17
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD, 1-SON (YOʻITJ)
ALOHIDA TA’LIMGA EHTIYOJI BO‘LGAN BOLALAR
PSIXOLOGIYASI
Abdullayev Bobur Asqarjonovich
Psixologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori(Phd)
Murodova Dilsora Dilshodovna
Aniq va ijtimoiy fanlar universiteti
magistratura 2-bosqich magistri
muradova0307@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.14619804
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Qabul qilindi: 3-yanvar 2025 yil
Ma’qullandi: 5-yanvar 2025 yil
Nashr qilindi: 8-yanvar 2025 yil
Mazkur
maqola
inson
psixik
rivojlanishining umumiy va xususiy qonuniyatlari,
xususan, rivojlanishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning
o‘ziga
xos
xususiyatlari,
ruhiy
rivojlanish
dinamikasi va bu jarayonga ta’lim-tarbiyaning
ta’siri haqida ilmiy tahlilga asoslangan. Mualliflar
nuqsonli bolalarning ruhiy rivojlanishida turli
omillarning, jumladan, tashqi muhit va biologik
sharoitlarning o‘rni hamda ularning ta’lim
jarayonidagi ahamiyatini ochib beradi. Maqolada
amerikalik psixolog E. Tomdayk, rus olimlari L. S.
Vigotskiy va J. I. Shif, shuningdek, xorijiy
tadqiqotchilarning nuqsonli bolalar taraqqiyoti
to‘g‘risidagi qarashlari yoritilgan.
bolalar,
psixologik
xususiyatlar, maxsus psixologiya, aqli
zaif bolalar, bilish jarayonlari,
psixologik holatlar.
Inson - biosotsial mavjudotdir. Uning birligi, bir tomondan, kishining psixik, tug‘ma ravishda
tashkil topgan xususiyatlari ikkinchi tomondan esa faoliyatinig ongli subyekti va ijtimoiy
taraqqiyotning faol ishtirokchisi sifatida uning xulq-atvor xususiyatlarida namoyon bo‘ladi. Bu
yo‘nalish tarafdorlaridan, amerikalik psixolog E.Tomdayk o‘quvchilaming tarbiyaviy kuchlari”
va “tug‘ma mayllar”i psixik rivojlanishmng yetakchi omili qilib ko‘rsatib, muhiming, ta’lim-
tarbiyaning ta’siri - ikkinchi darajalidir deb aytadi. Psixologlar psixik rivojlanishning umumiy
qonuniyatlari borligini qayd etib ko‘rsatmoqdalar. Biroq muhit ta siriga nisbatan bu
qonuniyatlar ikkilamchidir, chunki bu qonuniyatlarning о‘ziga xos xususiyatlari hayot
sharoitiga, faoliyatga va tarbiyaga bog'liqdir.
Mana shunday umumiy qonuniyatlarga birinchi navbatda psixik rivojlanishning notekisligi
kiradi. Buning mohiyati shundan iboratki, har qanday sharoitda, hatto ta’lim va tarbiyaning
eng qulay sharoitlarida ham shaxsning turli psixik belgilari, funksiyalari va xususiyatlari
rivojlanishning bitta darajasida to‘xtab turmaydi.
Normal rivojlanayotgan bolalar va nuqsonli bolalar о‘rtasidagifarqlarga katta ahamiyat
berilgan. Ammo, ular o‘rtasidagi o‘xshashlik va umumiyliklar esa e’tibordan chetda qolgan.
Bunday munosabat, ya’ni faqat farqli tomonlarinigina e’tiborga olish bevosita turli xil nuqsonli
bolalaming ta’lim-tarbiya jarayoniga hamda jamiyatning munosabatida ham o‘z aksini
topdi.Bunday bolalaming potensial imkoniyatlarini rad etish natijasida ta’lim jarayonining
faqatgina bolaning aktual rivojlanish zonasigagma qaratilishiga olib keldi.
Buning oqibatida esa ko‘plab bolalarga ta’limga layoqatsiz, rivojlanishga qodir emas deb
qaraldi. Qator ilmiy-tajriba kuzatishlarining ko‘rsatishicha, aqli zaif va normal bolalar
taraqqiyoti yagona, umumiy rivojlanish qonuniyatlari asosida amalga oshar ekan. Normal
18
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD, 1-SON (YOʻITJ)
rivojlanishning barcha bosqichlarida dinamik tarzda amalga oshsa, aqli zaif bolalar rivojida
birmuncha chetga chiqish ko‘zga tashlanar ekan. Aqli zaif bolalar rivojlanishi bosh miya
nuqsoni asosida kechar ekan. Demak, aqli zaif bolalar markaziy asab tizimining turli
tomonlari, ruhiy jarayonlar adinamik tarzda rivojlanadi.Ma’lumki, alohida ta’limga ehtiyoji
bo‘lgan bolalar tafakkurining rivojlanmasligi asosida bosh miya po‘stloq ostki qismlar
faoliyatining buzilishi yotadi. Pedagoglar fikricha, aqli zaif bola taraqqiyoti davomida nazariy
bilimlami egallab boradi.
Ammo, bolaning aqliy koeffitsiyenti (IQ) o‘zgarmaydi degan fikmi yoqlab chiqqanlar.
Ruhiyatning rivoji og‘ir darajadagi aqli zaiflarda ham davom etadi. Hatto, aqliy nuqson
og‘irlashib boruvchi holatda ham ruhiy rivojlanish davom etadi. Bola ruhiyati har qanday og‘ir
nuqsonda ham rivojlanib borish xususiyatiga ega ekan. J.I.Shifning e’tirof etishicha, “Aqli zaif
bola
ruhiyati,
normal
bola
ruhiyati
kabi
rivojlanish
davrlarini
boshidan
kechiradi”.Ruhiyatning rivojlanish qonuniyatlariga ta’lim-tarbiya ham ma’lum darajada ta’sir
etadi.Bunday bolalar normal tengdoshlaridan ajralib, chetda qoladilar. Aqli zaif bola
ruhiyatining rivoji ichki va tashqi noxush sharoitlar asosida qiyin amalga oshadi.
Asosiy noxush omillarga boladagi qiziqishlaming zaifligini, qiyin o‘quvchanligini, yomon idrok
etishlarini ko‘rsatish mumkin. Bunday bolalardagi bunday xislatlar ichki biologik belgilardir.
Shular asosida aqli zaif bola, bolalar jamoasidan chetda qoladi. L.S.Vigotskiy o‘zining 1936-
yilda chiqqan “Tarraqqiyot diagnostikasi va qiyin bolalikning pedagogik klinikasi” asarida
quyidagi fikrlami bildiradi. “Simpton birlamchi nuqsondan qancha uzoq tursa, shuncha oson
tarbiyaga, davolashga beriladi”. Bu qo‘llanmada nuqsonlilikni erta diagnostika qilishning
ahamiyati ekanligini alohida ko‘rsatib o‘tadi.Mualliflarning ta’kidlashlaricha, ta’limning
dastlabkiyilidagi har taraflama pedagogik ta’sirga qaramay, aqli zaif bolalar rivoji sekin
amalga oshar ekan. Aqli zaif bola taraqqiyotida 3-4 sinflar asosiy rol o‘ynar ekan. Bu yoshlar
da sezilarli siljishlar yuz berar ekan. o‘smirlar davrida, egallangan bilimlar mustahkamlanib
borar ekan. Ammo bilim egallash bilan, uni amalda qo‘llay olish orasida katta farq yuzaga
kelar ekan. Aqli zaif bolalaming ruhiy taraqqiyotida yuqori sinflar yetakchi rol o‘ynar
ekan.Albatta, olimlaming xulosalari asosiy aqli zaif bolalar yuqoridagi yosh davrlariga mos
kelmasligi mumkin.Chet el olimlari orasida ilg‘or fikrli olimlar ham ko‘pchilikni tashkil qiladi.
Bularga misol qilib, E.Xayssermanni, RZazoni, D.Uortisni ko‘rsatishimiz mumkin. Bu
mutaxassislarning e’tirof etishlaricha, aqli zaif bolalarda ham potensial rivojlanish
imkoniyatlan mavjud ekan.
Aqli zaif bolalar ruhiyatining rivojlanish dinamikasi buzib ko‘rsatuvchi oqimlar ham mavjud.
Bularga misol qilib “chegara”, “taraqqiyotning to‘xtashi”, “taraqqiyot chegarasi”,
“degreneratsiya nazariyasi”, “axloqiy nuqsonlilik” kabi qator noilmiy qarashlami ko‘rsatish
mumkin. Ammo ilg'or chet el olimlarining va rus olimlari tomonidan qo‘lga kiritilgan ilmiy
tajribalarining natijalari yuqoridagi qarashlaming asossizligini allaqachonlar isbot qildi. Inson
ongining rivojlanishi uning tashqi olamni faol aks ettirishida namoyon bo‘ladi. Insonning
borliqni (voqelikni) aks ettirishi-faol jarayondir. Ma’lumki, inson zotining rivojlanini obyektiv
borliqqa (voqelikka) va o‘ziga faol ta’sir ko‘rsatishida sodir bo‘ladi.
Bolaning katta yoshdagi kishilar bilan tashkil qiladigan amaliy faoliyati, masalan, o‘yini,
kuzatishi, mehnati, o‘qishi, adabiy asarni mutolaa qilishi hamda qizishining barqarorlashuvi,
iqtidorining takomillashishi va boshqalar uning psixik rivojlanishini ifodalaydi. Psixik
rivojlanishning umumiy va xususiy qonuniyatlari norma va patologiyada. Rivojlanishda turli
xil nuqsonlan bo‘lgan bolalami maxsus o‘qitish tajribasi shu turdagi o‘qitish muassasalari
tashkil etilgandan so‘ng birinchi navbatda bilish jarayonlarini psixologik o‘rganishni
jadallashtirdi. Bu jarayon bolalarni materialm o‘zlashtirishdagi lmkoniyatlarini tushunish,
o‘qitish uslublarini tanlash va ulami izohlash uchun zarur edi.
Bulami o‘rganish jarayonida shu narsa ayon bo‘ldiki aqliy rivojlanishi normada bo‘lgan
bolalardagi ruhiy rivojlanish qonuniyatlarini ruhiy va jismoniy rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan
bolalar uchun ham taalluqlidir. Birinchi marta bu qonuniyat vrach va psixolog T.Y.Troshin
19
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD, 1-SON (YOʻITJ)
tomonidan “Antropologik tarbiya asoslari”, “Nuqsonli bolalaming qiyosiy psixologiyasi”
kitobida 1915-yilda Petrogradda, keyinchalik esa L.S.Vigotskiy tomonidan ta’kidlangan. Bu
qonuniyatga birinchi navbatda ruhiy rivojlanishning bosqichma-bosqich amalga oshishi, ruhiy
funksiyalami rivojlanishida sendetiv davrlaming borligi, oliy ruhiy funksiyalami rivojlanishida
nutqning roli, o‘qitish, o‘rgatishning ruhiy rivojlanishdagi asosiy roli taalluqlidir. Bu esa
boshqa normal va ruhiy buzilishdagi rivojlanishning umumiy qonuniyatlari L.V.Zankov, T.A.
Vlasova, LMSolovyov, T.V.Rozanova, J.LShif va boshqalaming tekshimvlarida ham 1930-yildan
1970-yilgacha ko‘rsatib o‘tilgan. Bu psixologlar va ularning hamkasblanmng ko‘rsatishicha
ong, xotira, tasavvur, aqlning rivojlanish qonuniyatlari normal rivojlanayotgan bolalar uchun
ham eshitishida nuqsoni bo‘lgan yoki aqli zaif bolalar uchun ham umumiydir. Umimiy
xulosaga kelishda psixologiya sohasining yirik mutaxassislari L.S.Vigotskiydan boshlab har xil
davrlarda shug'ullangan olimlaming bolalar ruhiy rivojlanishini o‘rganishi asosiy o‘rin
tutgan.Bu ayrim qarashlarni solishtirishga,maxsus psixologiyadagi bir-biriga zid bo‘lgan
qarashlami yengib o‘tishga imkoniyat yaratdi. Rivojlanishdagi nuqsonlami ayrim turlarini o‘z
ichiga olgan solishtirma tekshiruvlar 1960-yildan boshlab o‘tkazila boshlangan (normada
qanday, patologiyada qanday). Masalan, AQSHda S.Krik va uning hamkasblari turli toifadagi
bolalami psixologik qobiliyatini o‘rganishgan. Furt kar bolalarda hamda turli toifadagi
bolalarda nutqni rivojlanishini o‘rgangan. Buyuk Britaniyada N.O.Konnor solishtirma
tekshiruvlar o‘tkazib aqli zaif va kar bolalarda predmetni anglashga so‘zning roli va ta’sirini
solishtirgan. Bu barcha tekshiruvlar va izlanishlar natijasida normal rivojlanayotgan bolalar
uchun ham umumiy bo‘lgan qonuniyatlar borligi hamda faqat rivojlanishda nuqsoni bo‘lgan
bolalar uchun alohida qonuniyatlar borligi aniqlangan. Nuqsonli bolalami qiyosiy tekshiruvi
umumiy psixologiya uchun ham ahamiyatga ega. Nuqsonli bolalami ruhiy rivojlanishida
ikkilamchi defektlami kelib chiqishi 1930-yillarda L.S. Vigotskiy tomonidan anomal
rivojlanishning umumiy qonuniyatlari sifatida ta’kidlab o‘tilgan. U ko‘rsatib o‘tganidek
rivojlanishida nuqsoni bor bolalarda ham sotsial muhitda, ham tashqi dunyo bilan bo‘lglan
muloqotdagi buzilish bitta umum qonuniyatda yuzaga chiqadi. Rivojlanishidagi buzilish
muammolarini ko‘rib chiqib J.LShif bu qonuniyatni quyidagicha izohlaydi: “Anomal
rivojlanishning barcha holatlari uchun umumiy bo‘lgani shuki, nuqson natijasida yuzaga
chiqqan oqibatlar anomal bolani shaxs sifatida rivojlanishini buzilishiga olib keladi” bu
bolalarnii hammasida nutq orqali muloqot buzilishi, garchi har xil ko‘rinishda namoyon
bo‘lishidan qat’i nazar o‘rganilayotgan hodisalar guruhida ta’sir qiluvchi qonuniyatlami
o‘rnatilishi va o‘ziga xosligini ko‘rsatish har bir fan doirasidagi muhim vazifalardan biridir.
Barcha turdagi rivojlanishning buzilishlarida qabul qilinishi kerak bo‘lgan ma’lumotning
hajmi (ma’lum vaqt birligida) normadan kamroq bo‘ladi. Nuqsonli bolalarda normal bolalar
qabul qiladigan hajmdagi ma’lumotlami qabul qilish uchun ko‘proq vaqt sarflanadi. Вundan
tashqari sezgirlik chegarasining oshishi (masalan eshitish sustligida) shovqin darajasini
ko‘tarilishiga olib keladi. Bu esa qabul qilinayotgan ma’lumotlarni aniqligiga ta’sir etadi.
Ma’lumotlami qayta ishlanishi sekinlashadi.
Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, kichik sinflardagi aqli zaif bolalar juda e’tiborsiz. Bu
ulami o‘qish, o‘rgatish ishlarida xalaqit beradi.Ular kerakli darajada bajarayotgan ishiga
e’tibor qaratmaydi, chalg‘imasdan ishlay olmaydilar.Bunda ulami qiziqishlarining
rivojlanmaganligi ham ahamiyatga egadir, shunday ekan ularni qiziqishlaridan kelib chiqqan
holda ularga alohida yondoshish samarali uslub hisoblanadi.
Qiziqishlar bola xulqini uyg‘otadi va sotsial faollikni oshiruvchi kriteriylardan biridir. Ulami
atrofdagi predmetlarga bo‘lgan qiziqishi sust. Qo‘zg‘aluvchan bolalar hamma narsaga
talpinadi, mumkin yoki yo‘qligini o‘ylab o‘tirmay ko‘zi nimaga tushsa ushlab oladi. Lekin
ularni qiziqish boshqarmaydi, balki ularga xos bo‘lgan impulsivlik boshqaradi. Ular shu zahoti
ushlagan narsalarini tashlab yuboradi. Chunki u ular uchun qiziq emas. Qo‘zg‘aluvchan
bo‘lmagan oligofrenlar esa atrofdagi hech narsani sezmaganday ko‘rinadi. Ulami e’tiborini
hech narsa bilan tortib bo‘lmaydi. Ular kattalarga juda kam savol beradi.
20
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD, 1-SON (YOʻITJ)
Biron bir predmet haqida mustaqil o‘rganishga harakat qilmaydi, biron bir predmetga
qaratilgan harakati og‘ziga tiqib ko‘rishdan, shu predmet bilan stolni urib ko‘rishdan iborat
bo‘ladi. Ba’zan ular ayamasdan yangi o‘yinchoqlami buzadi, sindiradi.Ular uchun bu odatiy hol
hisoblanadi. Ular qiziqishlarini to‘liq anglamaydi, yaxshi shakllanmagan bo‘ladi. Mana shu
o‘zrinda psixologning bunday bolalalar hayotida hamiyati juda kata sanaladi. Kichik sinfdagi
aqli zaif bolalar o‘quv darslarida faol emas, ayniqsa fikrlash zarur bo‘lgan mashg‘ulotlarda,
o‘qishning qiziqishlari o‘qitish uslubini yorqin berilishiga bog‘liq.
Ularda normal tengdoshlariga nisbatan o‘quv materialini mazmuniga
bo‘lgan qiziqish
kechroq namoyon bo‘ladi. Ba’zan o‘qishga befarqlik bilan birgalikda shunday holatlar ham
kuzatiladiki, o‘qitishning boshlang‘ich davrida bolalarda ular uchun yangi mashg‘ulotlar bilan
o‘qishga, darslarga bo‘lgan ijobiy munosabat kuzatiladi Hattoki, vazifani to‘liq anglamay, uni
bajarish usullarini tasavvur qilmasdan turib o‘quvchilar katta qiziqish bilan uni bajarishga
kirishadi. Uni bajarish usullarini egallay borgan sari o‘quvchi tomonidan unga bo‘lgan
qiziqishi ortadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
M. A. Sharipov, "Inklyuziv ta’lim tizimining rivojlanish istiqbollari va muammolari",
Toshkent, 2021.
2.
N. Q. Ergasheva, "Ta’lim va tarbiya jarayonida inklyuzivlik tamoyillari", Toshkent,
2020.
3.
B. S. Abdullayeva, "Alohida ta’lim ehtiyojlari boʻlgan bolalarning ta’limini tashkil
etishning metodologik asoslari", Samarqand, 2022.
4.
X. X. Raximov, "O‘zbekistonda inklyuziv ta’limning amaliyotga tadbiq etilishi",
Toshkent, 2020.
5.
Jo‘rayev , S. ., & Abdurasulov, J. (2024). SUBJECT, TASKS AND CONTENT OF
STUDYING THE BASICS OF MILITARY-PATRIOTIC EDUCATION. Академические
исследования
в
современной
науке,
3(7),
149–153.извлечено
от
https://www.econferences.ru/index.php/arims/article/view/13106
6.
Meyliyeva, M. S. (2024). Specific aspects of the formation of student professional
motivation through an individual approach. International education and innovative sciences,
1(9), 347-357.
7.
Abduqodirova D., Pardaboyeva M. THE ROLE OF EMOTIONAL CREATIVITY IN
STUDENTS'DECISION-MAKING //INTERNATIONAL CONFERENCE OF NATURAL AND SOCIAL-
HUMANITARIAN SCIENCES. – 2024. – Т. 1. – №. 7. – С. 27-30.
8.
Zukhra Mirzotilloyevna Radjabova. (2023). Features Of Adolescent And Teacher
Cooperation In The Current Period In Choosing A Profession. Diversity Research: Journal of
Analysis
and
Trends,
1(3),
210–215.
Retrieved
from
