37
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD, 1-SON (YOʻITJ)
O‘SMIRLARDA AGRESSIV HULQ-ATVOR NAMOYON
BO‘LISHINING PSIXOLOGIK OMILLARI
Psixologiya fanlari doktori (DSc) Jabborov X.
Aniq va ijtimoiy fanlar universiteti
Psixologiya ( faoliyat turlari ) yo‘nalishi magistranti
Azizova Elnora Adhamjon qizi
azizova07e@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.14637114
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Qabul qilindi: 3-yanvar 2025 yil
Ma’qullandi: 5-yanvar 2025 yil
Nashr qilindi: 13-yanvar 2025 yil
Ushbu maqola o‘smirlarda tajovuzkor xatti-
harakatlarni keltirib chiqaradigan omillarni
nazariy tahlili, o‘smirlik davridagi inqiroz va
tajovuz tushunchalari o‘rganilishi, o‘smirlarda
tajovuzkor
xatti-harakatlar,
uning
paydo
bo‘lishining asosiy sabablari haqida ma’lumotlar
yoritilgan.
Agressiya,
tajovuzkorlik,
tajovuzkor xatti-harakatlar, deviant
xatti-harakatlar, tajovuzkor xatti-
harakatlar
omillari,
yovuzlik,
o‘smirlar.
O‘smirlarda psixologik muammolarni bartaraf etish hamda tarbiyalash masalalari hozirgi
davrning eng dolzarb muammosiga aylangan. O‘smirlardagi agressiya nafaqat pedagoglar,
psixologlar balki ota-onalar balki butun bir jamiyat uchun birmuncha o‘tkir muammolardan
biri hisoblanadi. Oila, maktab, jamiyatning o‘sib kelayotgan avlodga bo ‘lgan axloqiy-ma‘naviy,
siyosiy-ijtimoiy, ideologik talablari kun sayin ortib bormoqda.
Bu borada agressiv xulq atvorga ta’sir etuvchi omillarning o ‘zaro hamkorliklari yo‘lga
qo‘yilgan. “Bir bolaga yeti mahalla ota ona’’ shiori ostida mahalla, oila, maktab, va bir nechta
jamiyatning bo ‘g’inlari o‘zaro klaster asosida hamkorlikni amalga oshirib kelmoqdalar.
Jamiyatimizda inson hayotiga zomin bo‘lish, o‘z- o‘ziga suyuqasd yetkazish, internet o‘yinlari
orqali o‘z hayotini barbod qilib borayotgan holatlar asosan jamiyatning o ‘simlar qatlamida
avj olinb borayotgan achinarli holatdir. O‘smirlik 10-11 yoshlardan 14-15 yoshlargacha
bo‘lgan davrni tashkil qiladi. Barchaga sir emaski, bolalarda maktabgacha bo ‘lgan yoshda o‘z
“men’’ni taniy boshlaydi, o‘smirlik davrida esa anashu “men’’ shakllanib boradi. Shu bilan bir
qatorda uning atrofdagilarga, ayniqsa, o‘ziga bo‘lgan munosabati, qiziqishlari, keskin o‘zgaradi.
Ularda avvalgi qiziqishlar o‘rnini qiziqishlar egallaydi. Bunda ish qobiliyatining, keskin
pasayishi, qo‘pollik, qo‘rslik va yuqori qo‘zg’aluvchanligi, o‘z-o‘zidan qoniqmasligi, agressiya,
xavotirlanish kayfiyatni tez-tez o‘zgarishi, depressiv kechinmalar, tez ranjish, arzimas
narsaga ham kuchli reaksiya bildirish, o‘zini past baholash kabi salbiy xulq-atvor ko ‘rinishlari
namoyon bo ‘ladi. O‘smirlar salomatligi har bir millatda ularning aqliy va jismoniy farovonligi
bilan voyaga etishi va shu bilan kelajak avlodlar salomatligini himoya qilishi uchun muhimdir.
Bu inson rivojlanishining noyob bosqichi deb hisoblanadi, bu stressli va o‘ziga xos va turli xil
xatti-harakatlar, shu jumladan jasorat, chalg'itish kabi holatlarni nomoyon qilishi mumkin.
O‘smirlardagi tajovuzkor xatti-harakatlar ularning xavf-xatar xatti-harakatlarida ham
namoyon bo‘lishi mumkin, bu jamoat salomatligi uchun tashvish bo‘lib kelgan, chunki bu
shikastlanish va shaxsiy travma bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Biopsixososyal xavf omillari
tajovuzkor xatti-harakatlarning etiologiyasida muhim rol o‘ynaydi, bu o‘spirin tajovuzkorligi
38
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD, 1-SON (YOʻITJ)
bilan bog‘liq barcha muammolarning oldini olish va aralashuvni ta'minlash uchun
biopsixososyal yondashuv uchun asos bo‘lishi mumkin.
Xulq-atvor muammosini biopsixososial omillarning interaktiv va multiplikativ jarayonlarini
o‘z ichiga olgan biopsixososyal modelning kompleks yondashuvi bilan izohlash mumkin.
Agressiv xatti-harakatlar va u bilan bog‘liq psixiatrik kasalliklar insonning butun umri
davomida, bolalikdan o‘smirlar, kattalar va qariyalargacha sodir bo‘lishi mumkin. Agressiya-
bu boshqa odamga zarar etkazish, shikastlanish yoki og‘riq keltirish niyatida bo‘lgan har
qanday harakat.
Bu bolalar va o‘smirlar orasida tekshirilgan tajovuzning eng keng tarqalgan turlari bo ‘lgan
ochiq va yashirin tajovuzni o‘z ichiga oladi. Ochiq tajovuzning aniq va tashqi qarama-qarshi
harakatlari jang qilish va baqirish kabi jismoniy va og‘zaki tajovuzda namoyon bo‘lishi
mumkin, ijtimoiy munosabatlardagi yashirin tajovuz esa izolyatsiya qilish va mish-mishlarni
tarqatish orqali yanada yashirin va manipulyativdir. Agressiya va zo‘ravonlik keksa erkak
o‘spirinlarda o‘limning etakchi sabablari bo‘lib, ularning hozirgi va kelajakdagi sog‘lig‘iga xavf
tug‘dirayotgani sababli ularning o‘sishi va rivojlanishi qobiliyatini to‘xtatishi mumkin. Agar bu
odatlar davolanmasa, ular ko‘proq zararli psixologik muammolarga, shu jumladan tashvish va
depressiyaga o‘tishi mumkin. Shuning uchun, ularning noto‘g‘ri xatti-harakatlariga asos
bo‘lgan omillarni aniqlash va tushunish va o‘smirlar orasida tajovuzkor xatti-harakatlarni
rivojlantirish uchun samarali aralashuvlarni aniqlash maqsadga muvofiqdir.Endi o‘smirlar
hayotida agressiv xulq- atvorni paydo bo‘lishiga sababchi bo‘layotgan omillar hususida so‘z
yurutsak; Bilamizki bolani jamiyatga ijtimoiylashuv jarayonini avvalombor oiladan boshlaydi.
Qachonki oilada sog‘lom muhit bo‘lsagina bolaning
jamiyatga ijtimoiylshuv jarayoni
qiyinchiliklarsiz amalga oshadi. O‘smirlarda tajovuzkor xatti-harakatlarning rivojlanishi ko‘p
faktorli bo‘lgan murakkab jarayondir. O‘smirlarning tajovuzkor xatti-harakati oila,
tengdoshlar, ta’lim muassasalari, ommaviy axborot vositalarining ta’siri tufayli shakllanadi.
1.Oilada nosog‘lom muhit hukumronligi. Ya’ni ota- ona va farzand o‘rtasidagi nizolar har hil
ko‘ngilsizliklar, er- hotin o‘rtasigadi muammoli vaziyatlar bolalar psixologiyasiga ta’sir
etmasdan qolmaydi.Oilada farzandlar soni va ularga ko‘rsatiladigan munosabat turi ham
bolalarda agressiyani keltirib chiqaruvchi omillar sirasiga kiradi. Hattoki bu holat
tajavvuzkorlikdan o‘tib qotillikkacha olib keladigan jarayondir.
2.Tengdoshlar o‘rtasidagi munosabat. Bu omil ham bola tarbiyasiga agressiv muhitni olib
keladigan munosabat shakllaridir.O‘ta kamsuqum, o‘z qobig‘iga o‘ralib olgan, yoki aksincha
juda agressiv bolalarni tengdoshlari tomonidan alohidalantirilishi ularda tajavvuzkorlikni
nomoyon bo‘lishiga sabab bo‘ladi.
3.Ommoviy axborot vositalari va ulardagi top o‘yinlar. Bilamizki hozir internet asri, bolalarda
internet o‘yinlarida g‘olib chiqish ishtiyoqi juda kuchli, shu holatda bola biron bir o‘yinda
g‘alaba qozona olmasligi bolani g‘azablantiradi va u bora-bora agressiyaga duchor bo‘ladi.
Yuqoridagi agressiya holatlarini oldini olish maqsadida biz ota-onalar va pedagoglarga o‘z
xulosalarimizdan kelib chiqib bir nechta tavsiyalarimizni berib o‘tsak
-
Bolalar bilan ko‘proq vaqt o‘tkazing.
-
Ular qiladigan ish- yumushlarni buyurib emas, balki yoniga kirib birgalikda qilishlikka
odatlaning
-
Bolalaringizning qiziqishlari va kelajakdagi orzu- maqsadlari haqida muloqot qiling
-
Bolalaringizni tez-tez bag‘ringizga bosib turing, chunki shunda bolada o‘z-o‘ziga ishonchi va
kelajakka intilishi ortib boradi.
-
Bolaga sinfdoshlari bilan bir hil munosabat ko‘rsating.
-
O‘qish va bilim olishida rag‘batlantirishga odatlaning.
Xulosa qilish mumkinki, tajovuz hodisa sifatida o‘smirlik muhitida ham guruhda, ham
shaxslarda faol namoyon bo‘ladi va mavjud. Va hozirgi kunda ilmiy vazifa nafaqat
tajovuzkorlik va tajovuzkorlik omillarini hodisa sifatida o‘rganish, balki jamiyat uchun foydali
bo‘lgan shaxsiy ijobiy natijalarga erishish uchun o‘spirinlarning tajovuzkorligini ijobiy psixo-
39
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD, 1-SON (YOʻITJ)
emotsional faoliyatga o‘tkazishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Agressiv xulq-atvor bola va o‘smir
yoshi uchun odatiy hodisa bo‘lib qolgan. Bundan tashqari, agressiv xulq-atvor shaxsning
ijtimoiylashish jarayonida bir qator asosiy funksiyalarni bajaradi. Me’yorga muvofiq, u
qo‘rquvdan qutqaradi, o‘z qiziqishlarini himoya qilishga ko‘maklashadi, tashqi xavfdan
himoya qiladi, adaptatsiyaga ko‘maklashadi. Bu borada agressiyanig ikkita turi haqida fikr
yuritish mumkin: yaxshi sifatli adaptiv va destruktiv - dezadaptiv. Umuman olganda, bola va
o‘smir shaxsining rivojlanishi uchun agressiv namoyishlarning o‘zi unchalik xavfli emas, balki
ularning natijalari va atrofdagilarning noto‘g‘ri reaksiyasi xavflidir. Agar zo‘ravonlik – e’tibor,
hukmronlik, tan olish, pul, boshqa huquqlarni bersa, bolalarda va o‘smirlarda kuch
ustivorligiga asoslangan xulqatvor shakllanishi mumkin, bu esa katta insonlarning ham
ijtimoiy faoliyat asosini tashkil etishi mumkin (masalan, kriminal guruhlarda).
Atrofdagilarning agressiyani kuch bilan bosishga intilishi kutilgan natijaga emas, balki
qarama-qarshi natijaga olib kelishi mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Abduqodirova D., Pardaboyeva M. THE ROLE OF EMOTIONAL CREATIVITY IN
STUDENTS'DECISION-MAKING //INTERNATIONAL CONFERENCE OF NATURAL AND SOCIAL-
HUMANITARIAN SCIENCES. – 2024. – Т. 1. – №. 7. – С. 27-30.
2.
Mavlanova,Z.(2023). Boshqaruv psixologiyasi, xodimlarni boshqarishning mohiyati
va asosiy bosqichlari. Talqin va tadqiqotlar,1(33).
3.
Norova,N.O.,&Bekmatov,B.D.(2021). Etnikpsixologiya va milliy psixologik qiyofa.
Academic research in educational sciences,2(12),1262-1270.
4.
Samarova Shoxista Rabidjanovna, Rakhmonova Muqaddas Qahramanovna,
Mirzarahimova Gulnora, Ikromovna, Maratov Temur Gayrat ugli, Kamilov Bobir Sultanovich.
Psychological aspects of developing creative personality and the concept of reduction of
creativity to intellect. JCR. 2020; 7(17): 498-505. doi: 10.31838/jcr.07.17.69
5.
Eshnayev N. J. 2024. THE INFLUENCE OF THE DISCRIMINATORY APPROACH ON
THE MOBILE AND FLEXIBLE CHARACTERISTICS OF LEARNERS AND THE FACT THAT IT IS A
FACTOR OF LOW LEARNING.
Web of Teachers: Inderscience Research
. 2, 6 (Jun. 2024), 216–
220.
6.
Абдусаматова, Ш. С. (2024). Роль психологии в формировании толерантности
у студентов. IMRAS, 7(7), 39-43.
7.
Sh.Umarova 2024. Psychological Features Of Workers And Factors Affecting
Them.
Pedagogical Cluster-Journal of Pedagogical Developments
. 2, 9 (Sep. 2024), 52–63.
8.
X.Raximova 2024. Current Role And Requirements Of Digital Pedagogy.
Pedagogical
Cluster-Journal of Pedagogical Developments
. 2, 9 (Sep. 2024), 38–51
9.
Zukhra Mirzotilloyevna Radjabova. (2023). Features Of Adolescent And Teacher
Cooperation In The Current Period In Choosing A Profession. Diversity Research: Journal of
Analysis
and
Trends,
1(3),
210–215.
Retrieved
from
https://academiaone.org/index.php/2/article/view/131
10.
Ozodqulov, O. . (2024). VATANPARVARLIK RUHINI TALАBALARDA
RIVOJLANTIRISH PEDAGOGIK MUAMMO SIFATIDA. Центральноазиатский журнал
академических исследований, 2(10 Part 2), 37–41. извлечено от
academy.uz/index.php/cajar/article/view/38469
11.
Zilola Dilmurodova. (2024). PEDAGOGICAL AND PSYCHOLOGICAL
12.
NATURE OF ABILITY. European Journal of Interdisciplinary Research and
Development,
27,
1–4.
Retrieved
From
https://ejird.journalspark.org/index.php/ejird/article/view/1092
13.
Yuldasheva, S. (2023). High school student ability and problems of its
determination. Science and innovation, 2(B3), 95-98.
40
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD, 1-SON (YOʻITJ)
14.
Burteshova,A.B.(2023). Agresiv hulq-atvorning gender farqlari. Перспективы
развития,1(1),354-360.12.
15.
H.Mirkosimova 2024. Assessment Of Communicative Qualities Of Primary Class
Teachers.
Pedagogical Cluster-Journal of Pedagogical Developments
. 2, 4 (Apr. 2024), 48–55.
16.
Dilfuza Uchkunovna Rakhmanova 2024. INTRODUCTION OF ARTIFICIAL
INTELLIGENCE INTO PSYCHOLOGY.
Web of Teachers: Inderscience Research
. 2, 9 (Sep. 2024),
116–121.
17.
Burieva , K. и Kamilova, Z. 2023. JAHON OZIQ-OVQAT BOZORI VA DUNYONING
TURLI MAMLAKATLARIDA RIVOJLANISH TENDENTSIYALARI VA XUSUSIYATLARI.
Interpretation and researches. 1, 1 (май 2023).
18.
2024. Modern Family Types. Pedagogical Cluster-Journal of Pedagogical
Developments. 2, 12 (Dec. 2024), 88–93.
19.
Meylieva, M. S. (2024). Talabalarga individual ta ‘lim yondashuvlari asosida
intellektual qobiliyatlarini rivojlantirish. Pedagog, 7(2), 381-384.
Аbdurasulov J. (2024). HARBIY PEDAGOGIKANING BOSHQA FANLAR BILAN ALOQASI.
Молодые
ученые,
2(6),
48–52.
извлечено
от
