30
TIJORAT BANKLARIDA AUDITORLIK DALILLARINING ISHONCHLILIGI VA
ULARNI BAHOLASH MEZONLARI
Olimjonov Jasurbek Otabek o‘g‘li
O‘zbekiston Respublikasi Bank-moliya akademiyasi magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.15867426
Annotatsiya:
Mazkur maqolada tijorat banklari auditida auditorlik dalillarining
ishonchliligi va ularni baholash mezonlari tizimli ravishda o‘rganiladi. Auditorlik dalillarining
turlari, ularning shakllanish manbalari, audit jarayonidagi ahamiyati hamda ularni etarli va
mos dalillar sifatida baholashda xalqaro audit standartlari, xususan ISA 500 talablari asosida
tahlillar keltirilgan. Shuningdek, bank sektorining texnologik xususiyatlari va axborot
tizimlari muhitida dalillarni olish va hujjatlashtirishda yuzaga keladigan muammolar, ularning
yechimlari bilan birga ko‘rib chiqiladi. Tadqiqot natijalariga ko‘ra, auditorlik dalillarining
sifati va asoslanganligi audit xulosasining haqqoniyligi va qonuniyligiga bevosita ta’sir
ko‘rsatadi. Shu sababli dalillarni baholash mezonlarini takomillashtirish, bank auditida
ishonchli va huquqiy kuchga ega xulosalarga erishishda muhim ahamiyatga ega.
Kalit soʻzlar:
audit, auditorlik dalillari, ishonchlilik, baholash mezonlari, tijorat banklari,
xalqaro audit standartlari, moliyaviy hisobot, raqamli audit, axborot tizimi, ISA 500.
Kirish.
Tijorat banklari zamonaviy iqtisodiyotda moliyaviy muomalalarning yurak
tomiri hisoblanadi. Ularning faoliyati ishonch, aniqlik va moliyaviy shaffoflik tamoyillariga
asoslanadi. Ana shu tamoyillarni ta'minlashda auditorlik nazorati muhim rol o‘ynaydi. Audit
jarayonida to‘plangan dalillar esa auditorlik xulosalarining poydevori, ya’ni huquqiy va
professional asosini tashkil etadi. Auditorlik dalillari orqali moliyaviy hisobotlarning
haqqoniyligi, ichki nazorat tizimining ishonchliligi va bank faoliyatining qonuniyligi tahlil
qilinadi. Shu bois, auditorlik dalillarining ishonchliligi va baholash mezonlarini chuqur
o‘rganish, ayniqsa tijorat banklari misolida, bugungi raqamli iqtisodiyot sharoitida dolzarb
ilmiy va amaliy masala hisoblanadi. Bunda xalqaro audit standartlari, zamonaviy
texnologiyalar, ichki nazorat tizimlari hamda inson omilining roli muhim o‘rin tutadi. Mazkur
maqolada aynan ushbu omillar kesimida auditorlik dalillarining tasnifi, ularni baholash
mezonlari, ishonchliligini ta’minlovchi shartlar va mavjud muammolar atroflicha tahlil
qilinadi hamda ularni takomillashtirish bo‘yicha tegishli ilmiy-amaliy tavsiyalar ishlab
chiqiladi.
Tijorat banklari faoliyati iqtisodiyotning asosiy moliyaviy infratuzilmasini tashkil etadi.
Moliyaviy vositalarning harakatlanishi, to‘lovlar tizimi, kreditlash va investitsiya
operatsiyalari banklar orqali amalga oshiriladi. Shu bois banklar faoliyatining qonuniyligi,
moliyaviy hisobotlarining haqqoniyligi va moliyaviy xavfsizligi ustidan samarali auditorlik
nazorati o‘rnatilishi nihoyatda muhim hisoblanadi. Audit jarayonida eng muhim
elementlardan biri bu — auditorlik dalillaridir. Aynan dalillar asosida auditor o‘z xulosasini
shakllantiradi va hisobotni rasmiylashtiradi. Auditorlik dalillarining ishonchliligi va ularni
baholash mezonlari esa audit sifatining va mustaqilligini belgilovchi asosiy omillardandir.
Auditorlik dalillari – bu auditor tomonidan yig‘ilgan va moliyaviy hisobotlardagi
ma’lumotlarning haqqoniyligini tasdiqlovchi hujjatlar, yozuvlar, og‘zaki ma’lumotlar,
kuzatuvlar, tahlillar va boshqa axborotlardir. Auditor o‘z fikrini asoslash uchun dalillarga
tayanishi lozim. Ular auditorlik standartlariga muvofiq etarlilik (quantity) va munosiblik
(relevance) mezonlariga javob berishi shart.
31
Xalqaro audit standartlari (xususan, ISA 500) auditorlik dalillarini quyidagi toifalarga
ajratadi:
Uchinchi tomonlardan olingan dalillar (konfirmatsiya xatlari, mijozlar javoblari);
Ichki hujjatlar (bank balanslari, bitimlar, elektron jurnallar);
Kuzatuv va tekshiruv natijalari (inventarizatsiya, monitoring);
Tahlil asosida olingan dalillar (audit analitikasi, hisob-kitoblar).
Auditorlik dalillarining ishonchliligini baholashda quyidagi asosiy mezonlar hisobga
olinadi:
Manba mustaqilligi – tashqi manbalardan olingan dalillar ichki manbalarga nisbatan
ishonchliroq hisoblanadi.
Rasmiylashtirish darajasi – yozma va elektron rasmiy hujjatlar og‘zaki ma’lumotlarga
nisbatan ustunroqdir.
Bevosita yoki bilvosita bo‘lishi – auditorning bevosita kuzatuvi yoki qayta hisoblashlari
yuqori ishonchlilikka ega.
Moslik (relevans) – dalil audit maqsadlariga bevosita aloqador bo‘lishi kerak.
Tijorat banklarida ushbu mezonlarni to‘g‘ri qo‘llash muhim, chunki:
Tranzaksiyalar soni ko‘p;
Moliyaviy vositalar murakkab;
Maxfiylik talablari kuchli;
Soxtalashtirish xavfi yuqori.
Shu bois, auditorlik dalillarini faqat mavjudligiga emas, balki ularning sifati, kontekstga
mosligi va manbasiga ko‘ra baholash zarur.
1-rasm. Tijorat banklarida auditorlik dalillarini shakllantirishdagi asosiy
muammolar
Manba: Muallif tomonidan tuzildi.
Zamonaviy bank tizimida barcha ma’lumotlar deyarli to‘liq raqamli shaklda yuritiladi.
Bu esa bir tomondan ma’lumotlarni tezkor olish va qayta ishlash imkonini bersa-da, boshqa
1
• Elektron axborot ustuvorligi
2
• Soxta yoki manipulyatsiyalangan hujjatlar xavfi
3
• Ichki nazorat tizimining murakkabligi
4
• Huquqiy cheklovlar
32
tomondan, hujjatlashtirish va arxivlashda murakkabliklar tug‘diradi. Raqamli axborotlar
o‘zgartirilishi yoki yo‘qolib ketishi mumkin, bu esa auditorlik dalillarining ishonchliligiga
salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu bois elektron hujjat aylanishi tizimi qat’iy nazoratga olinishi va
arxiv standartlariga muvofiq yuritilishi talab qilinadi.
Banklarda ayniqsa kredit portfeli, depozit operatsiyalari va moliyaviy vositalar
savdosiga oid hujjatlar soxtalashtirilishi yoki manipulyatsiyaga uchrashi mumkin. Bu holat
auditorlik dalillarining ishonchliligini shubha ostiga qo‘yadi. Maxsus dasturiy vositalar orqali
tuzilgan soxta ma’lumotlarni aniqlash auditor oldida jiddiy muammo sifatida qolmoqda.
Shuning uchun audit jarayonida hujjatlarni bir necha manbadan solishtirish va tashqi
konfirmatsiyalar orqali tekshirish zarur.
Tijorat banklari ko‘p darajali tuzilmaga ega bo‘lib, ular ko‘plab bo‘limlar, filiallar va
funksional tizimlarni o‘z ichiga oladi. Bu esa ichki nazorat tizimining murakkab tuzilishini
keltirib chiqaradi. Auditorlik dalillarini aniqlash va tekshirish jarayonida turli bo‘limlar
o‘rtasidagi tafovutlar, ma’lumotlar uzatishdagi kechikishlar va kommunikatsiya muammolari
yuzaga keladi. Bunday sharoitda dalillarni izchil va tizimli yig‘ish uchun audit
metodologiyasining mukammalligi va avtomatlashtirish zarur bo‘ladi.
Bank sirini saqlashga oid qonunchilik auditor faoliyatini ma’lum darajada cheklaydi.
Auditor bank mijozlariga oid ma’lumotlarga to‘liq kirish huquqiga ega emasligi sababli, u ba’zi
dalillarni mustaqil ravishda tekshira olmaydi. Bunday huquqiy to‘siqlar auditning to‘liq va
ob’yektiv yuritilishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu bois, milliy qonunchilik va xalqaro audit
standartlari o‘rtasida muvozanat topish va auditor huquqlarini kengaytirish masalasi kun
tartibida turadi.
Bugungi kunda yuqoridagi muammolarni bartaraf etish va auditorlik dalillarining
ishonchliligini ta’minlash uchun zamonaviy texnologiyalar joriy qilinmoqda. Jumladan,
elektron audit vositalari (CAATs) yordamida katta hajmdagi tranzaksiyalar tahlil qilinadi.
Sun’iy intellekt va data-analytics asosida auditorlar anomaliyalarni aniqlashi, xavfli
tranzaksiyalarni avtomatik tarzda ajratib olishi mumkin. Blokcheyn texnologiyasi esa
dalillarni real vaqt rejimida tasdiqlash va ularni soxtalashtirishdan himoya qilish imkonini
beradi. Shuningdek, xavfga asoslangan yondashuv orqali auditor resurslarini eng muhim va
xavfli sohalarga yo‘naltiradi.
Auditorlik dalillari sifatini oshirish bo‘yicha tavsiyalar
Tijorat banklari auditida dalillar sifatini oshirish uchun quyidagi amaliy choralarni
ko‘rish tavsiya etiladi:
Ichki nazorat tizimini mustahkamlash – Axborot oqimlarini qat’iy nazorat qilish va
nazorat punktlarining aniq belgilanishi orqali dalillar aniqligini oshirish.
Standartlashtirilgan elektron shakllardan foydalanish – “Audit checklist” va audit
platformalari yordamida dalillarni yig‘ish jarayonini avtomatlashtirish.
Mustaqil manbalardan konfirmatsiyalar olish – Xususan kreditlar, depozitlar va yirik
moliyaviy majburiyatlar bo‘yicha tashqi tashkilotlardan tasdiq olish.
Audit guruhining malakasini oshirish – Auditorlarni yangi texnologiyalar, IT xavfsizlik va
raqamli forensika bo‘yicha muntazam o‘qitish.
Ilg‘or texnologiyalarni joriy qilish – Data-analytics, avtomatik xavf tahlili, blokcheyn, va
ma’lumotlar vizualizatsiyasi kabi vositalarni keng joriy etish.
33
Xulosa.
Auditorlik dalillari – bu nafaqat audit jarayonining ajralmas qismi, balki auditorlik
xulosasining asosiy isboti sifatida yuqori baholanis hi lozim bo‘lgan elementdir. Ayniqsa,
tijorat banklarida faoliyatning murakkabligi, tranzaksiyalar hajmi va moliyaviy vositalarning
ko‘pligi auditorlik dalillariga bo‘lgan talabni keskin oshiradi. Dalillarni baholash mezonlarini
xalqaro standartlarga moslashtirish, raqamli texnologiyalar asosida avtomatlashtirish va
mustaqil manbalarni kengaytirish orqali audit sifatini yangi bosqichga olib chiqish mumkin.
Bu esa, o‘z navbatida, bank sektorining barqarorligi va investorlar ishonchini
mustahkamlashga xizmat qiladi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Abdullaeva N. (2023). Tijorat banklarida auditorlik tizimining raqamli transformatsiyasi.
Toshkent: Iqtisodiyot va moliya nashriyoti.
2.
Xusanov B. (2022). Bank tizimida auditorlik dalillarini shakllantirish metodikasi.
Toshkent moliya instituti ilmiy jurnali, №3, 45-51-betlar.
3.
Абрамов А.В. (2020). Аудит в банках: цифровизация и доказательная база. Москва:
Финансовый университет.
4.
Козлова И.А. (2019). Оценка надежности аудиторских доказательств в
коммерческих банках. Журнал "Бухгалтерский учет и аудит", №12, с. 22-28.
5.
Chen, Y., & Zhang, L. (2021). Audit Evidence Reliability in FinTech-Era Banking. Asian
Journal of Accounting Research, 6(1), 77–89.
6.
Nakamura, T. (2020). Digital Audit Systems and Evidence Reliability in Japanese
Commercial Banks. Journal of Asian Financial Studies, 12(3), 140–155.
7.
Knechel, W.R., & Salterio, S. (2020). Auditing: Assurance and Risk. 4th Edition. New York:
Routledge.
8.
Arens, A.A., Elder, R.J., & Beasley, M.S. (2021). Auditing and Assurance Services: An
Integrated Approach. 17th Edition. Pearson Education.
9.
Griffith, E. E., Hammersley, J. S., & Kadous, K. (2019). Auditor Mindsets and the
Reliability of Evidence Evaluations. The Accounting Review, 94(6), 95–117.
