91
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD, 1-SON (YOʻITJ)
ZULFIYA QUROLBOY QIZINING “MOMO HAVO”
HIKOYASIDA INSON PSIXOLOGIK PORTRETI
Nabijonova Rohilaxon Muxiddin qizi
Farg‘ona viloyati Yozyovon tumani 27-maktabning
Ona tili va adabiyot fani o‘qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14703071
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Qabul qilindi:13-yanvar 2025 yil
Ma’qullandi: 15-yanvar 2025 yil
Nashr qilindi: 20-yanvar 2025 yil
Zulfiya Qurulboy qizining "Momo Havo" hikoyasida
inson ruhiyati, ma’naviy inqiroz va shaxsiy
manfaatlar o‘rtasidagi murakkab munosabatlar
tasvirlangan.
Asarda,
Nafosat
va
doktor
Davlatning xarakterlari orqali boylik va shaxsiy
manfaatlarga intilishning noxush oqibatlari
ko‘rsatiladi. Hikoyaning nomi orqali insoniyatning
ona siymosi va mehr-muhabbatning ramzi Momo
Havoning mifologik tasviri mavjud. Nafosat va
Akbar o‘rtasidagi ichki qarama-qarshiliklar,
Nafosatning
manipulyativ
xulq-atvori
va
Akbarning ruhiy holati o‘quvchiga chuqur
psixologik
tahlilni
taqdim
etadi.
Asarda,
personajlarning
xarakterlari
orqali
jahon
madaniyatida moddiy boylikka intilishning yovuz
ta’siri ko‘rsatilgan.
psixologik portret, ma’naviy inqiroz,
boylik
va
shaxsiy
manfaat,
manipulyatsiya,
ruhiy
holat,
mifologik tasvir, ichki qarama-
qarshilik.
Zamonaviy o’zbek nasrida faol ijod qilayotgan adiblardan biri Zulfiya Qurulboy qizidir. Uning
"Momo Havo" nomli hikoyasida bozordagi iqtisodiy sharoitlar va ularning kishilarning
ma’naviyatiga ta’siri tasvirlanadi. Hikoyada boylik va shaxsiy manfaatlarni orzu qilgan Nafosat
va uning sherigi doktor Davlatning xarakteri muallif tomonidan chuqur va mahorat bilan
ochilgan.
Hikoya nomiga to’xtaladigan bo’lsak, asar "Momo Havo" deb ataladi, bu insoniyatning ona
siymosi, mehr-muhabbatning va avlodlar davomiyligining ramzi bo’lgan bir muhtaram
shaxsni anglatadi. Shuningdek, hikoya nomi orqali Momo Havoning jannatdan quvilgan ilk
odam, erkak va ayol haqidagi mifologik tushunchalarga ham ishora qilinadi.
Aslida, hikoyadagi Nafosatga "Momo Havo" nomini Akbar beradi. Nafosat, Akbarning nuqtai
nazarida, "Momo Havo" uni yerda loyga belanib yotgan joydan ko’targan, ammo keyinchalik
o’z maqsadiga erishgach, Akbarni o’ziga jalb qilib, uning jonini sug’urib oladi. Hayotda yo’lini
yo’qotib, ichkilikka berilgan Akbarni yomg’irda yiqilgan joyidan olib, uyigacha kuzatib,
mehribon so’zlar va jilmayishlar bilan hayotga qaytarib, turmushga chiqadi, ammo
keyinchalik, uni ichki hiylalar bilan o’ldiradi. Hikoya, moddiy boylikni orzu qilgan odamlar
orasida nafaqat shaxsiy manfaatlarning ustunligi, balki bunday holatlarning jahon
madaniyatida yovvoyi muhit yaratishi mumkinligini ko’rsatadi.
Akbar, jamiyatdagi o’zgarishlarga qarshi kurasha olmay, ichkilikka beriladi, uning yaqinlari
undan yuz o’giradi, oilasida va shaxsiy hayotida katta sinovlar bilan yuzlashadi. Nafosat va
92
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD, 1-SON (YOʻITJ)
Davlat, Akbarni shunday holatda ko’rib, uni o’z maqsadlariga erishish uchun manipulyatsiya
qilishga harakat qilishadi. Nafosat, Akbarga turmushga chiqishga qaror qilib, o’zini yaxshi
xotin sifatida ko’rsatib, uni o’ziga jalb qiladi. Biroq, uning haqiqiy niyati, Akbarni o’z qo’lidan
kelgancha boshqarib, oxir-oqibat uning hayotini tamomlaydi.
Mazkur asar tilida personajlarning ruhiyatini ochishdagi mahorat juda aniq seziladi. Asar
boshida yomg’irning yog’ishi va Akbar yurgan yo’lakning noaniqligi va notekisligi bir necha
bor qayd etiladi. Masalan, "Yomg’ir uch kundan buyon tinimsiz yog’ardi. Asfalt yo’liga
aylangan tuproq yo’lakda bilch-bilch loy to’plangan, beton ariqchalar loyqa suvga to’lgan,
olovrang yaproqlar esa oyoq ostida ezilib, loyga aralashgan, natijada yo’l sirpanchiq bo’lib
qolgandi" (1.255). Bu tasvirlar
Akbarning ruhiy holatini ifodalaydi va yozuvchi ruhiy
parallelizm usulini qo’llaydi. Asar boshida «yo’l» va «yo’lak» so’zlarining ko’p marta
takrorlanishi va ularning notekisligiga urg’u berilishi Akbarning hayotidagi murakkablikni,
uning yo’li to’g’risidagi xabarni ko’rsatadi.
Yozuvchi Akbarning yashil devorni paypaslab ketayotganini, qo’rqib yurayotganini, bexosdan
yiqilib tushishini va keyin o’rnidan turmoqchi bo’lganda, muzday yerdan qizib yotgan joyiga
qulaylashishini tasvirlaydi. So’ngra, "Uyiga yetishiga ellik qadamcha qolgandi" (1.255) degan
izoh keltiriladi. Bu nafaqat afsus, balki Akbarning kelajakdagi xatti-harakatlaridagi
o’zgarishlarning yaqinligini bildirishga yordam beradi. Yozuvchi o’quvchiga, Akbarning
hayotidagi qiyinchiliklardan chiqish uchun hali imkoni borligini ta’kidlaydi.
Nafosat obrazining tasvirida ishlatilgan so’zlar va iboralar asar tilining ta’sirchanligini
kuchaytiradi. Ayolning jilmayishi va Akbarning savollariga javoblari o’quvchining qalbini
iliqlik bilan to’ldiradi. Nafosat dastlabki portretida shunday tasvirlanadi: "Kalta qora plashi
o’zi uchun mos edi, ko’hlik juvon qo’lini xiyol oldinga uzatib, soyabonini tutib, Akbarni
yomg’irdan to’sib turardi. - Keling, yordam beraman... – juvon qo’lini uzatdi" (1.256). Bu
obrazda Akbarni o’z uyida mehmon kabi his qilishi, Nafosat esa unga mehmon bo’lgandek
qarashi o’quvchini qiziqtiradi.
Hikoyaning ba’zi qismida Nafosatning yordamga muhtoj bo’lgan begona erkakka yordam
berishi, uni uyiga kuzatib borishi va choy qo’yishi kabi harakatlari bir qarashda mehribon
bo’lib ko’rinsa-da, ichki ma’noda sirni ham anglatadi. Yozuvchi, bu tafsilotlar orqali,
Nafosatning tashqi xulq-atvori ostida yashirin maqsadlari borligini namoyon etadi.
Ertasi kuni ko’chada yana uchrashishlari, keyingi kunlarda uchrashuvlar davom etishi,
ayolning hayoti va «dardi» haqida gapirishi va uchinchi marta uchrashganda turmush qurish
haqidagi taklifni qabul qilishi, muddatni so’rashi, yigitcha bir hafta yetadimi, deb so’rashi va
unga «vuy... namuncha?» deb javob berishi Nafosat obraziga qarshi tasavvurlarni uyg’otadi
(1.260). Yozuvchi personajlarning so’zlari va harakatlari orqali ularning asl tabiatini ochib
boradi.
Birinchi uchrashuvda Nafosat Akbarning ichganini bilmagan sodda ayol sifatida ko’rinadi.
Akbar, Nafosat haqidagi fikrini o’zgartirganida, ayol "Men buni sezgandim" deb javob beradi,
bu esa Akbarning ichki dunyosini ag’darib yuboradi. "Bilgandim... – shikasta, past ovozda
aytilgan bu so’z Akbarning qulog’iga piyola jarangiddek yoqimli eshitildi. Lekin u quloqlariga
ishonmadi. ‘Quloqlarim meni aldayapti,’ deb o’yladi. Yuzini to’sib turgan kaftlarini tushirishga
ham urinmadi. O’jizlik qildi" (1.263). Akbarning o’z hayotidan va ahvolidan uyalishi, ayolning
oldida vijdoni uyg’onib, go’yo kimdir unga shapaloq tortayotgandek yuzini to’sishi uning ichki
dunyosida hali ham g’urur va uyat borligini ko’rsatadi. Akbarning or-nomusi va g’ururi yuqori
ekanligi boshqa joylarda ham ta’kidlangan.
Shu yerda esa Nafosatning rangi oqaradi, chunki u o’zining yomon niyati oshkor bo’lishidan
qo’rqadi. Akbar faqat o’zining kutgan fazilatlarini ko’rayotgan bo’lsa ham, u buni sezmaydi.
Natijada, Akbar va Nafosatning ichki dunyosidagi o’zaro qarama-qarshiliklarga ba’zi ishora
qilingan. Biroq, Nafosat Akbarni o’ldirib, bayram va boshqa marosimlarni o’tkazib, qizini ham
o’ldirish niyatini ochmasdan uning asl tabiatini ko’rsatmaydi.
93
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD, 1-SON (YOʻITJ)
Xulosa.
Aslida, insoniyatning asosiy baxti yuqori darajada axloqiy-ma’naviy mukammallikka
erishish va shu orqali oliy darajadagi ruh, qalb va idrok erkinligini kashf etishdir. Biroq,
Zulfiya Qurulboy qizining "Momo Havo" hikoyasidagi personajlar boshqacha yo‘l tutadilar.
Iqtidorli adiba qalami orqali ularning insonga xos bo‘lmagan qiyofalari, shaytoniy havoislari
orqali amalga oshirgan tubanliklari yuqori darajada mahorat bilan aks ettirilgan.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. Зулфия Қуролбой қизи. Қадимий қўшиқ: ҳикоялар. – Т.: O‘zbekiston, 2012. – Б. 255-274.
2. Йўлдошев Қ., Йўлдошева М. Бадиий таҳлил асослари. – Т.: Kamalak, 2016. – 464 б.
3. Кант, Иммануил. Из лекций по этике / Этическая мысль. – М.: Политиздат, 1990. – 480
