110
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD, 1-SON (YOʻITJ)
MATEMATIKA FANINI O’QITISH SAMARADORLIGINI
OSHIRISHDA FINLANDIYA METODIDAN FOYDALANISH
USULLARI.
Xolnazarova Dildora Mamatmuratovna
Pedagogika fanlari bo’yicha falsafa doktori, (PhD)
+998972464063
Po’latova Obidaxon Baxodirjonovna
Guliston Davlat Pedadodika Instituti
Pedagogika yo’nalishi 1kurs magistranti
obida.pulatova1993@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.14705975
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Qabul qilindi:13-yanvar 2025 yil
Ma’qullandi: 15-yanvar 2025 yil
Nashr qilindi: 20-yanvar 2025 yil
Bugungi kunda uzluksiz ta’lim tizimida
ta’lim sifati va samaradorligini oshirishda ilg’or
xorojiy tajribalarni qo’llash muhim ahamiyat kasb
etmoqda. Finlandiya ta’lim tizimi dunyo miqyosida
eng sifatli va samarali deya e’tirof etilgan ta’lim
tizimlaridan biri hisoblanadi. Ushbu maqolada
matematika
fanini
o’qitish
samaradorligini
oshirishda finlandiya metodidan foydalanish
usullari borasida so’z yuritiladi
Finlandiya,
Finlandiya
ta’limi, o’qitishning tahliliy usullari,
o’qitish metodikasi, uzluksiz ta’lim,
samaradorlik.
Kirish.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ta’lim-tarbiya tizimini yanada
takomillashtirishga oid qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi qarorida 2021-yil 1-yanvarga
qadar Finlandiyaning ta’lim sohasidagi tajribasini, shu jumladan o’quv dasturlari, darsliklari,
o’qitish metodikalari va pedagog kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish
tizimini xorijga xizmat safarini tashkil etgan holda o’rganib chiqish, Finlandiyaning ta’lim
sohasidagi ijobiy tajribasini O’zbekiston Respublikasi ta’lim tizimiga hamda Dasturga joriy
qilish bo’yicha kompleks chora-tadbirlarni amalga oshirish, ta’lim tizimini o’rganish, kadrlar
malakasini oshirish va pedagog kadrlarni qayta tayyorlash tizimini o’rganish, Finlandiyaning
o’qitish tizimidagi birqancha yutuqlari va afzalliklarini tahlil qilgan holda milliy o’qitish
tizimiga asos tariqasida qayta takomillashtirish kabi asosiy masalalar ko’rib chiqilgan edi.[1]
.
Hozirgi kunda maktablarimizda fanni yaxshi o‘zlashrirmagan va yaxshi o‘zlashtirgan
o‘quvchilar ham bir sinfda va bir o‘quv reja asosida dars tashkil etiladi. Natijada o‘quv reja
asosida mavzuni past o‘zlashrirganlar ham mavzuni tushunib-tushunmay keying mavzuga
o‘tishga majbur bo‘ladi. Biz bu muammoni oldini olish maqsadida, past o’zlashtiruvchi
o‘quvchilar yaxshi o‘zlashtiruvchilarga yetib olishini ta’minlash uchun o’z tadqilotimizda
Finlandiyaning juft va toq metodlarini qo’lladik.
Materials.
Mamlakatimiz innovatsion taraqqiyot yoʼlida shiddat bilan rivojlanib
borayotgan bir davrda kelajagimiz davomchilari boʼlmish yoshlarni ijodiy gʼoyalari va
ijodkorligini har tomonlama qoʼllab-quvvatlash, ularning bilim, koʼnikma va malakalarini
shakllantirish hamda ilgʼor xorijiy tajribalar, xalqaro mezon va talablar asosida baholash
tizimini takomillashtirish, shu yoʼlda xalqaro tajribalarni oʼrganish, ilmiy-tadqiqot
muassasalari bilan yaqindan hamkorlik qilish muhim ahamiyatga egadir.[3]
111
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD, 1-SON (YOʻITJ)
Bugungi kunga kelib, uzliksiz ta`lim tizimida, ta`lim sifatini yuqori natijaga olib chiqishda
ilg`or xorijiy texnologiyalarni qo`llash muhim ahamiyat kasb etadi. Hozirda o`rta ta`lim
maktablarida matematikani o`qitishni takomillashtirish maktab o`quvchilariga tushuntirishda
turli metodlardan foydalanish va hayotiy tadbiqlarini ko`rsatib berish har bir o`qituvchining
eng oliy maqsadi hisoblanadi. Nufuzli Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti tomonidan
uch yilda bir o‘tkaziluvchi xalqaro tadqiqotlarga ko‘ra, finlandiyalik maktab o‘quvchilari
dunyodagi eng yuqori bilimlar darajasini namoyish etishadi. Ular shuningdek dunyodagi eng
ko‘p kitob o‘quvchi bolalar hamdir.[4] Bundan tashqari, finlandiyalik maktab o‘quvchilari
tabiiy fanlar bo‘yicha - dunyoda ikkinchi, matematika bo‘yicha esa beshinchi o‘rinni
egallashadi. Finlandiya ta’lim tizimi o’quvchi uchun kam yuklama va sitressiz muhit yaratgan
bo’lishiga qaramay dunyoda ta’lim tizimi rivojlangan mamlakatlar ichida birinchi o’rinni
egallaganligi va maktablarida matematika fanini o`qitish yuqori ko`rsatkichda bo`lganligi
sababli biz dars jarayonida finlandiya metod texnologiyalardan foydalanishimiz yuqori natija
beradi. Finlandiya ta’lim tizimida matematika fani o’qitilishi birmuncha oson bo’lib, Finlar
umumiy o’rta ta’lim maktablarida o’quvchilarning bir hil darajada o’zlashtirishlarini
ta’minlash maqsadida darslarni doim osonlilikdan qiyinlilikka bosqichma-bosqich
tashkillashtirishadi. Zamonaviy ta’lim tizimida har bir bolaning individual ehtiyojlariga mos
ravishda rivojlanishiga yordam berish muhim. Finlandiya ta’liminign “o‘rta” bosqichining
tamoyillaridan biri ham “Individuallik” tamoyili hisoblanadi. Matematika darsida o’quvchilar
bilimini mustahkamlash maqsadida juft va toq metodlardan foydalanishadi. Individual
yondashuv va jift va toq medodlardan foydalanish matematika fanidan past o’zlashtiruvchi
o’quvchini baland o’zlashtiruvchi o’quvchiga yetib olishiga yordam beradi va uning ta’limdagi
muvaffaqiyati uchun asos yaratadi. Biz ham o’z tadqilotimizda Finlandiya metodlarini
qo’lladik. Tadqiqotimizning maqsadi maktablardagi barcha matematika fanidan past
o’zlashtiruvchi o’quvchilar bilan individular shug‘ullanib “toq va juft” metodlari orqali yaxshi
o’zlashtiruvchi o’quvchilar safiga qo’shishdan iborat.
Finlandiya ta’lim tizimining o‘ziga xosligi ta’lim jarayonida asosiy ustuvorlik o‘qituvchi
va o‘quvchi uchun imkon qadar erkin, qulay, jismoniy zo‘riqish va ruhiy bosimlardan holi
muhit yaratishga qaratilganligida namoyon bo‘ladi. Finlandiyada ta’limning asosiy maqsadi —
ijtimoiy kelib chiqishidan qat’i nazar barcha bolalar uchun sifatli ta’lim xizmatlaridan
foydalanish imkoniyatini ta’minlash, ularni jamiyatning faol fuqarolari sifatida voyaga
yetkazish va mustaqil hayotga tayyorlashdan iborat. Umumta’lim maktablari 7 yoshdan 17
yoshgacha bo‘lgan barcha bolalarni boshlang‘ich (1−6 sinflar) va tayanch o‘rta ta’lim (7−9
sinflar) darajasida qamrab oladi. 1−6 sinflarda o‘quvchilar pedagogikaga ixtisoslashgan
o‘qituvchi (sinf rahbari)dan, 7−9 sinflarda ixtisoslashtirilgan fan o‘qituvchilaridan saboq oladi.
Umumta’lim maktablarida ta’lim olish majburiy bo‘lib, odatda, bolalar 7 yoshga to‘ladigan
yildan o‘qishga qabul qilinadi. Boshlang‘ich va tayanch o‘rta ta’lim bepul.[5]
Finlandiya ta'limi "o‘rta" bosqichining 7 tamoyili mavjud.
- “Tenglik” tamoyili
.
Barcha maktablar mutlaqo bir xil jihozlangan, birdek imkoniyatlarga ega va bir xil
moliyalashtirilgan. Bir fanning boshqalaridan chuqurroq o‘rgatilishi maqsadga muvofiq
emas.O‘qituvchi o‘quvchisining ota-onasi kim bo‘lib ishlashini oxirgi navbatda, zarurart
tug‘ilgandagina biladi. Finlar o‘quvchilarni xususiyatlari yoki tanlovlariga qarab
tasniflashmaydi.Shuningdek, "yaxshi" va "yomon" o‘quvchilar ham yo‘q. Har bir o‘quvchi
o‘ziga xos iqtidorga ega, deb qaraladi va individual o‘quv rejasi asosida o‘qitiladi
va baholanadi. O‘quvchilar bir-biriga solishtirilmaydi. Bu o‘quvchilarning stresslardan holi
tarzda bilim olishiga zamin yaratadi.
112
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD, 1-SON (YOʻITJ)
-
Bepul.
Tushlik, ekskursiyalar, muzeylar va sinfdan tashqari har qanday faoliyati, bolani uyidan
olib ketuvchi va qaytaruvchi transporti, o‘quv darsliklari, barcha o‘quv qurollari,
kalkulyatorlar va hatto planshet-noutbuklar. Har qanday maqsadlar uchun ota-onalardan pul
yig‘ish taqiqlanadi.
-Amaliyot
"Yo hayotga tayyorlaymiz, yoki — imtihonlarga. Biz birinchisini tanlaymiz", - deydi finlar.
Shuning uchun Finlandiyadagi maktablarda imtihonlar yo‘q. Nazorat ishlari va oraliq test
sinovlari - o‘qituvchining qaroriga qarab belgilanadi. Umumta'lim maktabini tugallashda faqat
birgina majburiy standart test o‘tkaziladi.
- Ishonch
Birinchidan, maktab xodimlari va o‘qituvchilar uchun turli tekshiruvlar yo‘q, o‘quvchilarga
ta'lim berishga doir turli uslublarni o‘rgatuvchilar ham yo‘q. Mamlakatda ta'lim dasturi
yagona, faqat umumiy tavsiyalar bor, xolos. Har bir pedagog o‘zi to‘g‘ri deb bilgan uslubni
qo‘llaydi.
-Istak-xohish
O‘qishni istagan odam o‘qiydi. Pedagoglar o‘quvchining e'tiborini qaratishga harakat qilishadi,
lekin uning o‘rgatilayotgan fanga qiziqishi yoki qobiliyati bo‘lmasa, darrov "ikki" baho bilan
"siylashmaydi", bolani kelgusida uncha murakkab bo‘lmagan, amaliy jihatdan foydali bo‘lgan
kasbga yo‘naltirishadi.
-
Mustaqillik
Finlandiyada maktab bolani eng asosiysi - mustaqil muvaffaqiyatli hayotga o‘rgatishi kerak
deya hisoblanadi. Shu bois u yerda fikr yuritish va o‘z xohishiga ko‘ra bilim olishga o‘rgatiladi.
-
Individuallik
Har bir bola uchun individual ta'lim va rivojlanish rejasi tuziladi. Individuallik o‘quvchilar
tomonidan foydalanilayotgan darsliklar mazmuni, mashg‘ulotlar, sinf va uy ishlari soni hamda
ularga ajratilayotgan vaqt, shuningdek ta'lim materialiga ham tegishli.
Bir sinfning o‘zida darsda bolalar turli murakkablikdagi mashqlarni bajarishadi. Baholash
tizimi ham personal darajaga muvofiq. Agar "odatiy" mashq a'lo bahoga bajarilsa, ertasiga
yuqoriroq darajali mashq beriladi, mobodo uddasidan chiqa olmasa, hechqisi yo‘q, yana oddiy
mashq beriladi. Finlandiya maktablarida oddiy ta'lim bilan bir qatorda ta'lim jarayonining ikki
noyob turi mavjud: "Bo‘shroq" o‘quvchilar ta'limini qo‘llab-quvvatlovchi — bu boshqa
mamlakatlarda repetitorlar bajaradigan ish. Finlandiyada repetitorlik keng tarqalgan ta'lim
usuli hisoblanmaydi, maktab o‘quvchilari dars vaqtida yoki undan keyin kerakli o‘quvchilarga
qo‘shimcha yordam ko‘rsatishadi.
Korreksion ta'lim — materialni o‘zlashtirishdagi umumiy barqaror muammolar bilan bog‘liq.
Masalan, bu ta'lim olib boriluvchi fin tilini tushunmaslik yoki eslab qolish yo matematik
113
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD, 1-SON (YOʻITJ)
qobiliyatining yaxshi emasligi, yoxud ba'zi bolalarning asotsial xatti-harakatlari bilan bog‘liq
bo‘lishi mumkin. Korrektsion ta'lim kichik guruhlarda yoki individual tarzda o‘tkaziladi.[6]
Methods.
Hozirgi kunga kelib Finlandiya maktablarida matematika fanini o`qitish yuqori
ko`rsatkichda bo`lib, Finlandiyada o'quv materiallari matematik ta'limga qiziqadigan va
hozirda maktablarda ishlaydigan biz kabi oddiy o'qituvchilar tomonidan tayyorlanadi.
Shuning uchun ular maktablardagi sharoitlarni juda yaxshi bilishadi. Bundan tashqari,
matematikaga qiziqqan o'quvchilar uchun qiyin topshiriqlar to'plami mavjud. Finlandiyada
fandan yuqori va past o`zlashtiruvchi o`quvchilar bir biriga yordamchi yoki bir biriga ustoz,
aniqroq aytadigan bo`lsak juft yoki toq metodidir. Juft metodida bitta yaxshi o`zlashtiruvchi va
yaxshi o`zlashtira olmaydigan dars o`tiladi. Yaxshi o`zlashtiruvchi o`quvchi o`zlashtirishi sust
bo`lgan o`quvchiga sodda atamalar bilan uning o`zlashtirishiga yordam beradi. Ikkinchi metod
toq metodida esa o`zlashtirishi qiyin bo`lgan o`quvchi bilan fan o`qituvchisi undan keyin
maktabdagi to`garak o`qituvchisi va undan ham keyin o`quvchining ota-onasi shug`ullanadi.
Oxir oqibat o`quvchi sinfdagi yaxshi o`zlashtiruvchi o`quvchilarga yetib oladi. Bu ikki metod
yuqori natija berganligi tufayli o`qituvchilari tomonidan a`lo darajada o`zlashtirilib
kelinmoqda. Bizning asosiy maqsadimiz bunday samarali metodlarni o`zimizning ta`lim
tizimimizga joriy etib, o`quvchilarning matematika faniga qiziqishlarini yanada oshirishdan
iborat[2]. Biz o‘z tadqiqotimizni 1 hafta davomida Sirdaryo viloyati Mirzaobod tumaridagi 22-
maktabning 2-“a” sinfida o‘tkazdik. Guruhda 22ta o’quvchi bor edi. Matematika fadidan 3ta
past o’zlashtiruvchi o’quvchiga individual yondashish va ularni mavzuni yaxshi tushuntirish
maqsadida “Juft” metodidan foydalandik. Past o’zlashtiruvchi o’quvchilarga yuqori
o’zlashtiruvchi o’quvchilarni biriktirdik. A’lochi o’quvchilar o’z sinfdoshiga tushunmagan
masalalarni sodda atamalar bilan o’rgatganida ularda mavzuga tushunish ko’nikmalari
shakllandi. Ular sinfdosh bo’ganligi sababli o‘zlariga tushunarli so’zlar bilan masalalar tahlil
qilishdi va yechishdi va o’yin tariqasida kara javalini osonlik bilan yod olishdi.
Results.
Natijada ikkita past o’zlashtiruvchi o’quvchi 1 hafta davomida bilim salohiyati
bo’yicha o‘z sinfdoshlariga yetib oldi Bitta past o’zlashtiruvchi o’quvchi juft medodidan
foydalanganimizda ham matematika faniga oid masalalar va 3 xonali sonlarni qo’shish va
ayrishga oid misollar va tenglamalar yechishga qiynaldi. Biz bu o’quvchiga “toq” metodidan
foydalandik. Fan o’qituvchisi o‘quvchi bilan individual shug’ullandi uyida ham ota onasi
shug’ullanishi kerakligi aytib o’tildi. O‘zbekistonda asosan matematika darsi an’anaviy dars
shaklida tashkil etiladi. Afsuski, bu o‘quvchilarning qiziqishini oshirishning samarali usuli
emas. Hozirgi davrda bu usul deyarli samara bermay qo‘ydi. An’anaviy ta’limda o‘qituvchi
o‘quvchilarga juda ko‘p ma’lumot va bilim berishga harakat qiladi. Berilgan bilimni
o‘quvchilar yod olishlari talab etiladi. Bunda o‘quvchilarning qiziqishlari va mavzuni qay
darajada tushunganliklari hisobga olinmaydi. Mavzu bo‘yicha ma’lumotlar juda ko‘pligi uchun
o‘quvchilar uning juda oz qismini o‘zlashtiradilar. Oldingi mavzudagi bilimlar to‘liq
o‘zlashtirilmaganligi uchun keyingi mavzular tushunarsiz bo‘lib qolishi mumkin. Shu kabi
muammolarni oldini olish uchun bugungi kunda davlarimiz turli ta’lim tizimi yaxshi bo‘lgan
davlarlarni o’qitish metodi va usullaridan foydalanib, tadqiqot o’tkazib, tahlil qilib eng
samarali ta’lim tizimini joriy qilishni maqsad qilib qo’ygan.
Conclusion.
Xulosa qilib aytganda, matematikani o'qitish bilan shug'ullanadigan
Finlandiya o'qituvchilari maktab matematikasi ta'limini saqlash va yaxshilashda muhim rol
o'ynaydi. O'qituvchi butun tayyorgarlikni sinfdan tashqarida amalga oshiradi, qiziqarli
o'yinlar izlab topadi va shu jumladan yangicha metodlar kashf qiladi. Bu fin o'qituvchilarni
muvaffaqiyatga erishishga asosiy sababchi bo'lmoqda. Biz ham o’z tadqiqotimozda
Finlandiyaning “Juft va Toq” metodlaridan foydalanganimizda sinfdagi past o’zlashtiruvchi
o‘quvchilar yaxshi natijalarga erishdi. Matematika darslarida ham darslarni noana’naviy
114
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD, 1-SON (YOʻITJ)
usulda zavonaviy texnologiya va metodlardan foydalangan holda dars tashkil etsak samarali
natijalarga erishamiz.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Ta’lim-tarbiya tizimini yanada takomillashtirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar
to‘g‘risida. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori, 06.11.2020 yildagi PQ-4884-son.
https://lex.uz/docs/-5085887.
2.“Matematika sohasidagi ta’lim sifatini oshirish va ilmiy– tadqiqotlarni rivojlantirish chora
tadbirlari to’g’risida”. Toshkent shahri,2020-yil7-may, PQ-4708
2. P.Andrews, A.Ryve. K.Hemmi & J.Sayers.(2014). PISA; TIMSS and Finnish mathematics
teaching (TIMSS va fin matematikasini o'qitish): an enigma in search of an explanation// In
Educ.Stud.Math DOI 10.1007/s10649-014-9545-3
3.https://in-academy.uz/index.php/ejar/article/view/7931
4.https://jdpu.uz/finlandiya-umum-talim-maktab-tizimida-jismoniy-tarbiya/
5. https://www.gazeta.uz/oz/2022/10/28/fin-education/
6.https://kun.uz/news/2018/08/13/ukuvci-va-ukituvci-orzusi-finlandia-talim-tizimi.
