94
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD, 1-SON (YOʻITJ)
IKKI UZATILGAN AXBOROTDAGI XATOLARNI ANIQLASH
VA TUZATISH
Tojimamatov Israiljon Nurmamatovich
israiltojimamatov@gmail.com
Orifjonova Osudaxon Farhodjon qizi
Farg‘ona davlat unversiteti talabasi
orifjonova2706@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.14703295
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Qabul qilindi:13-yanvar 2025 yil
Ma’qullandi: 15-yanvar 2025 yil
Nashr qilindi: 20-yanvar 2025 yil
Ushbu maqola "Ikki uzatilgan axborotdagi
xatolarni aniqlash va tuzatish" mavzusiga
bag'ishlangan bo'lib, axborot uzatish tizimlaridagi
xatoliklarni aniqlash va tuzatishning asosiy
usullari, texnologiyalari va kelajakdagi istiqbollari
haqida batafsil ma'lumot beradi. Maqolada
xatoliklarni aniqlashning turli metodlari, ularning
samaradorligini oshirish uchun qo‘llaniladigan
texnologiyalar, shuningdek, raqamli tarmoqlar,
IoT, blockchain, kvantli hisoblash va sun'iy intellekt
kabi ilg‘or texnologiyalarning ahamiyati haqida
so‘z yuritiladi. Maqola, xatoliklarni aniqlash va
tuzatishda yuzaga kelayotgan yangi chaqiriqlarga
e'tibor qaratib, soha rivojlanishining istiqbollarini
ko‘rib chiqadi.
Xatoliklarni aniqlash, Xatoliklarni
tuzatish, Axborot uzatish tizimlari,
Sun'iy intellekt, Kvantli hisoblash, IoT
(Internet of Things), Blockchain,
Raqamli
tarmoqlar,
Xavfsizlik,
Axborot texnologiyalari.
Axborotni uzatishda xatolarni aniqlash va tuzatish texnologiyalari axborot-kommunikatsiya
sohasining muhim qismi hisoblanadi. Axborot almashinuvi tezkorligi va ishonchliligi bugungi
kunda iqtisodiyot, fan, ta'lim va boshqa ko‘plab sohalarda katta ahamiyat kasb etmoqda.
Ushbu texnologiyalar uzatilayotgan ma'lumotlarning aniqligini ta'minlash va axborotni to‘g‘ri
qabul qilishni kafolatlash uchun qo‘llaniladi.
Xatolar axborot uzatish tizimlarida turli sabablarga ko‘ra yuzaga kelishi mumkin. Masalan,
signalning zaiflashishi, shovqinlarning ta'siri yoki texnologik nosozliklar axborotning
buzilishiga olib keladi. Bunday vaziyatlarda xatolarni aniqlash va tuzatish tizimlari ishonchli
ma'lumot almashinuvini ta'minlash imkonini beradi. Ayniqsa, aloqa kanallari va kompyuter
tarmoqlari kabi sohalarda ushbu texnologiyalar dolzarb ahamiyat kasb etadi.
Xatolarni aniqlash va tuzatish texnikalarini o‘z ichiga oluvchi algoritmlar asosan matematik
usullarga asoslanadi. Ular ma'lumotlarni uzatishda paydo bo‘lishi mumkin bo‘lgan
kamchiliklarni avtomatik tarzda topish va bartaraf etishga xizmat qiladi. Masalan, Hamming
kodlari, Reed-Solomon kodlari va boshqa algoritmlar ushbu sohada keng qo‘llanilmoqda.
Kelgusida axborot texnologiyalarining yanada rivojlanishi xatolarni aniqlash va tuzatish
texnologiyalarining takomillashtirilishini talab qiladi. Ma'lumot uzatish tezligining oshishi va
raqamli platformalarning kengayishi ushbu masalaga bo‘lgan talabni orttiradi.[1]
Axborot uzatish jarayoni aloqa tizimlarining markaziy qismidir. Bu jarayon, odatda, ma'lumot
manbai, uzatish vositasi va qabul qiluvchidan iborat. Axborot dastlab kodlash jarayonidan
o‘tib, signal shakliga keltiriladi va uzatish kanali orqali yuboriladi. Qabul qiluvchi tomon esa
signalni dekodlash orqali asl ma'lumotni tiklaydi. Ushbu jarayon nazariy jihatdan ideal bo‘lishi
kerak, ammo amalda turli texnik, fizik va insoniy omillar sababli xatoliklar yuzaga keladi.
95
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD, 1-SON (YOʻITJ)
Xatolarni keltirib chiqaradigan asosiy omillar quyidagilar:
1.
Aloqa kanali sifati
: Fizik aloqa kanallarida (masalan, optik tolalar, mis kabellar yoki
simsiz aloqa) shovqin, pasayish va ta'sirlarning mavjudligi signalning buzilishiga olib keladi.
Masalan, simsiz tarmoqlarda elektromagnit shovqinlar signalni buzishi mumkin.
2.
Signalning zaiflashishi (attenuatsiya)
: Signal uzoq masofaga uzatilganda uning
energiyasi pasayadi. Bu holat axborotning noto‘g‘ri qabul qilinishiga sabab bo‘lishi mumkin.
3.
Kodlash va dekodlashdagi muammolar
: Axborot kodlash usulidagi xatolar
signalning noto‘g‘ri shakllanishiga olib keladi. Shuningdek, noto‘g‘ri dekodlash asl
axborotning qabul qilinishiga to‘sqinlik qiladi.
4.
Inson omili
: Aloqa tizimini boshqarishdagi insoniy xatoliklar, noto‘g‘ri
konfiguratsiyalar va apparat nosozliklari ham muhim sabablardandir.
Axborot uzatish jarayonida yuzaga keladigan ushbu muammolarni bartaraf etish uchun ilg‘or
texnologiyalar va algoritmlar qo‘llaniladi. Xatoliklarni aniqlash va tuzatish texnologiyalari
aloqa tizimlarining ishonchliligini oshirishga xizmat qiladi. Masalan, paritet bitylar, nazorat
summasi kabi usullar xatolarni aniqlashga yordam beradi.
Ushbu jarayonning samaradorligini oshirish uchun tizimlar nafaqat xatolarni aniqlashi, balki
ularni avtomatik tuzatishi ham muhimdir. Bu esa raqamli texnologiyalarning rivojlanishida
strategik ahamiyatga ega.
Axborot uzatishda xatolarni aniqlash va tuzatish jarayonlari kodlash va dekodlash usullariga
bevosita bog‘liq. Kodlash – ma'lumotni axborot uzatish kanaliga mos shaklga o‘zgartirish,
dekodlash esa ma'lumotni asl holatiga qaytarish jarayonidir. Ushbu jarayonlarda yuzaga
kelishi mumkin bo‘lgan xatolarni aniqlash texnologiyalari axborot uzatish tizimlarining
ishonchliligini ta'minlash uchun muhim hisoblanadi.
Kodlashda xatolarni aniqlash va oldini olishning asosiy vositalaridan biri nazorat summasi
(checksum) hamda paritet bitidir. Nazorat summasi algoritmi uzatilayotgan ma'lumotning
ma'lum bir qismidan maxsus raqam hosil qiladi. Ushbu raqam qabul qiluvchiga ham uzatiladi
va qabul qilingan ma'lumot bilan solishtiriladi. Agar qiymatlar mos kelmasa, ma'lumot
buzilgan, degan xulosa qilinadi. Paritet biti esa ma'lumotlarning yagona yoki juft birliklar (1-
lar) soniga asoslanadi. Oddiy paritet tekshiruvi kichik hajmdagi xatolarni aniqlash uchun
qo‘llaniladi.
Dekodlash jarayonida murakkabroq algoritmlar ishlatiladi, masalan, cyclic redundancy check
(CRC). Bu usul, asosan, raqamli tizimlarda keng qo‘llaniladi va uzatilayotgan ma'lumotning
to‘g‘riligini tekshirish imkonini beradi. CRC algoritmi ma'lumotni maxsus polinom bo‘yicha
hisoblab, qoldiq qiymatini aniqlaydi va uni nazorat kodi sifatida qo‘shadi. Qabul qiluvchi
tomon shu polinom bo‘yicha hisob-kitobni takrorlab, xatolik mavjudligini aniqlaydi.
Shuningdek, Hamming kodlari va Reed-Solomon kodlari kabi tuzatish algoritmlari xatolarni
aniqlash bilan birga ularni avtomatik tuzatish imkonini beradi. Masalan, Hamming kodlari
ma'lumotning har bir bitiga maxsus nazorat bitylarini qo‘shadi, bu esa ma'lumotni noto‘g‘ri
o‘qish ehtimolini kamaytiradi.
Ushbu texnologiyalar axborot tizimlarining ishonchliligini ta'minlab, raqamli kommunikatsiya
tizimlarining yanada samarali ishlashiga yordam beradi. Kodlash va dekodlash texnologiyalari
axborotni xavfsiz uzatishda eng muhim bo‘g‘inlardan biri hisoblanadi.[2]
Axborot uzatishda yuzaga keladigan xatolarni tuzatish algoritmlari ma'lumotlarning
ishonchliligini oshirishda muhim ahamiyatga ega. Ushbu algoritmlar turli xil texnikalar orqali
xatolarni aniqlaydi va tuzatadi. Ularning qo‘llanilishi ma'lumotlar uzatish kanallari sifatiga,
ma'lumot hajmiga va tizimning murakkabligiga bog‘liq.
Xatolarni tuzatish algoritmlarining eng oddiy va samarali usullaridan biri
Hamming kodlari
hisoblanadi. Bu kodlar uzatilayotgan ma'lumotga maxsus nazorat bitlarini qo‘shadi. Nazorat
bitlari orqali ma'lumotlarni o‘zgartirishda yuzaga kelgan bir bitlik xatolarni avtomatik
ravishda aniqlash va tuzatish mumkin. Masalan, Hamming kodlari kichik hajmdagi xatoliklar
96
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD, 1-SON (YOʻITJ)
uchun samarali bo‘lib, ma'lumotlarni tahlil qilib, xatolik joylashgan qismni aniqlaydi va uni asl
holatiga keltiradi.
Murakkabroq xatoliklar uchun esa
Reed-Solomon kodlari
ishlatiladi. Ushbu kodlar yuqori
sifatli xatoliklarni tuzatish imkonini beradi va, asosan, raqamli televideniya, CD/DVD
disklarda, shuningdek, sun’iy yo‘ldosh orqali uzatiladigan ma'lumotlarda qo‘llaniladi. Reed-
Solomon algoritmi ma'lumotning bir nechta qismini kodlaydi va agar ma'lumotning ba'zi
qismlari yo‘qolgan yoki buzilgan bo‘lsa, ularni tiklay oladi.
Zamonaviy tizimlarda
Turbo kodlari
va
LDPC (Low-Density Parity-Check)
kodlari keng
qo‘llaniladi. Bu algoritmlar yuqori tezlik va minimal xatolik darajasi talab qilinadigan tizimlar
uchun mos keladi. Masalan, raqamli mobil aloqa tarmoqlarida Turbo kodlar ma'lumotlarning
aniqligini oshirish uchun iterativ usullardan foydalanadi. LDPC kodlari esa past paritet zichligi
orqali ma'lumotlarni uzatishda yuqori ishonchlilikka erishadi.
Ushbu algoritmlar amaliyotda quyidagi sohalarda keng qo‘llaniladi:
1.
Telekommunikatsiya tizimlari
: Axborot uzatishda signalning aniqligini ta'minlash.
2.
Ma'lumotlarni saqlash
: Qattiq disklar, SSD va bulutli tizimlarda ma'lumotlarning
buzilishini oldini olish.
3.
Kosmik texnologiyalar
: Uzoq masofalarga axborot uzatishda xatoliklarni
minimallashtirish.
Xatolarni tuzatish algoritmlari zamonaviy axborot tizimlarida muhim rol o‘ynaydi. Ular
nafaqat ma'lumotlarning aniqligini ta'minlaydi, balki ma'lumotlar oqimini optimallashtiradi.
Xatolarni aniqlash va tuzatish usullarining texnik jihatlari axborot uzatish tizimlarining
samaradorligi va ishonchliligini ta'minlashda muhim rol o‘ynaydi. Bu usullar axborotlarni
uzatish jarayonida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan xatolarni aniqlash, ularni tuzatish va
xavfsizlikni oshirishga qaratilgan turli texnologiyalardan iborat. Ushbu texnologiyalarni tahlil
qilishda, birinchi navbatda, xatolarni aniqlash va tuzatishning asosiy usullariga va ularning
qanday ishlash mexanizmlariga e'tibor qaratish lozim.
Paritet bitlari
– eng oddiy xatolarni aniqlash usullaridan biridir. Bu usulda, uzatilayotgan
ma'lumotga qo‘shimcha bir bit, ya'ni paritet biti qo‘shiladi. Paritet biti, ma'lumotdagi 1-lar
sonini juft yoki toq qilishga asoslanadi. Agar paritet bitining qiymati kutilganidan farq qilsa,
bu xatolikning mavjudligini bildiradi. Paritet bitining eng keng tarqalgan turlari oddiy va juft
paritetdir. Oddiy paritet bitida 1-lar soni toq, juft paritet bitida esa 1-lar soni juft bo‘lishi
kerak. Bu usul, o‘zgartirilgan bitni aniqlash uchun oddiy va tezkor, lekin faqat bitta bitlik
xatolarni aniqlashga qodir.
Nazorat summasi (Checksum)
– bu usul axborotning butun bloklari bo‘yicha summalarni
hisoblash orqali xatolarni aniqlash imkonini beradi. Nazorat summasi algoritmi uzatiladigan
ma'lumotning har bir qismi uchun maxsus raqam hosil qiladi va bu raqamni qabul qiluvchi
tomon tekshiradi. Agar nazorat summasi mos kelmasa, demak ma'lumotda xato bor. Bu metod
turli axborot tarmoqlarida keng qo‘llaniladi va turli xatoliklarni aniqlash uchun samarali
hisoblanadi.
Cyclic Redundancy Check (CRC)
– bu usul, ma'lumotni uzatishda keng qo‘llaniladigan yuqori
samarali xatolarni aniqlash texnologiyasidir. CRC algoritmi, ma'lumotni maxsus polinom
bo‘yicha hisoblaydi va qolgan qismni tekshirish uchun xatolikni aniqlovchi qo‘shimcha
bitlarni qo‘shadi. Bu metod ko‘plab raqamli tizimlar, shu jumladan disklar, tarmoqlar va
yuqori tezlikdagi axborot uzatish tizimlarida ishlatiladi. CRC algoritmi xatoliklarni samarali
aniqlaydi va tuzatish uchun tarmoq tizimlarida keng tarqalgan.
Hamming kodlari
– yuqori darajadagi xatoliklarni tuzatish imkoniyatini beradi. Hamming
algoritmi, ma'lumotni bitlar bilan kodlashda foydalanuvchi tomonidan kiritilgan xatoliklarni
aniqlash va tuzatishda yordam beradi. Hamming kodlari yordamida, nafaqat xatolarni
aniqlash, balki ularni avtomatik ravishda tuzatish mumkin. Bu usul, ayniqsa, kompyuter
tarmoqlari va raqamli ma'lumotlarni saqlash tizimlarida qo‘llaniladi.
97
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD, 1-SON (YOʻITJ)
Reed-Solomon kodlari
– Reed-Solomon algoritmi xatolarni aniqlash va tuzatishda yanada
murakkab va kuchliroq mexanizmni taqdim etadi. Bu kodlar, ko‘plab kommunikatsiya
tizimlarida, masalan, kosmik aloqa tizimlari va sun'iy yo‘ldoshlar orqali uzatiladigan
axborotlarda qo‘llaniladi. Reed-Solomon kodlari ko‘plab xatoliklarni aniqlash va ularni
tuzatish imkonini beradi, bu esa uning yuqori ishonchliligini ta'minlaydi. Bu usul shuningdek,
CD/DVD disklarida ham ishlatiladi, chunki bu tizimlar yuqori aniqlik talab qiladigan
axborotlarni saqlashadi.
Xatolarni aniqlash va tuzatish texnologiyalarining barchasi turli darajadagi ishonchlilikni
ta'minlaydi va har biri ma'lum turdagi tizimlar uchun moslashtirilgan. Zamonaviy tizimlar,
xatolarni aniqlash va tuzatish usullarini birgalikda qo‘llash orqali o‘zlarining ishlash
samaradorligini maksimal darajaga olib chiqadilar.[3]
Xatolarni tuzatish algoritmlarining amaliy qo‘llanilishi, turli sanoat va texnologiya sohalarida
ma'lumotlarni ishonchli uzatish va saqlashni ta'minlashda juda muhimdir. Ushbu algoritmlar,
yuqori aniqlik va tezlikni ta'minlash maqsadida, ma'lumotlarni uzatishning turli bosqichlarida
qo‘llaniladi. Ularning amaliy qo‘llanish sohalarini va jarayonlarini ko‘rib chiqish, ushbu
texnologiyalarning ahamiyatini yanada yaxshiroq tushunishga yordam beradi.
Telekommunikatsiya tizimlari
– Xatolarni tuzatish algoritmlari, telekommunikatsiya
sohasida asosiy komponent bo‘lib, axborot uzatishning yuqori samaradorligini ta'minlaydi.
Masalan, mobil telefonlar va internet orqali ma'lumotlarni uzatish jarayonida yuzaga
keladigan xatolarni aniqlash va tuzatish uchun Turbo kodlaridan foydalaniladi. Bu algoritm,
ma'lumot uzatish tizimlarida xatolarni aniqlashda yuqori tezlik va ishonchlilikni ta'minlaydi.
Shuningdek,
Reed-Solomon kodlari
kosmik aloqa tizimlarida ham ishlatiladi, chunki kosmik
tizimlar uzoq masofalarni qamrab olganligi uchun xatolarni tuzatish juda muhimdir.
Ma'lumotlarni saqlash tizimlari
– Kompyuterda saqlanayotgan ma'lumotlar, ko‘pincha
tashqi omillarga (masalan, fizik zarbalar, termal yoki elektromagnit interferensiya) sezgir
bo‘ladi. Bu kabi holatlarda
Hamming kodlari
va
CRC
algoritmlari orqali ma'lumotlarni
himoya qilish zarur. Shu sababli, kompyuter tizimlarida, asosan, saqlash va qayta ishlash
jarayonlarida xatoliklarni minimallashtirish uchun xatolarni aniqlash va tuzatish metodlari
qo‘llaniladi. Masalan, qattiq disklar, SSD-lar va bulutli tizimlar Reed-Solomon va Turbo
kodlarini qo‘llash orqali ma'lumotlarning buzilishini oldini oladi va xatoliklarni tuzatadi.
Kosmik texnologiyalar
– Sun'iy yo‘ldoshlar va kosmik tadqiqotlar axborot uzatishda juda
yuqori darajadagi ishonchlilikni talab qiladi. Kosmik texnologiyalarda ma'lumotlar uzatish
jarayonida uzoq masofalar va yuqori tezlikda xatolar yuzaga kelishi mumkin. Shuning uchun
Reed-Solomon kodlari
kabi yuqori samarali xatolarni tuzatish algoritmlari qo‘llaniladi. Bu
algoritmlar sun'iy yo‘ldoshlar orqali uzatilgan axborotni tiklashda va uzatishning yuqori
aniqligini ta'minlashda yordam beradi.
Raqqamli video va audio tizimlari
– Axborotni uzatish va saqlashda xatolarni tuzatish
texnologiyalari, raqamli video va audio signallarini yuqori sifatda uzatishda ham qo‘llaniladi.
Masalan,
CD/DVD disklari
va
Blu-ray disklari
ma'lumotlarni saqlashda yuqori aniqlik va
xatoliklarni tuzatish uchun
Reed-Solomon kodlarini
ishlatadi. Bu kodlar, ma'lumotlarning
har bir bo‘lagini kodlaydi va agar ma'lumotlar yo‘qolgan yoki buzilgan bo‘lsa, ularni tiklash
imkonini beradi.
Raqamli tarmoqlar va internet uzatish tizimlari
– Raqamli tarmoqlar va internetda yuqori
tezlikdagi uzatishlarda xatoliklar tez-tez yuzaga keladi. Shu sababli, tarmoq orqali axborot
uzatishda xatoliklarni aniqlash va tuzatish algoritmlari, masalan,
Turbo kodlari
va
LDPC
kodlari
qo‘llaniladi. Bu algoritmlar internet orqali axborot uzatishda juda samarali ishlaydi,
chunki ular yuqori tezlikda va minimal xatolik bilan ma'lumotlarni uzatishda yordam beradi.
Internetda uzatiladigan paketli ma'lumotlar uchun bu metodlar juda muhimdir.
Xatolarni tuzatish algoritmlarining amaliy qo‘llanilishi nafaqat yuqori samaradorlikni
ta'minlaydi, balki tizimlarning xavfsizligini oshiradi. Bu algoritmlar, bir tomondan,
98
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD, 1-SON (YOʻITJ)
axborotlarni uzatish jarayonining aniqligini ta'minlab, boshqa tomondan esa tizimning ishlash
tezligini va samaradorligini oshiradi.[4]
Yangi texnologiyalar va ilmiy-texnik rivojlanishlar xatolarni aniqlash va tuzatish
metodlarining samaradorligini oshirishga katta ta'sir ko‘rsatdi. Bugungi kunda axborot
uzatish tizimlarida ko‘plab yangiliklar va innovatsion yondashuvlar qo‘llanilmoqda. Ushbu
yondashuvlar, o‘z navbatida, yuqori tezlikda ma'lumot uzatishda, kam xatolik bilan axborot
olishda va tarmoq xavfsizligini ta'minlashda muhim o‘rin tutadi. Quyida xatolarni aniqlash va
tuzatishda ishlatiladigan ba'zi yangi yondashuvlar va ularning amaliy qo‘llanilishini ko‘rib
chiqamiz.
LDPC (Low-Density Parity Check) kodlari
– LDPC kodlari axborot uzatish va saqlashda
xatoliklarni aniqlash va tuzatishning samarali metodlaridan biridir. Bu kodlar, xatoliklarni
aniqlash va tuzatishda yuqori samaradorlikni ta'minlaydi, ayniqsa yuqori tezlikdagi raqamli
tizimlarda. LDPC kodlari orqali ma'lumotlar ko‘p qatlamli paritet tekshiruvlari asosida
kodlanadi, bu esa xatoliklarni aniqlashda va tuzatishda samarali natijalar beradi. Ushbu
kodlar ko‘plab raqamli aloqa tizimlarida qo‘llaniladi, jumladan, telekommunikatsiya
tarmoqlari va yuqori tezlikdagi internet uzatishda.
Turbo kodlari
– Turbo kodlari ham yangi yondashuvlardan biridir va ular xatolarni
tuzatishda yuqori darajadagi ishonchlilikni ta'minlaydi. Bu kodlar, ikkita yoki undan ortiq
o‘zaro bog‘langan kodni qo‘llash orqali yuqori samaradorlikni ta'minlaydi. Turbo kodlari
ko‘pincha mobil telefonlar, sun'iy yo‘ldosh tizimlari va boshqa yuqori tezlikdagi aloqa
tizimlarida ishlatiladi. Turbo kodlari asosida ma'lumotlarning o‘zgarishlarini tuzatish mumkin
bo‘lib, ular xatoliklarni tez va ishonchli aniqlashga imkon beradi. Turbo kodlarining asosiy
afzalliklaridan biri – ularning yuqori samaradorligi va kam resurslar bilan ishlash qobiliyatidir.
Erasure kodlari
– Erasure kodlari yangi yondashuvlardan biri bo‘lib, ma'lumotlar to‘liq
yo‘qolganida yoki qisman o‘zgarganida qo‘llaniladi. Bu kodlar, ko‘pincha bulutli saqlash
tizimlari va katta hajmdagi ma'lumotlar bazalarida ishlatiladi. Erasure kodlari yordamida
ma'lumotlar yo‘qolgan qismlari qayta tiklanishi mumkin. Bu usulning afzalligi shundaki, u
katta hajmdagi ma'lumotlarni samarali saqlash imkoniyatini taqdim etadi. Misol uchun,
Google va Amazon kabi kompaniyalar bulutli saqlashda erasure kodlaridan foydalangan holda
ma'lumotlarning ishonchli saqlanishini ta'minlaydi.
Tarmoqli kodlash
– Tarmoqli kodlash, masalan,
network coding
metodlari, ma'lumot
uzatish jarayonida xatoliklarni aniqlash va tuzatishning yangi usullaridan biridir. Bu usulda,
uzatiladigan ma'lumotlar faqat uzatish jarayonida emas, balki tarmoqda yo‘naltirilgan
qadamlar orqali ham kodlanadi. Tarmoqli kodlashning asosiy afzalligi, ma'lumotlar
tarmoqning bir necha nuqtalari orqali samarali uzatilganda, xatoliklar aniqlanishi va
tuzatilishidir. Tarmoqli kodlash ayniqsa, keng qamrovli va yuqori tezlikdagi tarmoqlarda
qo‘llaniladi, bu usul tarmoqdagi resurslarni samarali ishlatishga yordam beradi.
Kvantli kodlash
– Kvantli axborot uzatish tizimlarida xatoliklarni aniqlash va tuzatishning
yangi imkoniyatlari ochilmoqda. Kvantli kodlash texnologiyalari kvantli bitlar (qubits) asosida
ishlaydi, bu esa juda yuqori xavfsizlikni ta'minlaydi. Kvantli tizimlar orqali ma'lumotlarni
uzatishda xatoliklar ancha kamayadi, chunki kvantli tizimlar juda kichik miqyosdagi axborotni
uzatishga imkon beradi. Kvantli kodlash tizimlari hali to‘liq rivojlanmagan bo‘lsa-da, kelajakda
bu texnologiya axborot uzatish va xavfsizlikni ta'minlashda katta o‘zgarishlar keltirishi
mumkin.
Yangi yondashuvlar va metodlar axborot uzatish va saqlash tizimlarining samaradorligini
oshirishda, xavfsizligini ta'minlashda va xatoliklarni kamaytirishda katta ahamiyatga ega.
Kelajakda bu metodlar yana ham takomillashib, ilg‘or texnologiyalarni qo‘llashda asosiy
vositalarga aylanishi mumkin.[5]
Xatolarni aniqlash va tuzatish texnologiyalari bugungi kunda raqamli kommunikatsiyalar,
tarmoqlar va axborot tizimlarining asosiy elementlaridan biri hisoblanadi. Keling, bu sohadagi
kelajakdagi rivojlanishlarga va istiqbollarga nazar tashlaymiz.
99
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD, 1-SON (YOʻITJ)
Ma'lumot uzatish va saqlashning tezligi va samaradorligini oshirish
Keling, keldagi texnologiyalarga e'tibor qarataylik. Raqamli tizimlar va tarmoqlar tez sur'atlar
bilan rivojlanib bormoqda. Yangi axborot texnologiyalarining jadal rivojlanishi va tarmoq
qurilmalarining kuchayishi bilan birga, xatoliklarni aniqlash va tuzatish texnologiyalarining
samaradorligi muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ma'lumot uzatish va saqlash tizimlarining
tezligi va samaradorligini oshirish uchun xatoliklarni aniqlash va tuzatishning yangi usullari
joriy etilishi kerak. Shu bilan birga, yuqori tezlikdagi internet va mobil tarmoqlarni
rivojlantirishga qarab, xatoliklarni tez va samarali aniqlash va tuzatishning samaradorligini
ta'minlash zaruriyatga aylanadi. Kelajakda shuningdek, yuqori tezlikdagi tarmoqlar orqali
axborotning bir xil sifat bilan uzatilishini ta'minlash uchun ilg‘or kodlash texnologiyalarining
qo‘llanilishi kutilyapti.
Kvantli hisoblash va sun'iy intellektning roli
Kvantli hisoblash texnologiyalari, shuningdek,
sun'iy intellekt (SI) tizimlarining rivojlanishi xatoliklarni aniqlash va tuzatish sohasida katta
o‘zgarishlarni keltirib chiqarishi mumkin. Kvantli hisoblash tezligi, ayniqsa raqamli
ma'lumotlarning ishlab chiqilishi, tarmoq xavfsizligini ta'minlashda va axborot uzatishda
yangi imkoniyatlar yaratadi. Sun'iy intellekt asosidagi tizimlar esa xatoliklarni aniqlash va
tuzatish jarayonlarini yanada optimallashtirish imkonini beradi. Avtomatik ravishda
xatoliklarni aniqlash, tuzatish va tarmoqdagi nosozliklarni oldini olish uchun sun'iy intellekt
algoritmlaridan keng foydalanish kutilmoqda.
Internet of Things (IoT) va xatolarni tuzatishda yangi yondashuvlar
Internet of Things (IoT) texnologiyalarining jadal rivojlanishi xatolarni aniqlash va tuzatishda
yangi chaqiriqlarni yuzaga keltiradi. IoT tizimlari orasidagi ulanishlar va aloqalar xavfsizlikni
ta'minlash, shuningdek, tarmoqdagi xatoliklarni aniqlash va tuzatish uchun yangi
yondashuvlarni ishlab chiqishni talab qiladi. IoT tizimlarining global miqyosda tarqalishi bilan,
axborot uzatishning ishonchliligini ta'minlash uchun ilg‘or xatoliklarni aniqlash metodlari va
tizimlar kerak bo‘ladi. Shuningdek, IoT tizimlaridagi ulanishlar yuqori darajadagi xavfsizlikni
ta'minlashga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak, chunki bu tizimlar orqali uzatiladigan axborot xavf
ostiga tushishi mumkin.
Blockchain texnologiyasining xatolarni aniqlash va tuzatishdagi roli
Blockchain
texnologiyasi so‘nggi yillarda ko‘plab sohalarda keng qo‘llanilmoqda. U nafaqat
cryptocurrency tizimlarida, balki tarmoq xavfsizligini ta'minlashda ham samarali qo‘llanilishi
mumkin. Blockchain texnologiyasi yordamida ma'lumotlar xavfsiz tarzda saqlanadi va
uzatiladi, shuningdek, xatoliklarni aniqlash va tuzatish jarayonlarini avtomatlashtirish
mumkin. Blockchain tizimlaridagi axborotlar bir nechta tugunlar orqali saqlanadi va
tarmoqdagi har qanday o‘zgarish yoki xatolik darhol aniqlanadi. Kelajakda blockchain
texnologiyasi orqali xavfsiz va samarali xatoliklarni aniqlash va tuzatish tizimlari joriy etilishi
kutilmoqda.
5G va undan keyingi texnologiyalarning ta'siri
5G tarmog‘i va undan keyingi
texnologiyalar tarmoq uzatish tizimlarining tezligini sezilarli darajada oshiradi. Bu esa
xatoliklarni aniqlash va tuzatish texnologiyalariga qo‘yiladigan talablarni kuchaytiradi. Yuqori
tezlikda ishlov berilayotgan tarmoq tizimlarida xatoliklar tezkor aniqlanishi va tuzatilishi
kerak. 5G tarmog‘ining taqdim etadigan imkoniyatlari va jadal o‘sishi, kelajakda ko‘plab yangi
yondashuvlar va texnologiyalarni ishlab chiqishga olib kelishi kutilmoqda.[6]
Xulosa qilib aytganda, xatolarni aniqlash va tuzatish texnologiyalari rivojlanishda davom
etmoqda. Innovatsion yondashuvlar va ilg‘or texnologiyalar, jumladan, kvantli hisoblash,
sun'iy intellekt, IoT va blockchain, bu sohadagi yangiliklarni shakllantirishda muhim o‘rin
tutadi. Kelajakda bu texnologiyalar orqali axborot tizimlarining samaradorligini oshirish va
tarmoq xavfsizligini ta'minlashda yangi imkoniyatlar ochiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.
1.
Таненбаум А.С.,
"Компьютерные сети"
. Москва: Вильямс, 2018.
100
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD, 1-SON (YOʻITJ)
2.
Lin S., Costello D.J.,
"Error Control Coding"
. Pearson Education, 2004.
3.
Stallings W.,
"Data and Computer Communications"
. Pearson, 2014.
4.
Peterson W.,
"Error-Correcting Codes"
. MIT Press, 1980.
5.
Shor, P.W.,
"Algorithms for Quantum Computation: Discrete Logarithms and Factoring,"
Proceedings of the 35th Annual Symposium on Foundations of Computer Science, 1994.
6.
Hossain, M., & Yuen, C.,
"5G Mobile Networks: A Survey of Recent Developments,"
IEEE
Communications Surveys & Tutorials, 2018.
7.
Tojimamatov, I. N., Mamalatipov, O. M., & Karimova, N. A. (2022). SUN’IY NEYRON
TARMOQLARINI O ‘QITISH USULLARI.
Oriental renaissance: Innovative, educational, natural
and social sciences
,
2
(12), 191-203.
8.
Tojimamatov, I. N., Topvoldiyeva, H., Karimova, N., & Inomova, G. (2023). GRAFIK
MA'LUMOTLAR BAZASI.
Евразийский журнал технологий и инноваций
,
1
(4), 75-84.
