимоя қилишда бирдек долзарб
аҳамият касб этади. Мазкур ҳуқуқ бўйича алоҳида
халқаро ҳужжатларнинг қабул қилинганлиги, қолаверса
ХМТнинг 87-сонли конвенциясининг фундаментал дея
эълон қилинганлиги бунинг далилидир. Ўзбекистон
Республикаси ХМТнинг аъзоси сифатида меҳнат
соҳасида қабул қилинган ва қилинаётган миллий қонун
ҳужжатларини халқаро ҳужжатларга мослаштириш,
ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2020
№3 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
88
ратификация
қилинган
халқаро
шартномалар
нормаларини
имплементация
қилишда
катта
ютуқларга
эришган.
Умуман
олганда,
миллий
қонунчилигимизнинг бирлашиш ҳуқуқини назарда
тутувчи қоидалари халқаро шартнома нормаларига
тўла мос келади ва муносиб меҳнатни таъминлаш,
инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш борасида Ўзбекистон
ўзаро
манфаатли,
тенг
ҳуқуқли
ҳамкорликни
ривожлантиришда давом этмоқда.
Адабиётлар рўйхати:
1.
Инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро шартномалар.
\
Масъул мухаррир А.Х. Саидов. – Т.: “Адолат”, 2004
йил. 140-б.
2.
Декларация МОТ об основополагающих прин-
ципах и правах в сфере труда. – Женева: МБТ, 1998.
3.
Ўзбекистон
Республикасининг
“Касаба
уюшмалари, уларнинг ҳуқуқлари ва фаолиятининг
кафолатлари тўғрисида”ги 638-ХII-сон қонуни.
4.
Свобода
объединения
на
практике:
извлеченные уроки. Доклад генерального директора
МОТ. Международная конференция труда, 97-я сессия
2008.
– Женева: МБТ, 2008. – С. 11.
5.
Ўзаро манфаатли ҳамкорликни ривожлантириш
йўлида - https://kasaba.uz/
6.
Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари
тўплами, 2016 й., 48-сон, 546-модда
7. Observation (CEACR) - adopted 2017, published
107th
ILC
session
(2018).
https://www.ilo.org/
dyn/normlex/en/f?p=1000:13100:0::NO:13100:P13100_COM
MENT_ID:3344315
А.Р.Ибрагимова,
ТДЮУ Бизнес ҳуқуқи кафедраси
катта ўқитувчиси
ТАШҚИ САВДОДА ЭКСПОРТНИ ТАРТИБГА
СОЛИШНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ
Аннотация:
мақолада ташқи савдо бўйича
назариялар таҳлил қилиниб, ушбу назарияларда
Ўзбекистонда
экспортни
қўллаб-қувватлашга
қаратилган ёндашувлар борасида фикр-мулоҳазалар
билдирилган.
Калит сўзлар:
ташқи савдо, экспорт, мутлақ
афзалликлар назарияси, протекционизм, қиёсий
афзалликлар назарияси, Портер назарияси, экспорт
стратегияси.
Аннотация:
в статье анализируются теории внеш-
ней торговли и рассмотрены подходы к поддержке
экспорта в Узбекистане.
Ключевые слова:
внешняя торговля, экспорт,
теория абсолютного предпочтения, протекционизм,
теория сравнительных преимуществ, теория Портера,
экспортная стратегия.
Annotation:
the article analyzes the theories of foreign
trade and comments on the government's approaches to
supporting export in Uzbekistan
Keywords:
foreign trade, export, absolute preference
theory, protectionism, comparative advantage theory, Por-
ter's theory, export strategy.
Дунё бўйича товарлар ва хизматлар айланиши
мамлакатларнинг
ўзаро
ҳамкорлиги,
иқтисодий
барқарорлиги ва пул маблағларининг узлуксиз
ҳаракатланиши учун хизмат қилади.
Давлатнинг ташқи савдо фаолияти мамлакат учун
зарурий маҳсулотларни импорт ва ишлаб чиқарилган
маҳаллий маҳсулотларнинг чет эллик ҳамкорларга
экспорт қилишда ифодаланади.
Миллий қонунчиликка кўра, ташқи савдо фаолияти
халқаро товарлар ва хизматлар савдоси соҳасидаги
тадбиркорлик фаолиятидир.
Ташқи
савдо
фаолияти
товарлар,
ишлар,
хизматлар,
ахборот,
интеллектуал
фаолият
натижалари, шу жумладан, уларга доир мутлақ
ҳуқуқлар
(интеллектуал
мулк)
билан
халқаро
айирбошлаш соҳасида тадбиркорлик фаолиятининг
алоҳида туридир [1].
Ташқи савдо фаолияти товарларни ва хизматларни
экспорт ва импорт қилиш йўли билан амалга
оширилади [2].
Давлатлар ўз манфаатлари ва эҳтиёжларидан
келиб чиққан ҳолда ташқи савдо фаолиятини тартибга
соладилар, ташқи савдо сиёсатини белгилайдилар.
Хусусан, ҳар бир давлат ўзининг имкониятларини
тўлиқ ҳисобга олган ҳолда пухта ўйланган экспорт
стратегиясини ишлаб чиқишга ҳаракат қилади.
Ушбу сиёсатни белгилаш узоқ даврлардан бери
ўзини оқлаб келган, айрим пайтларда эса, ҳар бир
мамлакат учун ўзига хос равишда ишлаб чиқилган
назариялар асосига қурилади.
Бундай
назарияларнинг
энг
дастлабкиси
меркантилизм назарияси бўлган.
Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, халқаро савдо
назариясига асос солган меркантилизм таълимоти
икки босқични босиб ўтган, дастлабки меркантилизм
